Karaimi - mniejszość religijno-narodowa w Polsce, żyjąca w rozproszeniu na terenie całego kraju.
Określenie "Karaimi", podobnie jak "Żydzi" ma dwojakie, powiązane ze sobą znaczenia: odnosi się zarówno do wyznawców religii karaimskiej, jak i członków karaimskiego narodu. Podobnie zatem jak w przypadku Żydów, nazwa "Karaimi" zapisywana wielką literą dotyczy Karaimów jako narodu, zaś zapisywana małą literą - jako grupy religijnej.
Wg wyników ostatniego spisu powszechnego na terenie Polski mieszka ok. 120 Karaimów. Stanowią oni najmniejszą mniejszość narodową kraju.
Członków tej grupy religijno-narodowościowej zrzesza Karaimskim Związku Religijnym i Związku Karaimów Polskich.
Głównymi skupiskami polskich Karaimów są Warszawa, Kraków, Dolny Śląsk i Wybrzeże.
Centrum kulturalne Karaimów w Polsce stanowi Warszawa, będąca największym skupiskiem przedstawicieli tej narodowości; w mieście tym działa jedyny czynny cmentarz karaimski w Polsce.
Status prawny karaimów jako grupy wyznaniowej uregulowany jest w pochodzącej z 1936 r. Ustawy o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej.
Jakkolwiek obecnie uczeni uważają, iż wszyscy karaimi są pochodzenia żydowskiego, polscy Karaimi odżegnują się od jakichkolwiek związków z narodem żydowskim, a nawet od jakichkolwiek związków z tymi karaimami, którzy tak nie robią (np. egipskimi). Przedstawiają się jako całkowicie odrębny naród, pochodzenia tureckiego, a wyznawaną przez siebie religię opisują w zupełnym oderwaniu od judaizmu.
Językiem ojczystym polskich Karaimów jest język karaimski, należący do kipczackiej grupy języków tureckich, jednak obecnie zdecydowana większość polskich Karaimów na co dzień posługuje się językiem polskim, który z racji rozproszenia i niewielkiej liczebności narodu wyparł ich ojczystą mowę.
Język karaimski zachował się w liturgii karaimskiej, gdzie występuje wspólnie z językiem hebrajskim.
Wybitni polscy Karaimi to m.in:
· Ananiasz Zajączkowski (1903-1970)
· Ananiasz Rojecki (1896-1978)
· Rafał Abkowicz (1896-1992)
· Szymon Firkowicz
· Szymon Pilecki
· Aleksander Dubiński
· Włodzimierz Zajączkowski
POCHODZENIE ETNICZNE
Na etnogenezę Karaimów krymskich i polsko-litewskich złożyła się turecka część ludności państwa chazarskiego oraz - po jego upadku w drugiej połowie X w. (w wyniku przegranej w 969 r. bitwy z wojskami księcia kijowskiego Swiatosława) - przybyłe później na te tereny tureckie z pochodzenia szczepy kipczacko-połowieckie.
Z Krymu w XIII-XIV w. stosunkowo niewielka liczba ludności karaimskiej przesiedliła się na ziemie księstwa halicko-wołyńskiego, tworząc gminy wyznaniowe (dżymaty) w Haliczu (pewne źródła wskazują na rok 1246), Darażnie, Ołyce, Kotowie, Lwowie, Łucku i in. Być może, że osiedlenia te miały związek z pojawieniem się Karaimów na terenie obecnych Węgier jeszcze przed najazdem mongolskim w 1241 r.
W końcu XIV w. w. ks. litewski Witold osiedlił Karaimów na Litwie.
