GEOGRAFIA HISTORYCZNA
Pojęcie i zakres geografii historycznej:
Środowisko geograficzne: podstawowy element warunkujący życie ludzkie. Tworzy go przyrodnicza rzeczywistość otaczająca człowieka, w której żyje.
Składa się z powierzchni globu ziemskiego (gleby, bogactwa naturalne, nawodnienie, fauna i flora, powietrze, klimat oraz stratosfera).
Śr. geog dostarcza podstawowe środki egzystencji. Człowiek musi się też bronić przed jego agresywnością (zwierzęta, rośliny, klimat).
Skonkretyzowaniem śr. geog jest krajobraz geohistoryczny. Dla historyka składa się z 3 warstw:
- krajobraz naturalny – nie uległ przekształceniom,
- krajobraz kulturalny – przekształcone przez człowieka w wyniku działalności gospodarczej np. osadnictwo,
- krajobraz historyczno – polityczny – granice powstałe w wyniku rozszerzania się organizacji wspólnych interesów poszczególnych grup społecznych (interesy polityczne, administracyjne a nawet wyznaniowe).
Drugim elementem środowiska geograficznego są przestrzeń i wynikające z niej odległości. Są to przede wszystkim horyzonty geograficzne człowieka – odległości w linii prostej, odległości w rzeczywistości, uwzględnione czynniki itd.
Ostatecznym celem badań z zakresu geografii historycznej jest kartograficzne ujęcie wyników. Bada się je jako źródło – umożliwiają poznanie dawnych wyobrażeń człowieka o przestrzeni i cechach otoczenia.
Rozwój badań geograficzno historycznych:
2 stanowiska metodologiczne:
· Fryderyk Ratzel – determinizm: środowisko wywiera wpływ na życie człowiek i na jego dzieje,
· Vidal de la Blacke – posybilizm: człowiek w środowisku geograficznym niektóre możliwości, określające jego życie i dzieje.
Rekonstrukcja krajobrazu naturalnego
Historyk musi wziąć pod uwagę:
· Orografię i budowę geologiczną krajobrazu – ukształtowanie powierzchni ziemi i jej struktura glebowa – głównie ich właściwości, gdyż decydują o ich wykorzystaniu,
· Klimat –
· Hydrografia – układ nawodnienia wód stojących (jeziora), bieżących (rzek), gruntowych i zabagnienia – np. zmiany koryta rzeki, wykorzystanie młynów, jazów, przekopy. Badania pozwalają określić tereny oddawane pod uprawę, przebieg ówczesnych dróg, powstawanie osad.
· Florystyka – zagadnienia dotyczące zalesiania oraz zespołów roślinnych typu łąki, porosłe bagna, stepy – ustalenie ich zasięgu terytorialnego, określenie gatunku roślin wegetujących na danym terenie. Dzięki temu nie tylko historyk poznaje miejsce i zasięg występowania ale pomaga w badaniach językowych i etnograficznych.
Rekonstrukcja krajobrazu kulturalnego:
Historyk skupia się przede wszystkim na osadnictwie. Takie badania ma ustalić granice zasięgu terytorium osad i związany z tym zakres ekspansji człowieka, przynależność etniczna, drożność regionów.
Celem jest uzyskanie związku osadnictwa z krajobrazem naturalnym.
Przynależność etniczna i polityczna ma znaczenie dla terenów pogranicznych oraz tych, które są przedmiotem kolonizacyjnej pertraktacji osadniczej.
Charakterystyka demograficzna osadnictwa określa zaludnienie osad a więc wielkość i gęstość.
Charakterystyka społeczno – gospodarcza ustala ludność bierze udział w procesie osadniczym oraz jej potencjał gospodarczy.
Podział osad:
· jednokomórkowe i wielokomórkowe – zależnie od tego czy składa się gospodarstwo rolnicze, czy produkcyjne (chłopskie, rycerskie, rezydencja magnacka, klasztor, smolarnia) czy też gospodarstwa indywidualne: wieś i miasto
· wsie i miasta – czy jest to osada otwarta czy zamknięta (mury, wały) a także charakter zajęć ludności (wieś – rolnictwo, miasto rzemisło).
· zakładane i samorodne – powstanie przez jednorazowy akt prawny, czy też proces rozrastania się
· indywidualne i sprzężone – izolacja od innych osad czy związek aglomeracyjny (np. Trójmiasto)
Ważne jest położenie geograficzne osad – określenie stosunku położenia osady do przebiegu dróg komunikacyjnych łączące osiedla, centra gospodarcze, produkcyjne, handlowe, charakter ruchu osadniczego, życie gospodarcze.
