HERALDYKA
1. POJĘCIE I ZAKRES HERALDYKI
HERALDYKA-jest nauką pomocniczą historii zajmującą się herbami. Nazwa wywodzi się od słowa herold, określającego wysokiego urzędnika dworskiego, wywołującego nazwiska rycerzy biorących udział w turniejach. Ta nazwa z kolei wywodzi się ze starogermańskiego hariovisus, hariovaldus, tj. Ten, który zna się rozpoznaje opiekuńcze bóstwa rodowe, plemienne oraz zna ich rodowody.
TRZY GRUPY HEROLDÓW:
• królowie herbowi,
• heroldowie właściwi,
• persewanci (pomocnicy)
Heroldowie nikną razem z turniejami w XVI i XVII wieku. W Polsce instytucja heroldów,mimo pewnych wysiłków Władysława Jagiełły, nie przyjęła się i nie była znana.
Heroldowie sporządzali tzw. Role herbowe lub księgi turniejowe, do których wnosili barwne wizerunki znanych sobie herbów.
HERALDYKA DZIELI SIĘ NA DWA DZIAŁY:
• dział praktyczny- jest to sztuka heraldyczna, wciąż żywa. Tworzenie herbów np. Herb państwowy, czy też miejski,
• dział historyczny- zajmuje się ustaleniem praw, którymi rządziła się heraldyka w przeszłości
wyjaśnienia tych praw i przystosowania tych informacji dla spożytkowania historyka w jego
zabiegach poznawczych,
2. ROZWÓJ BADAŃ HERALDYCZNYCH
Pierwsze teoretyczne rozważania nad heraldyką podjął Włoch- Bartolus de Saxoferrato w swoim dziele Tractatus de insigniis et armis.
W XVII i XVIII wieku wykładano heraldykę jako przedmiot z zakresu prawa na uniwersytetach niemieckich a Johann Christoph Gatterer teoretycznie udowadniał, że herby wywodzą się od starożytności i traktował heraldykę wraz ze sfragistyką jako część nauki o znakach.
Jedyny właściwy herbarz Polski opracował Jan Długosz, autor dzieła Insignia seu clenodia incliti Regni Poloniae.
Podstawy naukowe dla dla heraldyki polskiej stworzyli dopiero Franciszek Piekosiński i Antoni Małecki.
3. GENEZA I RODOWÓD HERBU
Rodowód herbu tkwi w w bojowym taktycznym zespole rycerskim jaki stanowiła chorągiew, czyli oddział wojskowy.
Oddział skupiał się wokół proporca odpowiednio barwionego i opatrzonego znakiem bojowo-rozpoznawczym. Znak przechodził na poszczególne części uzbrojenia rycerskiego- na hełm i tarczę.
Pieczęć przejmuje ów znak jako wyobrażenie napieczętne.
Rozdrobnienie feudalne zwiększyło liczbę chorągwi rycerskich, a tym samym liczbę znaków wojskowych.
Prawo heraldyczne wykształciło się w ciągu XIII-XV wieku przy znamiennym udziale heroldów. Herb zaczął oznaczać przynależność do rodziny szlacheckiej.
W XIII i XIV dokonuje się rozdział pomiędzy herbem a terytorium. Z rąk monarszych bowiem lub z samego prawa otrzymują herb osoby, które nie mają żadnego zwierzchnictwa lennego. W Polsce herb pojawia się po sformułowaniu prawa rycerskiego, obejmującego kompleks przywilejów stanowych, wynikających z dzierżenia ziemi. Dzierżenie ziemi w Polsce wynika jednak z przynależności rodowej, a nie lennej, jak na Zachodzie.
W Polsce herbem posługuje się ród, a nie rodzina (jak na Zachodzie)
O powstaniu rodu herbowego decyduje:
• wspólnota etniczna,
• pierwotny związek służebny drobnego rycerstwa w stosunku do możnowładczego , co decyduje o o przyjmowaniu herbu pana możniejszego,
• zanik herbu gniazdowego rycerstwa włodyczego na rzecz herbu szlachty zamożniejszej,
W wiekach późniejszych prawo do herbu nabywało się jedynie przez nobilitację.
NOBILITACJA polega na przyjęciu do rodu herbowego, a więc na adopcji herbowej.
W Polsce podczas pierwszy podczas unii horodleskiej w 1413 roku. W roku 1616 nobilitacja zostaje zakazana.
Jednym ze sposobów nadawania herbu był indygenat- uznanie herbu cudzoziemskiego.
Na przełomie XIII i XIV wieku znak z pieczęci zamienia się w znak herbowy, tracąc cechy reprezentacji jednostkowej, a przybierając charakter charakter symbolu przynależności stanowej , zamieniając się w dziedziczną i trwałą formę heraldyczną
BLAZONOWANIE- umiejętność opisywania herbu wedle ustalonych reguł. Sztuka blazonowania określa także prawidła, którymi rządzą się herby, a zatem składają się nań określenia techniczne, szczególnie dokładnie w języku francuskim. Język blazonowania pozostaje w ścisłym związku z obyczajem rycerskim i zwykł się posługiwać słownictwem właściwym dla heraldyki żywej. Polski słownik blazonowania nie jest tak bogaty, jak ten zachodni. Blazonowaniem jest objęte także nazewnictwo figur heraldycznych i określenia ich pozycji.