OSADNICTWO I STAN PRAWNY
W 1397 r. w. ks. Witold, w związku z wyprawą wojenną przeciw Złotej Ordzie sprowadził z Sołchatu na Krymie kilkaset rodzin karaimskich i osadził je w Trokach, ówczesnej stolicy W. Ks. Litewskiego. Stanowili oni tu ochronę osobistą księcia oraz jego siedziby - zamku trockiego na wyspie. Miasto podzielone było na dwie części - karaimska i chrześcijańska, stanowiące oddzielne jednostki administracyjne, zwane jurydykami. Powierzenie osobistego bezpieczeństwa nowoprzybyłemu ludowi tłumaczyło się opinią Karaimów jako ludzi bardzo uczciwych i niesprzedajnych, a z drugiej strony - często tu na dworach panujących występującymi spiskami bratobójczymi. Niezależnie od Trok Karaimi osadzeni zostali w 32 miejscowościach leżących na ówczesnym pograniczu W. Ks. Litewskiego z terenami zajmowanymi przez Zakon Kawalerów Mieczowych. Stanowili tam część załóg warowni strzegących bezpieczeństwa granic. W ten sposób Witold realizował cele swej polityki, zmierzającej do centralizacji państwa oraz jego ekonomicznego i wojskowego umocnienia.
Litewscy Karaimi zorganizowani zostali na zasadach nadanego im na mocy przywileju Kazimierza Jagiellończyka z 27 marca 1441 r. tzw. prawa magdeburskiego, zapewniającego samorząd. Prawo to w wiekach średnich było przez panujących nadawane ludności niektórych miast Udzielało ono znacznych wolności i z reguły bywało przyznawane ludności katolickiej, wyjątkowo zaś - prawosławnej. Nadanie tego prawa mieszczanom karaimskim jest jedynym znanym przypadkiem udzielenia go ludności niechrześcijańskiej. W późniejszych czasach od wielkich książąt litewskich i królów polskich otrzymywali liczne przywileje, jak też grunty i pola uprawne. Karaimi litewscy byli wyłączeni spod jurysdykcji miejskiej i podporządkowani wyłącznie władzy własnego, dożywotnio przez nich obieralnego wójta, zatwierdzanego przez wielkiego księcia i odpowiedzialnego jedynie przed samym księciem lub przed przez niego wyznaczonym sądem (jednak tylko wtedy, gdy zostawał wezwany przed sąd pismem w. księcia, opieczętowanym jego pieczęcią). Ani wojewoda, ani starosta trocki ani ich przedstawiciele nie mogli wtrącać się w sprawy Karaimów. Wójt sprawował władzę administracyjną, a wraz z trzema ławnikami, wybieranymi na okres 1 roku - władzę sądowniczą w sprawach cywilnych i mniej groźnych sprawach karnych. Groźniejsze przestępstwa podlegały osądowi przez sąd zamkowy. Zatargi między Karaimami a chrześcijanami rozstrzygał sąd złożony z karaimskiego wójta i wojewody, lub jego przedstawiciela. Podstawowe znaczenie dowodowe miała przysięga, przez Karaimów składana zgodnie z nakazami ich religii. Sytuacja taka panowała do rozbiorów
Po ostatnim rozbiorze Litwy i Polski w 1795 r dżymaty w Haliczu, Kukizowie i Załukwi znalazły się w granicach Austro-Węgier, a wszystkie pozostałe - w Imperium Rosyjskim. Ponieważ nieco wcześniej (1783 r.) do Rosji został też wcielony Chanat Krymski, więc prawie wszystkie dżymaty znalazły się w jednym państwie, co znacznie ułatwiało wzajemne kontakty. Spora część Tatarów nie zaakceptowała nowej władzy rosyjskiej i pragnęła wyemigrować do krajów muzułmańskich, głównie do Turcji. Ponieważ wielu z nich było właścicielami dużych posiadłości ziemskich, więc starali się przed wyjazdem sprzedać je. Sprzedających było wielu, kupujących mniej. Wielkie areały sadów i winnic przeszły więc w ręce bardziej zasobnych rodów, również i karaimskich. Podczas wojny krymskiej (1853-1856) w myśl zarządzenia władz lokalnych część ludności, w tym sporo Karaimów, była ewakuowana z Krymu. Po zakończeniu wojny jedni z nich powrócili, inni pozostali w nowych miejscach zamieszkania, gdyż ogromne obszary imperium i rozwijające się miasta z siecią różnych szkół stwarzały dotychczasowym sadownikom i hodowcom owiec niebywałe możliwości emancypacji, rozwoju i awansu. Dobitnym tego przykładem jest życiorys hachana Seraja Szapszała. Urodzony w 1873 r. w Bachczysaraju, początkowo znający tylko język karaimski i hebrajski, wyjeżdża na studia do Petersburga i odnosi sukcesy, których każdy mógłby pozazdrościć; niestety, system sowiecki uniemożliwił mu ich kontynuację po 1944 r. Wiek XVIII i XIX obfitował w wiele karier i powstawały silne ośrodki karaimskie w licznych miastach imperium (Petersburg, Moskwa, Kijów, Charków, Odessa, Rostów n/Donem, Briańsk i in.), co nie osłabiało też tendencji rozwojowych na samym Krymie.