Typy wsi:
· Okolnica – mały rozmiar, domy w kształcie kręgu lub podkowy, budowane wokół centralnego placu lub zbiornika wodnego. Posiadała system obronny w postaci wału lub okopu oraz wjazd z jednej strony.
· Owalnica – kształt wrzeciona, zbudowana wzdłuż 2 łukowatych ulic, okalające plac centralny lub zbiornik wodny,
· Ulicówka – zabudowania wzdłuż drogi,
· Wielodrożna - zwarta, zabudowania wokół krzyżujących się ulic.
· Łańcuchówka – charakterystyczny układ pól powstały w wyniku rozłożenia wzdłuż gruntów należących do poszczególnych domostw, grunty ciągną się pasami , rozdzielonymi ulicą.
· Rzędówka – domy po jednej lub obu stronach ulicy.
Poniżej uproszczone schematy:
Wyróżnia się jeszcze tzw. przysiółki – niewielka ilość zabudowań rozłożonych wzdłuż jednej drogi lub krzyżujących się dróg albo bezładnych.
Typy miast:
· Pojedyncze – samodzielny organizm osadniczy,
· Sprzężone – 2 lub 3 a nawet organizmów osadniczych mające samodzielność organizacyjną lecz są powiązane ze sobą położeniem geograficznym, czy czynnikami społecznymi i ideologicznymi.
· Aglomeracyjne – zdołały w ciągu swego rozwoju wchłonąć szereg pobliskich osad, przedmieścia czy wsie.
2 typy historycznego rozplanowania miasta:
· Samorzutne – wynik kontynuowania założeń przestrzennych osady, na której powstało miasto.
· Unormowane – działalność urbanistyczna zaplanowana w momencie zakładania miasta.
Aby określić charakter układu przestrzennego miasta należy wziąć pod uwagę:
· zarys miasta,
· sieć ulic,
· położenie rynku,
· kształt rynku,
· zabudowa działek/bloków budowlanych
Onomastyka – nauka o imionach własnych: historycznych, współczesnych, osobowych, przedmiotowych oraz geograficznych.
Toponomastyka – dział onomastyki – dotyczy nazw geograficznych.
Wśród nazw geograficznych wyróżnia się 3 kategorie nazw:
· ogólne nazwy geograficzne (lądy, wyspy, kraje itd.),
· nazwy miejscowe, czyli nazwy osiedli ludzkich,
· nazwy związane z poszczególnymi częściami terenu (pola, łąki itd.)
Podział nazw miejscowych:
· będące zawsze nazwą miejscowości:
o topograficzne (Góra, Zagórzyce, Roztoka),
o kulturalne – dotyczy wytworów, instytucji (Koło, Wola, Łazy),
o dzierżawcze – od imienia osoby (Boleścice, Sieciechów)
o zdrobniałe (Borzęcinek)
· będące zrazu nazwami ludzi a potem dopiero miejscowości:
o etniczne – od ludzi zamieszkujący dany obszar (Prusy, Węgrzyce, Konojady, Cygany),
o patronimiczne – od potomków lub poddanych człowieka (Pisarzowice, Biskupice, Boleścięta),
o rodowe – od nazwy osobowej ludzi (Baby, Dmochy, Jawory)
· nazwy dwuznaczne (Wilki – nazwa osobowa pewnej grupy ludzi albo fauna typowa dla danego obszaru),
· nazwy ciemne – niezrozumiałe, nie można ich sklasyfikować na podstawie w/w kategorii.
Rekonstrukcja krajobrazu historyczno – politycznego
W procesie rozwoju historycznego wytworzyły się typy podziałów terytorialnych wynikające z istnienia dwóch wielkich organizacji:
· państwa – podziały polityczne, administracyjne, sądownicze
· Kościoła – podziały organizacyjne i administracyjne.
Pojęcie granicy: idealna płaszczyzna, prostopadła do powierzchni ziemi ,dzieląca zarówno ląd, obszar powietrza i obszar w głąb ziemi. Przecięcie tej płaszczyzny tworzy linię graniczną, dzięki temu ta linia ma charakter linii geometrycznej.
Kiedyś była to rubież graniczna lub pas graniczny – tyczyło się to nie tylko do granicy państw ale też własności.
Im precyzyjniejsze pojęcie granicy, tym precyzyjniejsze jej wytyczanie.
Tworzenie podziałów terytorialnych – kiedyś decydowało o tym zawłaszczenie ziemi i umowa społeczna, brać pod uwagę należy też np. zasięg rynku lokalnego, czy też kontakty międzyludzkie.
