Europejska filozofia prawa Maria Szyszkowska 2. wydanie WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 1995 Spis tre�ci Wprowadzenie Wyb�r literatury Rozdzia� I. Filozofia prawa � 1 . Przedmiot filozofii prawa � 2. Filozofia prawa a teoria pa�stwa i prawa � 3. Filozofia prawa a dziedziny pokrewne � 4. Pocz�tek III odrodzenia teorii prawa natury � 5. Europejska filozofia prawa na tle �wiatowej Rozdzia� II. Prawo jako dzie�o kulturowe � 6. Elementy filozofii cz�owieka I. �wiat kultury i �wiat przyrody II. Co to jest kultura? III. Kultura i �wiatopogl�d jako wyr�niki cz�owiecze�stwa IV. Co to jest �wiatopogl�d? V. Czynna i bierna rola �wiatopogl�du wobec kultury VI. Kultura w �wietle teologii VII. Zwi�zek kszta�towania w�asnego "ja" ze �wiatopogl�dem i z kultur� VIII. Warto�ci - zasadnicze elementy i �wiatopogl�du, i kultury � 7. Prawo pozytywne w ustrojach autorytarnych a demokratycznych � 8. Pok�j jako cel prawa � 9. Kultura prawna w Polsce Rozdzia� III. Zarys wybranych teorii prawa natury � 10. Sofi�ci � 11. Arystoteles � 12. Tomasz z Akwinu � 13. Grocjusz � 14. Hobbes � 15. Locke � 16. Neotomizm I. Poznawalno�� istoty rzeczy II. Aktualne znaczenie tomizmu III. Prawo natury a prawo pozytywne IV. Prawo wieczne i hierarchia praw V. Teoria prawa natury a religia VI. Prawo natury a zagadnienie w�asno�ci VII. Stanowisko austriackiego neotomisty Knolla Rozdzia� IV. Prze�omowe znaczenie Kanta w filozofii prawa � 17. Uwagi wprowadzaj�ce � 18. Cz�owiek a prawo � 19. Agnostycyzm � 20. Spo�eczny indywidualizm � 21. Prawo a wolno�� � 22. Prawo natury i cz�owiek � 23. Kierunki inspiracji kantyzmu Rozdzia� V Dwudziestowieczne teorie prawa natury o zmiennej tre�ci � 24. Stammlera krytyka rozumu prawnego I. Rozum jako �r�d�o prawa natury II. Stammler czy Petra�ycki III. Sens prawa pozytywnego IV. Nowa teoria prawa natury � 25. Petra�yckiego polityka prawa � 26. Swoisto�� teorii dynamicznych Rozdzia� VI. Relatywizm Radbrucha � 27. Agnostycyzm � 28. Hipotetyczny relatywizm � 29. Wielop�aszczyznowa koncepcja �wiata � 30. Transpersonalizm � 31. Konsekwencje relatywizmu Radbrucha � 32. Prawo natury � 33. Prawo i bezprawie Rozdzia� VII. Przymus prawny a moralno�� � 34. Przymus prawny a wolno�� jednostki � 35. Zagadnienie tzw. praw cz�owieka � 36. Prawo i moralno�� w staro�ytno�ci i �redniowieczu � 37. Przymus i wy�sze warto�ci � 38. Autonomia nauki o prawie Rozdzia� VIII. Elementy prawa ponadustawowego w teoriach odrzucaj�cych prawo natury � 39. Prawo natury w prawie mi�dzynarodowym � 40. Marksizm wobec prawa natury � 41. Odpowiednik prawa natury w egzystencjalizmie � 42. Normatywizm Kelsena Rozdzia� IX. Elita w spo�ecze�stwie i poczucie sprawiedliwo�ci � 43. Zagadnienie r�wno�ci � 44. Poczucie sprawiedliwo�ci � 45. Koncepcje sprawiedliwo�ci Rozdzia� X. Cz�owiek jako obywatel � 46. Etyka obywatelska � 47. Prawo jako warunek etyki obywatelskiej � 48. Mobilizuj�ce znaczenie idea��w � 49. Tradycja � 50. B��d w kryteriach oceny cz�owieka � 51. Prawa cz�owieka - p�aszczyzn� porozumienia � 52. Odpowiedzialno�� Rozdzia� XI. Zarys dwudziestowiecznej filozofii prawa w Polsce � 53. Og�lna charakterystyka � 54. Jarra � 55. Peretiatkowicz � 56. Znamierowski