W_6.doc

Wykład 6.

Struktura funkcjonalno-przestrzenna miasta

1.          Struktura przestrzenna miasta to:

-             położenie względem siebie różnych działalności w przestrzeni miasta;

-             opis rozmieszczenia zjawisk społeczno-gospodarczych w przestrzeni miasta;

-             realnie istniejące, rozmieszczone w pewien uporządkowany sposób układy jednostek gospodarczych i  społecznych wraz z ich wzajemnymi powiązaniami przestrzennymi;

-             zespół nałożonych na siebie układów, odpowiadających podstawowym sferom życia i działalności mieszkańców miasta

-             rozmieszczenie w pewien uporządkowany sposób układów jednostek gospodarczych i społecznych w przestrzeni miasta (np. układu miejsc pracy, zamieszkania, zakupów, wypoczynku, kontaktów społecznych i innych) oraz zachodzące między nimi relacje i współzależności tworzącymi układy

-             poszczególne układy przestrzeni można pogrupować w strefy zagospodarowania przestrzennego: rozmieszczenie ludności, majątku trwałego, środowiska przyrodniczego, infrastruktura techniczna, społeczna i ekonomiczna.

Strefy (obszary) funkcjonalne miast

1.        Poszczególne działalności społeczne i gospodarcze (funkcje miasta) zajmują najdogodniejsze tereny, które pozwalają im najefektywniej realizować swoje cele. W wyniku zajmowania poszczególnych działek i użytkowania ich zgodnie z potrzebami użytkowników tworzy się struktura użytkowania terenów w mieście. Rozmieszczenie głównych typów użytkowania terenów miejskich tworzy strukturę funkcjonalno-przestrzenną miasta.

2.        Podstawowe typy terenów funkcjonalnych w mieście to tereny: mieszkaniowe, usług i biznesu, przemysłowe i składowe, komunikacyjne, zielone  rekreacyjne, urządzeń infrastruktury technicznej.

3.        W każdym mieście istnieją tereny zabudowy mieszkaniowej (f. rezydencjalna jest elementarną funkcją miasta)

ð       współcześnie bardzo wyraźnie wyodrębniają się w oddzielne osiedla

ð       zajmują największą, w stosunku do pozostałych funkcji, część obszaru miasta

ð       dzielnice mieszkaniowe różnią się wysokością i zwartością zabudowań, standardem mieszkań oraz pozycją społeczną i poziomem zamożności zamieszkującej je ludności:

dzielnice zabudowy jednorodzinnej, w tym: dzielnice willowe, zamieszkiwane przez ludność najzamożniejszą, tereny rezydencji podmiejskich, osiedla domków szeregowych;

dzielnice zabudowy wielorodzinnej, w tym: nowoczesne dzielnice mieszkaniowe o niskiej gęstości zabudowy, składające się z budynków wielokondygnacyjnych (klasa średnia); stare dzielnice mieszkaniowe na obrzeżach centrów miast, o wysokim zagęszczeniu zabudowy, braku terenów zielonych i przestarzałym wyposażeniu technicznym budynków (ludność biedniejsza); dzielnice o zabudowie blokowej (skupiska wielokondygnacyjnych bloków mieszkalnych);

dzielnice nędzy (slumsy, favele) - powstają najczęściej na obrzeżach wielkich miast, na terenach najgorszych (wysypiska śmieci), w wyniku napływu ludności ze wsi; są zamieszkiwane przez ludność najuboższą, kolorową; pozbawione jakiejkolwiek trwałej infrastruktury miejskiej.

2.        Strefy usług i biznesu - znaczna koncentracja usług na terenie miasta (strefy te rzadko przekraczają 5% obszaru miasta, zaś odsetek pracujących wynosi powyżej 50%),

-           lokalizacja usług (handlu, gastronomii, usług rzemieślniczych) jest związana z możliwością pozyskania klientów; podstawowym warunkiem efektywnego działania jest dostępność zajmowanego terenu; na lokalizację placówek usługowych wpływa częstotliwość korzystania z ich usług (codziennie = ośrodki osiedlowe, np. gastronomia),

-           szereg placówek ma charakter ogólnomiejski i preferuje lokalizację w centralnym ośrodku usługowym (strefy administracji i obsługi biznesu; centra finansowe);