W XIX w. stan prawny Karaimów w Rosji został skodyfikowany w "Prawach wyznań obcych, tom XI, cz. I, ks. IV, par. 1261 - 1298" Ustawodawstwo rosyjskie określało prawne położenia gmin wyznaniowych, w zasadzie akceptując ich dotychczasową organizację wewnętrzną. Tak więc duchowieństwo składało się z hachanów, hazzanów i szamaszów. W 1837 r. ustanowiono urząd Hachana Taurydzko-Odeskiego i Karaimski Zarząd Duchowny w Eupatorii, w 1850 r. pod jego kompetencje poddano także dżymaty w guberniach zachodnich, zaś w 1863 r. wydzielono te dżymaty, tworząc drugi urząd Hachana i Zarząd Duchowny w Trokach oraz przydzielając na jego utrzymanie 160 dziesięcin ziemi rządowej. Hachan sprawował najwyższą władzę duchowną w swym okręgu, jednak decyzje dotyczące poszczególnych dżymatów podejmował po uzgodnieniu z hazzanami danej kienesy. Przy każdej kienesie przewidywano dwóch hazzanów - starszego (ułłu) i młodszego oraz szamasza. Hazzanowie spełniali funkcje duszpasterskie, natomiast szamasz zarządzał majątkiem świątyni i nauczał dzieci. Wszystkie godności były obieralne, w zasadzie dożywotnio, jednak po upływie 3 lat od wyboru członkowie dżymatu mogli większością 2/3 głosów podjąć uchwałę o wystąpienie do władz o usunięcie duchownego, jeśli uznali, że nie wykazuję się on wystarczającymi kwalifikacjami. Hazzani pełnili również obowiązki urzędników stanu cywilnego - udzielali ślubów i rozwodów oraz rejestrowali urodzenia i zgony. Od 1894 do 1919 r. w Eupatorii (na Krymie) działało 6-letnie duchowne seminarium kształcące hazzanów dla około 30tu dżymatów karaimskich istniejących w ówczesnym Imperium Rosyjskim. W późniejszym okresie szkół takich już nie było i nowi kandydaci do tego zawodu szkolili się praktykując u boku doświadczonych hazzanów.
Obok władz duchownych działał również zarząd świecki i rada starszych, rozpatrujące sprawy gospodarcze, w Trokach m. in. rozdziały uprawnej ziemi poszczególnym rodzinom, zależnie od ich liczebności. Ziemia taka (tzw. Pola Królewskie) była nadana jeszcze przez w. ks. Witolda i w tym stanie prawnym przetrwała aż do przekazania kołchozowi w 1947 r., co dotychczas - mimo odzyskania przez Litwę niepodległości - nie zostało zmienione. Przez kilkaset lat stanowiła ona ważne źródło utrzymania, mogła być dziedziczona, nie mogła jednak być sprzedana.