I. �yczliwo�� powszechna II. Nier�wno�� obywateli III. Realizm � 57. Seidler Wprowadzenie Zlikwidowanie w latach pi��dziesi�tych w Polsce filozofii prawa w nauczaniu akademickim sprawia, �e nie ma podr�cznik�w z tej dziedziny wiedzy. W niniejszym skrypcie podejmuj� podstawowe zagadnienia filozoficznoprawne. Uwypuklam r�nice mi�dzy filozofi� prawa a wprowadzon� na jej miejsce w uniwersytetach pa�stwowych teori� pa�stwa i prawa. Zgodnie z tytu�em ksi��ki zarysowana tu zosta�a europejska filozofia prawa. Wybrane stanowiska - bo niepodobna by�o pomie�ci� tu om�wienie wszystkich pr�d�w filozoficznoprawnych we wszystkich krajach Europy - przedstawiam w spos�b oderwany od warunk�w spo�eczno-gospodarczo- polityczno-historyczno-kultumwych, w kt�rych by�y tworzone. Nie stosuj� wi�c metody historyczno- socjologicznej. Interesuje mnie ci�g�o�� my�li filozoficznoprawnej w oderwaniu od okoliczno�ci, w kt�rych by�a formu�owana. Zreszt� poznanie warunk�w, w kt�rych filozofowie prawa tworz� swoje pogl�dy nie przyczynia si� do zrozumienia sensu tworzonych przez nich systemat�w. Ot� w tych samych okoliczno�ciach czasu i miejsca formu�owane by�y i s� odmienne pogl�dy filozoficznoprawne. Zamierzeniem tej ksi��ki jest przedstawienie r�norodnych stanowisk a nie dyskusje z nimi. Uwzgl�dnienie polskiej my�li filozoficznoprawnej wynika z ch�ci prze�amania mikromanii narodowej, kt�ra wyra�a si� w pomijaniu i nieznajomo�ci my�licieli polskich i nazbyt ch�tnym przejmowaniu pogl�d�w przychodz�cych z Zachodu. Nik�a obecnie w Polsce znajomo�� filozofii Kanta sk�oni�a mnie do napisania rozdzia�u po�wi�conego temu filozofowi. Podkre�lenie w tym skrypcie donios�o�ci systemu filozoficznego Kanta wynika przede wszystkim - poza wspomnianym motywem - z przewrotu, jakiego dokona� Kant w my�leniu filozoficznym. Przewr�t ten dokonany w teorii poznania zosta� przeniesiony, w przybli�eniu sto lat p�niej, do interesuj�cej nas tutaj dziedziny wiedzy. St�d te� twierdz�, �e nale�y wyodr�bnia� przedkantowsk� i pokantowsk� filozofi� prawa, kt�ra zacz�a si� od prze�omu XIX i XX wieku, Nieporozumienia, kt�re nawarstwi�y si� w Polsce wok� problemu prawa natury (naturalnego) zadecydowa�y o po�wi�ceniu w skrypcie szczeg�lnego miejsca problemowi tego prawa i tworzonych na jego temat teorii. Ma to r�wnie� obiektywne uzasadnienie, poniewa� prawo natury stanowi podstawowy problem docieka� filozoficznoprawnych w systemach, kt�re przyjmuj� istnienie tego prawa. Dzieje filozofii prawa to dzieje zmagania si� stanowiska prawnonaturalnego g�osz�cego istnienie sprawiedliwo�ci czy s�uszno�ci wy�szej od zawartej w prawie stanowionym ze stanowiskiem pozytywistycznym, g�osz�cym istnienie jednego rodzaju sprawiedliwo�ci, mianowicie zawartej w prawie pozytywnym. W poszczeg�lnych epokach dominuj�cy staje si� jeden z tych pogl�d�w, ale nigdy nie dochodzi do wyrugowania pogl�du przeciwstawnego. Trudno pisa� o w�asnych dzia�aniach i publikacjach maj�cych na celu odrodzenie filozofii prawa w Polsce. W ka�dym razie w ksi��kach, artyku�ach, odczytach i udzielanych wywiadach domaga�am si� przywr�cenia filozofii prawa oraz stara�am si� przezwyci�y� nieporozumienia naros�e wok� problemu prawa natury. Nawi�zuj� do