Rodzaje figur: wręby, krzywaśń, łękawica, pomłość, toczenica, rosocha, rogacina etc.
Strona heraldyczna prawa i lewa, to nie te strony w rozumieniu patrzącego na herb, ale tak jakby je określił rycerz trzymający tarczę.
KURTUAZJA HERALDYCZNA- przestrzegana przy zestawieniu kilku herbów. Polega na pochyleniu tarcz i hełmów z klejnotami ku sobie lub ku herbowi najdostojniejszej osoby.
4. RODZAJE HERBÓW W POLSCE
• herb rycerski- wykrystalizował się najwcześniej, wokół niego rozwinęło się prawo heraldyczne
• herb mieszczański- nazywany także herbikiem, używany był na wzór herbu rycerskiego przez patrycjat miejski . Wywodzi się ze znaków własnościowych lub rozpoznawczych.
Później upodobnił się do herbu rycerskiego , chociaż posiadacze nie byli rycerzami.
• herb korporacji- kształtowany na wzór znaku terytorialnego, przysługiwał instytucjom posiadającymi osobowość prawną, a posługiwała się nimi zarówno korporacja, jak również osoby do niej należące. Tego rodzaju herbem posługiwały się np. Uniwersytety, cechy rzemieślnicze, herby biskupstw, opactw, zakonów
• herb miejski- kształtował się na wzór znaku terytorialnego , ale najczęściej był to przybrany herb pana zwierzchniego, wzbogacony o elementy przedstawiające obronną architekturę miasta
• herb państwowy- kształtował się albo ze znaku terytorialnego albo z herbu osobistego władcy, względnie dynastii. W średniowieczu przybierał formę herbu złożonego, w czasach nowożytnych zauważalna jest coraz większa dążność do jednorodnego godła
Polski herb państwowy wykształcił się na przełomie XIII i XIV wieku a zdaje się wywodzić raczej ze znaku osobistego władcy, niż ze znaku terytorialnego.
Ciekawostka- Orzeł Biały jest ozdobiony koroną wbrew zasadom heraldyki ( nie myślcie, że „wyzwoliciele” strącając koronę z polskiego Orła w 1944 r. kierowali się poprawnością heraldyczną). Jest to ślad idei królestwa z okresu rozbicia dzielnicowego i zjednoczenia państwa w początkach XIV wieku, a także wynik późnego umieszczania korony nad tarczą.
5. ELEMENTY HERBU
• tarcza,
• godło,
• hełm,
• klejnot,
• elementy dodatkowe- oznaka godności, ordery, trzymacze,
Elementem wyróżniającym polski herb od zachodnioeuropejskiego jest zawołanie, czyli proclama.
Kształty tarczy:
• normańska-
• wczesnogotycka
• gotycka
• turniejowa
Uwaga- typy tarcz ww. nie występowały w jednym czasie, tylko na drodze ewolucji.
6. BARWY HERALDYCZNE
TYNKTURY- barwy heraldyczne, przy czym uznawano barwy czyste , a więc czerwień, błękit, zieleń i czerń oraz dwa metale- złoto i srebro, oddawane przy pomocy barw żółtej i białej.
Sposoby szrafowania barw heraldycznych:
• czerwona- kreski pionowe,
• błękitna- poziome,
• zielona- w lewo skos,
• czarna- krzyżująca się poziome z pionowymi
• żółta- gęsto usiane kropki
• biała- nic
Godło herbowe decyduje o podziale herbów, wśród których wyróżniamy następujące typy:
• figury heraldyczne- pole dzielone różnorakimi liniami prostymi na mniejsze płaszczyzny barwne,
• herby mówiące- pole z przedmiotem, którego nazwa mówi o właścicielu herbu ( o jego cechach, przydomku),
• herby puste- jednobarwne pole bez godła
• mobilia herbowe- różnorakie przedmioty związane z zajęciami rycerza, urzędu, zawodu, ze świata zwierzęcego ze szczególnym upodobaniem czerpane ze średniowiecznych bestariuszy (orzeł, lew), nierzadko będące wytworem fantazji i egzotyki
Herby układa się według ważności posiadacza od lewej ku prawej.
Hełm, który staje się heraldyczny w momencie opatrzenia go klejnotem, rozwijał swoje kształty zgodnie z rozwojem tej części uzbrojenia rycerskiego.
Rodzaje hełmów rycerskich
• garnkowy,
• kubłowy,
• dziobowy,
• prętowy
Hełm musi być usadowiony na tarczy i ma mieć od ½ do 2/3 wielkości tarczy.
Klejnot- jest to ozdoba hełmu, składająca się z godła herbowego, czasem uszczuplonego, piór strusich, albo pęku piór pawich, pojedynczych lub podwójnych skrzydeł ptasich, poroża etc. Zadanie klejnotu było identyczne, jak godła na tarczy- rozpoznanie rycerza zakutego w zbroje, bądź zastraszenia przeciwnika lub jego konia potwornym nieraz wyobrażeniem klejnotowym.
Klejnot w Polsce nie odegrał większej roli, głównie wskutek braku turniejów.
madzia.1majka2