Bardzo istotne perturbacje w działalności dżymatów karaimskiech wywołał wybuch I wojny światowej, a zwłaszcza przesuwanie się na wschód frontu niemiecko-rosyjskiego. Zgodnie bowiem z zarządzeniem władz carskich cała ludność powinna była przed Niemcami ewakuować się w głąb Rosji, swój dobytek pozostawiając na pastwę losu. Ci którzy po wojnie powrócili na ojcowiznę, zastali zmienione warunki - zarówno materialne, jak i prawne. Najważniejsze - zostali podzieleni nowymi granicami. W Litwie znalazły się Poniewież, Paswalys, Tałaczkany, w Polsce - Troki, Wilno, Łuck i Halicz. W Polsce do czasu wydania polskich przepisów prawnych obowiązywały poprzednie przepisy państw zaborczych. W granicach Polski znajdowały się 3 dżymaty z byłego zaboru rosyjskiego i 1 - z austro-węgierskiego, a zatem obowiązywały w nich różne prawa i potrzebne było ich ujednolicenie. Aby rozpocząć zmierzające ku temu działania społeczność karaimska musiała mieć swoją "prawną reprezentację", której jednak nie miała, gdyż poprzedni hachan trocki, Romuald Kobecki, zmarł przed wojną (6.12.1823 - 6.04.1911), a późniejszy p. o. hachana, ułłu hazzan Bogusław Firkowicz (17.06.1865 - 11.09.1915) zmarł w Ostrowie w dwa miesiące po ewakuacji z Trok. Życie społeczne po wojnie, w miarę powrotu Karaimów na ojcowiznę, organizowało się stopniowo. W Haliczu i Łucku były duże zniszczenia w kienesach i domach mieszkalnych, ogólnie warunki bytowe były bardzo trudne. Jednak w Trokach już dn. 24.09.1920 r. wybrano hazzana Szymona Firkowicza, który od 1922 r. był też p. o. hachana. Dnia 20.04.1921 r. (jeszcze w czasach tzw. Litwy Środkowej) zarejestrowano Wileńskie Stowarzyszenie Karaimów, którego zarząd przygotował projekt przepisów o stosunku rządu do KZR. Zamierzenia środowiska wileńskiego wykraczały poza ramy własnej gminy, toteż w czerwcu 1921 r. Emanuel Kobecki udał się do Halicza, aby uzgodnić treść projektu i łącznie z tamtejszymi działaczami uczestniczył w opracowaniu statutu gmin wyznaniowych. W toku ciągłych prac nad projektami tych aktów prawnych i uzgadniania poglądów środowisk karaimskich i przedstawicieli władz (delegata rządu, wojewodów, ministerstwa), a nawet wśród samych Karaimów dochodziło do różnych kontrowersji, szczególnie w sprawie udziału kobiet w wyborach oraz okresu, na jaki duchowni mają być wybierani (ograniczonego czy dożywotnio).
Dnia 30.11.1924 r. zwołano w Wilnie konferencję przedstawicieli gmin i stowarzyszeń karaimskich w celu omówienia projektów i zgłoszonych uwag. Za udziałem kobiet w wyborach wypowiedziała się gmina wileńska, natomiast "ortodoksi z Trok zajęli stanowisko zdecydowanie negatywne, powołując się na względy rzekomo dogmatyczne". (wg "Myśli Karaimskiej" zeszyt II, 1925 r. str. 35). Większość była też za wyborem hachana na okres 7 lat, a hazzanów na 3 lata i sprawy te były tematem wielu jeszcze późniejszych narad, łącznie z zorganizowaną w dn. 11-12.06.1927 r w Haliczu konferencją poświęconą zasadom wyboru hachana, lecz w końcu obie te nierozstrzygnięte kwestie odłożono do czasu wyborów. Odbyły się one w Trokach 23.10.1927 r. i głosami delegatów wszystkich gmin jednomyślnie wybrany został Seraj Szapszał (8.05.1873 - 18.11.1961), poprzednio (1915 - 1919) Hachan Taurydzko-Odeski. Wybór ten został zatwierdzony przez władze 26.11.1927 r., a 18.09.1928 r. w kienesie wileńskiej hachan uroczyście objął ten wysoki urząd. W listopadzie 1928 r. hachan Szapszał przedłożył władzom projekt ustawy, nad którym prace trwały już od dawna. Stał się on podstawą ustawy uchwalonej przez Sejm dn. 21.04.1936 r. Długi okres prac sejmowych nad nią spowodowany był m. in. chęcią ujednolicenia tekstów ustawy karaimskiej i muzułmańskiej. Zostały one jednocześnie uchwalone i w dniu 26.04.1936 r. na uroczystym spotkaniu z Karaimami i Tatarami wręczono Hachanowi Szapszałowi i Muftiemu Szynkiewiczowi egzemplarze ustaw i wysokie odznaczenia państwowe.
