Szkoci w Polsce.doc

Szkoci

1. Okoliczności i czas migracji do Polski: związki między Polską a Szkocją – od późn. średniowiecza po wiek XIX[1]; II poł. XV w. – rozwój na dużą skalę stosunków handlowych Polski z Anglią w Gdańsku[2]; lata 1474-1476 – przypłynięcie do portu w Gdańsku 24 szkockich statków[3]; 1509 r. – rejestracja pierwszego Szkota w Krakowie, a w latach 1564-1569 – w Warszawie[4]; tworzenie kolonii szkockich na ziemiach polskich (najwcześniej w Gdańsku, przybrzeżnych miastach polskich oraz ziemiach pruskich – Królewcu); migracje Szkotów do Prus Wschodnich oraz do czysto polskich terytoriów[5]; XVI w. – pojawianie się osadników szkockich w pol. miastach, głównie w Krakowie, Warszawie, Gdańsku, a także w Lublinie, Lesznie, Zamościu, Tarnowie, Krośnie, Piotrkowie, Wilnie, Jarosławiu[6]; przyczyny emigracji Szkotów: okres głodu w Szkocji, brak własnych zasobów i perspektyw rozwojowych dla młodszych pokoleń, nieurodzaj i zniszczenia (wojna z Anglią), prześladowania religijne Katolików i Prezbiterian (zwycięstwo tolerancji); powody osiedlania się Szkotów na ziemiach polskich: gwarancja tolerancji religijnej, atrakcyjne przywileje, korzyści ekonomiczne (zwłasz. dla przedsiębiorczych i wytrwałych); napływ Szkotów do Polski – ze Szkocji (Edynburg, Dundee, Aberdeen, Berwick, Newcastle), Skandynawii, Niemiec[7].

2. Liczebność: przełom XVI i I. poł. XVII w. – współistnienie ok. 30 tys. szkockich rodzin (głów. w Prusach, miastach Korony: Gdańsku, Elblągu – rzadziej na Litwie)[8]; I poł. XVII w. – wzrost liczby Szkotów (obecność ich kolonii niemal w każdym pol. mieście między Wisłą a Pilicą, także w Sandomierzu, Pińczowie, podradomskim Jedlińsku i Szydłowcu)[9]; II poł. XVII w. – zanikanie problemu Szkotów (powody: brak dopływu imigrantów ze Szkocji, będącej w fazie stabilizacji polit.-gospod., szybka i łatwa asymilacja Szkotów wśród ludności polskiej, całkowita polonizacja poprzez przybieranie polskich nazwisk i zawieranie związków małżeńskich z Polakami)[10]; XVIII w. – wygasanie tej grupy etnicznej – zanikanie pamięci o szkockich korzeniach.

3. Charakterystyka kulturowa: posługiwanie się językami swych kontrahentów, klientów i sąsiadów: polskim i niemieckim (spisywanie w języku polskim księgi bractwa Szkotów w Lublinie)[11]; wyznawanie religii protestanckiej (pół.-zach. ziemie polskie, Gdańsk) oraz katolickiej (miasta: Warta, Sieradz, Szadek, Kielce)[12]; obyczaje Szkotów: postrzegani jako częsty typ „obnośnego kramarza, sprzedającego drobny towar, z fajką w ustach, któremu zarzucano zdzierstwo”[13]; cenieni jako żołnierze, znani ze swej odwagi i wytrwałości, także w obronie wiary; rzadko uwikłani w sprawy przestępcze; wrażliwi na punkcie własnej tożsamości narodowej i kultury; kojarzeni głównie z tradycyjnym trunkiem (szkocką whisky), wzorem kraty, kiltem (noszonym przez mężczyzn podczas rodzin. uroczystości) i kobzą[14].

4. Status prawny w Polsce: umieszczanie Szkotów w uniwersałach poborowych i nadawanie im osobnego statusu prawnego[15]; nabywanie przez zamoż. Szkotów obywatelstw miejskich: w Gdańsku – od 1531 r., w Królewcu – od 1561 r., w Poznaniu – od 1585 r., w Krakowie – od 1596 r.; brak nacisków asymilacji ze strony państwa; powstawanie w miastach tzw. bractw szkockich (ponad 12), mających sędziów i starszych duchownych; prowadzenie ksiąg z dekretami sędziów, prawami i zwyczajami; 1603 r. – ustanowienie zwierzchnika wszystkich Szkotów w Koronie z prawem zbierania podatków i powołania autonomicznego sądownictwa; 1604 r. – zdefiniowanie szkockiej autonomii[16]; indywidualne przywileje dla kupców szkockich – sług dworu króla (prawo sprzedaży detalicznej); dobre stosunki Szkotów ze stanem szlacheckim (protekcja magnatów, np. Radziwiłłów); wprowadzenie edyktów przeciw handlarzom szkockim: dla Prus Królewskich (w latach 1531-1580), dla Korony (w 1551 i 1594 r.)[17];

5. Charakterystyka ekonomiczno-społeczna: zajmowanie się handlem (wędrowni kramarze – „szoci”, bogaci kupcy, rzemieślnicy – tkacze, szewcy, piwowarze, aptekarze) oraz służbą militarną (jako najemni żołnierze w II poł. XVI i w XVII w. w wojskach Stefana Batorego, a także w specjal. oddziałach przy bocznej gwardii pol. Wazów)[18]; piastowanie różnych godności we władzach miejskich; powstawanie oligarchii zamożnych kupców (w ramach autonomii etnicznej)[19]; traktowanie szkockich kupców za przeszkodników i konkurentów dla legalnych handlarzy; I poł. XVI w. – organizowanie antyprotestanckich działań w niektórych miastach polskich (1630 r. – narzucenie przez Poznań testu religijnego dla swoich obywateli, 1647 r. – zamieszki przeciw protestantom szkockim w Krakowie)[20].

6. Ważniejsze pojęcia i postacie: „Szot” – (w pol. dialekcie kaszubskim) nazwa charak. dla wędrownych handlarzy, domokrążców, przekupniów; norymberszczyzna – artykuły kramarskie, drobny towar; „Alt Scotland” – nazwa przedmieścia Gdańska, należąca do starej kolonii szkockich tkaczy; Patryk Gordon – płk. polskich wojsk królewskich, wywodzący się ze szkoc. rodziny arystokratycznej[21]; William Stuart – dowódca oddziałów szkoc., sprowadzonych w 1577 r. przez S. Batorego do Gdańska; Abraham Young – zwierzchnik wszystkich kolonii szkockich w Polsce, posiadający prawo zbierania podatków i utworzenia autonomicznego sądownictwa.

Bibliografia

Baranowski B., Ludzie Gościńca w XVII i XVIII wieku, Łódź 1986.

Borowy W., Scots in old Poland, Edynburg, London 1944.

Bystroń J. S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, Warszawa 1976.

Gostyń w dobie Rzeczypospolitej Szlacheckiej, www.gg.bt.pl, „Nowa Gazeta Gostyńska”,

          2008, nr 32.

Seliga S., Scotland and Poland: a charter of forgotten history, Dundee 1969.

Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, red. I. Ignatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J.

          Żarnowski, Warszawa 1988.

Szkoci na saksach w Polsce, www.slowoludu.com.pl, Rozmowa Ewy Ziółkowskiej z dr hab.

          Waldemarem Kowalskim.

1