podstaw filozofii Kanta i - wbrew obowi�zuj�cym u nas do 1989 roku politycznym ocenom neokantyzmu jako "nurtu rewizjonistycznego" - przybli�y�am sens filozoficzny i znaczenie szk� neokantowskich. Zarysowa�am w�asne stanowisko prawnonaturalne, kt�re okre�li�am-e�li�am mianem ontognoseologicznego. W okresie gdy filozofia prawa by�a administracyjnie zlikwidowana w uczelniach pa�stwowych - obroni�am rozpraw� habilitacyjn� z tej dziedziny na Wydziale Filozoficznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, kt�ry by� uniwersytetem prywatnym. A wcze�niej zainicjowa�am wyk�ady z filozofii prawa na Wydziale Filozoficznym Akademii Teologii Katolickiej, kt�re obj�� nast�pnie gdy po habilitacji musia�am odej�� z ATK - przedwojenny filozof prawa Andrzej Mycielski. Prof. dr hab. Maria Szyszkowska * Zainteresowanych odsy�am do "Nowych Ksi��ek" nr 11/93. Rozdzia� I. Filozofia prawa � 1. Przedmiot filozofii prawa Powszechny jest obecnie w literaturze naukowej pogl�d o samodzielno�ci filozofii prawa i jej wyodr�bnieniu spo�r�d innych dziedzin. W�tpliwo�ci pochodz� jedynie ze strony cz�ci tomist�w, tych mianowicie, kt�rzy ujmuj� filozofi� prawa jako dzia� podporz�dkowany etyce. O samoisto�ci filozofii prawa �wiadcz� mi�dzynarodowe kongresy po�wi�cone problemom tej dziedziny nauki, istnieje mi�dzynarodowe stowarzyszenie filozofii prawa, s� wydawane pisma po�wi�cone filozofii prawa, bibliografie wyodr�bniaj� dzia� o tej nazwie. Problem przedmiotu jakiej� dyscypliny naukowej jest spraw� zasadniczej wagi r�wnie� i dlatego, �e dopiero jego wyra�ne okre�lenie pozwala na orzeczenie samodzielno�ci danej nauki i jej odmienno�ci od innych. W przypadku filozofii prawa problem ten zarysowuje si� szczeg�lnie ostro, albowiem filozofia prawa w Polsce - wy��czaj�c KUL i ATK - zosta�a zast�piona przez teori� pa�stwa i prawa. W staro�ytno�ci podzia� filozofii na odr�bne dzia�y stanowi� zarazem podzia� ca�ej wiedzy. Filozofia oznacza�a wszechwiedz� i rozw�j jej wi�za� si� z wyodr�bnieniem samodzielnych nauk. Na przyk�ad psychologia jeszcze u schy�ku XIX wieku stanowi�a dzia� filozofii. W VIII wieku przed Chrystusem zaznaczy�y si� �lady zainteresowa� zagadnieniami filozoficznoprawnymi. Nie mo�na twierdzi�, �e powsta�a wtedy filozofia prawa, ale wiadomy jest fakt przywi�zywania ju� przez Grek�w znaczenia do prawa. Interesuj�c si� �r�d�em prawa i jego obowi�zywaniem - Grecy szukali odpowiedzi w wierzeniach religijnych. Pocz�tkowe zainteresowanie wszech�wiatem zacz�o si� koncentrowa� r�wnie� i wok� cz�owieka. St�d te� dosz�o do skupienia uwagi na prawie tworzonym przez cz�owieka, to jest prawie pozytywnym. Uznano prawo za norm� post�powania cz�owieka. Greccy filozofowie wyodr�bniali prawo pozytywne od prawa okre�laj�cego struktur� i oddzia�ywanie wszech�wiata. Wi�kszo�� my�licieli w staro�ytnej Grecji przyjmowa�a, �e prawo stanowione przez cz�owieka ma odniesienie do prawa wy�szego rz�du, niezale�nego od cz�owieka. Sofi�ci, kt�rzy byli zwolennikami prawa natury, koncentrowali si� na wzajemnym stosunku prawa pozytywnego i prawa natury. Z kolei sofi�ci, kt�rzy byli pozytywistami prawnymi, uwa�ali, �e w pa�stwie obowi�zuje tylko prawo ustanowion...
CiziaMizia20