Zgodnie z tą ustawą ogólne zebranie członków gminy wyznaniowej przewidziane było w trzech przypadkach:1) wyboru hazzanów i szamaszów danej gminy;2) wyboru delegata na wybór hachana;3) wyboru członków zarządu gminy wyznaniowej.Prawo głosu w tych zebraniach mieli tylko mężczyźni, członkowie danej gminy, w wieku 21 lat i więcej. We wszystkich innych sprawach społecznych, dobroczynnych, kulturalnych itp. w zwoływanych walnych zgromadzeniach uwzględniane były głosy uczestników obu płci. Jednakże w zaleceniach przesłanych do dżymatów hachan sugerował możliwość udzielenia kobietom praw wyborczych. W sprawie terminowości wyboru duchownych pozostawiono zaś rozwiązania z dawnego ustawodawstwa rosyjskiego, tzn. wybór bezterminowy - dożywotnio. Ustawa wprowadziła silniejszą pozycję prawną hachana, który skupiał władzę wykonawczą, prawodawczą i sądowniczą, a Zarząd Duchowny miał pełnić rolę doradczą i był zwoływany przez hachana stosownie do jego decyzji.
RELIGIA
Religia karaimska oparta jest na Starym Testamencie, a zwłaszcza na zawartym w nim Dekalogu, z zasadą i obowiązkiem indywidualnego i niezależnego od jakichkolwiek autorytetów ich przyswajania i interpretacji. Późniejsze uzupełnienia były dopuszczalne pod warunkiem, że nie zawierały sprzeczności z Biblią. W odróżnieniu od trzech innych religii monoteistycznych, tzn. mojżeszowej, chrześcijańskiej i mahometańskiej, których podstawą również jest Stary Testament, ale uzupełniony odpowiednio: Talmudem, Nowym Testamentem i Koranem, podstawą religii karaimskiej jest Pięcioksiąg (Księgi: 1. Rodzaju lub Początku - Genesis, 2. Wyjścia- Exodus, 3. Kapłaństwa - Leviticus, 4. Liczb - Numeri, 5. Powtórzonego Prawa - Deutoronomium) i 19 Ksiąg Proroków, a Dekalog (Dziesięcioro Przykazań) jest zasadniczym drogowskazem i kodeksem moralnym i etycznym. Ostateczna krystalizacja form organizacyjno-prawnych dokonała się w VIII wieku n. e. na terenie Mezopotamii (Iraku) za panowania kalifa abbasydzkiego Abu Dżafar al Mansura. Głównym kodyfikatorem był Anan syn Dawida z Basry (zm. 775 r.), który głosił, że Stary Testament jest tak doskonały, iż nie może być zmieniany, ani niczym uzupełniany.
Nałożony na wiernych obowiązek indywidualnego poznawania i interpretacji treści Pięcioksięgu wywoływał potrzebę przyswajania języka hebrajskiego, w którym Księgi te były znane, a uważano, ze trzeba je poznawać w oryginale, gdyż każdy ich przekład na język karaimski jest już cudzą interpretacją (przez tłumacza). Wywoływało to z kolei potrzebę uczenia tego języka oraz sztuki czytania, pisania i samodzielnego analizowania, co od dziecka dotyczyło wszystkich mężczyzn (kobiet nieobowiązkowo) i dzięki czemu od zamierzchłych czasów obowiązek nauki był wśród Karaimów powszechny. (W innych społecznościach był on przywilejem bogatszych elit).
Duchowni są obieralni i pełnią rolę przewodzących w zbiorowych modlitwach. Wszyscy mężczyźni biorą w modłach udział aktywny, głośno, zespołowo lub solo, czytając (śpiewając) określone teksty. Kobiety zajmują osobne pomieszczenie i uczestniczą w modłach biernie. Na liturgię karaimską składają się psalmy i fragmenty ksiąg biblijnych oraz na ich kanwie osnute hymny religijne. W modlitwach zawarte są treści: pochwalne, dziękczynne, pokutne, błagalne i wyrażające wyznanie wiary. Teksty Starego Testamentu czytano w języku oryginału, tzn. hebrajskim, inne modlitwy - w języku karaimskim.