Historia horyzontu geograficznego
Przekazywanie wieści – najpierw system sygnalizacji słuchowych i wizualnych (tam-tamy, ogień, dym).
Koń wyparł owy system – początku docierał do z góry dobranego odbiorcy.
Pojawienie się pisma – od XIV w. pierwsze poczty – kurierzy konni, piesi, prywatni, królewscy, kupieccy, państwowi.
Ostatecznie narodziła się prasa, telefon, radio i telewizja.
Horyzont lokalny też ulega zmianom – w miarę rozwoju środków lokomocji ich upowszechnienia , dostępu i szybkości.
Podstawowe wiadomości o mapie
Mapa – dwuwymiarowy rysunek terenu, sporządzony na podstawie odpowiednich pomiarów, na których przy pomocy umownych znaków przedstawiono zmniejszony i uproszczony obraz nowego terenu.
Aby sporządzić mapę trzeba wykonać pomiary:
· długości – odległość pomiędzy dwoma punktami,
· różnicy wysokości,
· pomiar kątów poziomych i pochylenia.
Typy map:
· Szczegółowe – uwzględnia prawie wszystkie szczegóły , duże skale (1:1000 lub 1:500 – miasta, 1:2000 lub 1:5000 – wsie),
· Topograficzne – uwzględniają wszystkie szczegóły topograficzne częściowo za pomocą umownych znaków kartograficznych. Treść tych map stanowi:
o osnowa matematyczna (punkty triangulacyjne, współrzędne geograficzne),
o hydrografia (sieć rzeczna, kanały, linie brzegowe),
o miejscowości,
o drogi,
o rzeźba terenu,
o fizjografia krajobrazu (łąki, bagna, piaski itd.),
o granice polityczne i administracyjne.
· Przeglądowe – generalizacja szczegółów topograficznych. Ich skale – 1:500 000 lub 1:1000 000. Uwzględniają ważniejsze miejscowości, drogi, linię brzegową i rzeźbę terenu.
· Poglądowe – zmniejszone mapy przeglądowe (np. mapy fizyczne), drobnoskalowe,
· Zagadnieniowe – podkład orientacyjny, kartografowanie zjawisk,
· Specjalne – mapy techniczne (lotnicze, drogowe), turystyczne, krajoznawcze.
· Kornerowe – w rogu arkusza mapy, uszczegóławiają zagadnienie.
Atlas – zbiór map drobnoskalowych, zebranych w jedne wydawnictwo. Znajdują się tam mapy przeglądowe, poglądowe, zagadnieniowe i specjalne.
Siatka kartograficzna – przeniesienie na płaszczyznę siatki kuli ziemskiej, tworzony przez południki i równoleżniki – zabieg odwzorowania kartograficznego.
4 sposoby odwzorowania kartograficznego:
· płaszczyznowe,
· walcowe,
· stożkowe,
· umowne – kombinacja 3 wymienionych.
3 rodzaje siatek kartograficznych:
· wiernokątne (opracowywane na potrzeby gospodarcze i wojskowe),
· wiernopolowe (mapy zagadnieniowe),
· wiernoodległościowe (mapy geofizyczne),
2 pierwsze wykorzystywane są przez historyków
Konstrukcja mapy historycznej
Mapa historyczna ma za zadanie odtworzyć rysunek terenu w zmniejszonej skali w czasie.
3 rodzaje map historycznych:
· Inwentaryzacyjna/podstawowa – opisuje zjawiska ilościowo i jakościowo nie zawierającej żadnej interpretacji. Uwzględnia linię brzegową, uproszczoną hydrografię, granice terytorialne, podstawowe aglomeracje ludzkiego osadnictwa (w zależności od badanego problemu).
· Badawcza /analityczna, problemowa – ma na celu przygotowanie wyjaśnienia dango problemu, sprawdza hipotezy,
· Wyjaśniająca – końcowy etap badań kartograficznych – zaznaczone elementy uzasadniają hipotezę.
Trzeba dbać o dokładne określenie czasu występowania zjawiska, gdyż można zamazać dynamikę rozwoju zjawiska w czasie.
Generalizacja (redukcja) zjawiska historycznego w ujęciu kartograficznym jest sprowadzona do znaków – ma dać interpretację zjawiska.
Znak kartograficzny może być ideograficzny (przypominający przedmiot np. fabrykę oznaczamy np. kominem z dymkiem) lub zmysłowy (umowny).
Konieczne jest podkreślenie zjawisk w czasie...
madzia.1majka2