Święta i dni uroczyste, to: Sobota - Szabbat kiuniu, Dzień Nowiu - Janhy aj, Wielkanoc - Chydży Tymbyłłarnyn, Zielone Święta - Chydży Aftalarnyn, Święto Trąb - Chydży Byrłyharnyn, Święto Plonów - Chydży Ałaczychłarnyn, Dzień Odpuszczenia Grzechów - Boszatłych Kiuniu. Obowiązują różne posty, zwłaszcza związane z żałobą po zmarłych, a wśród Karaimów litewsko-polskich - w lipcu, podczas obchodów rocznicy epidemii dżumy w 1710 r., która zdziesiątkowała ludność karaimską W. Ks. Litewskiego.
Karaimi posługują się kalendarzem księżycowym, w którym rok ma 354 dni, 8 godzin i 48 minut (rok słoneczny - 365 dni i 6 godzin). Aby tę różnicę 10 dni, 21 godzin i 12 min. wyrównać, co dwa - trzy lata jest rok przestępny. W cyklach 19-letnich występuje 12 lat zwykłych o 12 miesiącach i 7 przestępnych o 13 miesiącach.
W VIII-X w. na skutek działalności misjonarskiej karaimizm (karaizm) rozprzestrzenił się w Mezopotamii, Syrii, Palestynie, Północnej Afryce, dotarł też do Hiszpanii, w Bizacjum, Persji i państwie (kaganacie) Chazarów, gdzie przyjął go władca (kagan) Bułan ze swym dworem i hierarchią oraz część ludności, zwłaszcza osiadła na Półwyspie Krymskim i w stepach południowo-ruskich. W czasie tych kilkunastu wieków religia karaimska wyznawana była na wielu różnych terenach i przez ludność o różnym pochodzeniu, nigdzie jednak liczba wyznawców nie była zbyt wielka
JĘZYK
Język karaimski jakim posługują się Karaimi litewsko-polscy oraz zamieszkali na Półwyspie Krymskim należy do grupy języków tureckich. Języki tureckie rozprzestrzenione są na olbrzymich terenach od północnowschodniej Syberii po Bałkany oraz Europę środkowo-wschodnią. W skład tej licznej grupy wchodzi też m. in. język turecki, będący językiem ojczystym obywateli Republiki Tureckiej.
PODSTAWOWE INFORMACJE
Podobnie jak polski należy do języków zachodniosłowiańskich, tak język karaimski należy do północno-zachodniej części języków tureckich. Spośród kilkudziesięciu języków i dialektów grupy tureckiej język karaimski jest najbardziej na zachód wysuniętą częścią składową tej grupy. W systemie klasyfikacyjnym karaimski należy do gałęzi kipczackiej zwanej też połowiecką lub kumańską. Najbardziej spokrewnionymi z karaimskim są dawne i współczesne języki kipczackie. Do nich zaliczyć wypada w pierwszym rzędzie zabytek językowy z XIV w. tzw. Codex Cumanicus, następnie wymarły już turecki język Ormian polskich. Z żywych języków współczesnych - kumycki, karaczajski i bałkarski na Kaukazie oraz tatarski. Język karaimski dzieli się na wschodni, z terenów Półwyspu Krymskiego oraz zachodni, którym posługują się Karaimi litewsko-polscy. Osadnictwo ludności karaimskiej w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego i na wschodnich rubieżach dawnej Rzeczypospolitej sięga XIV w. W wyniku stosunków wojennopolitycznych Wielkiego Księstwa z Krymem nastąpiło sprowadzenie Karaimów z Krymu, ich pierwotnej siedziby, i osadzenie ich na Litwie i Wołyniu. W ten sposób ludność karaimska znalazła się w Trokach k/Wilna i innych miastach i osiedlach litewskich oraz w Łucku i innych miejscowościach na Wołyniu. Skupiska karaimskie powstały też w Haliczu mniejszych osadach dawnego Księstwa Halickiego.
IsabelaPapillon