-           cechą placówek handlowych jest tendencja do grupowania się: w dużych miastach istnieje podział na centrum handlowo-rozrywkowe i centrum biznesowe,

-           poza głównym centrum handlowym powstają strefy handlu ciągnące się wzdłuż głównych arterii wylotowych – podmiejskie centra handlowe;

3.        Strefy przemysłowe

-           powstają najczęściej na peryferiach, ale w pobliżu linii komunikacyjnych;

-           przemysł jest związany bezpośrednio z głównymi arteriami komunikacyjnymi - zakłady przemysłowe powstają przy drogach i dworcach kolejowych, nad kanałami i rzekami żeglownymi lub w dogodnym położeniu w stosunku do dróg lądowych;

-           często znaczną część powierzchni stref przemysłowych zajmują składy i magazyny, składowiska odpadów; często obok nich buduje się osiedla mieszkaniowe;

-           współcześnie obserwuje się tendencję przesuwania stref przemysłowych na tereny zewnętrzne miast;

-           lokalizacja zależy od przyjętych zasad planowania przestrzennego; np. deglomeracja (planowe wyprowadzanie zakładów poza miasto) - zakłady powodujące zanieczyszczenie powietrza lub hałas są wypierane na peryferia, na mocy przepisów bądź też przez wysokie ceny gruntów w centrum (mechanizm renty gruntowej). W miastach Europy Zachodniej, gdzie przeważają wiatry zachodnie, lokalizuje się strefy przemysłowe najczęściej na wschód od miasta. W granicach miasta mieszczą się czyste i niehałaśliwe gałęzie przemysłów zaawansowanej technologii (przemysły miękkie) – parki technologiczne, technopolie,

4.        W miastach pełniących rolę węzłów transportowych wydzieliły się odrębne dzielnice - tereny komunikacyjne: tereny kolejowe, rejony lotnisk, tereny portowe.

5.        Poza w/w funkcjami w ośrodkach o specjalnych funkcjach, mogą powstawać, np. dzielnice uniwersyteckie, wojskowe, sakralne. W dużych miastach bardzo często istnieją wydzielone tereny rekreacyjne.

Modele wewnętrznej struktury miasta

1.        Rozmieszczenie stref funkcjonalnych w mieście może być różne. Lokalizacja poszczególnych działalności na obszarze miasta wykazuje pewne prawidłowości. W gospodarce rynkowej wszystkie działalności konkurują o przestrzeń miejską. Cały czas istnieje rywalizacja konkurencyjnych działalności o zajmowanie terenów w przestrzeni miejskiej. Na podstawie obserwacji struktur przestrzennych wielu miast, można wyodrębnić pewne ich modele, które w sposób uogólniony przedstawiają procesy rozwoju i ich wpływ na kształtowanie się struktur przestrzennych. Wyodrębnia się 3 podstawowe modele wewnętrznej struktury miast: 1) koncentryczny, 2) sektorowy, 3) wielordzeniowy (policentryczny).

2.        Model koncentryczny (pierścieniowy) - opracowany przez E.W. Burgessa w 1924 r. na podstawie badań przeprowadzonych w Chicago

ð       dotyczy układów monocentrycznych,

ð       bazuje na koncepcji miasta jako pewnej sekwencji koncentrycznych stref otaczających centralny obszar działalności gospodarczej (CBD).

ð       zakłada, że rozwój miasta następuje wg koncentrycznych kręgów wg odległości od centrum - czynsze (ceny za użytkowanie ziemi i budynków) rosną od najniższych w pierścieniu otaczającym centrum do najwyższych w strefach zewnętrznych, gdzie standard mieszkań jest wysoki,

ð       struktura miasta składa się z pięciu koncentrycznych kręgów (mieszkańcy każdego z kręgów charakteryzują się określonymi cechami społecznymi i demograficznymi):

-           centralny obszar działalności gospodarczej,

-           strefa przejściowa (otacza obszar CBD; obejmuje obszary zabudowy mieszkaniowej o niskim standardzie i dużym zagęszczeniu ludności);

-           strefa mieszkaniowa ludności o niskim statusie ekonomicznym (mieszkańcy to głównie ludność robotnicza pracująca w centrum miasta, jakość mieszkań niska i średnia, mieszkańcy tej strefy w miarę możliwości dążą do przeniesienia się do strefy IV);

-           strefa mieszkaniowa klasy średniej (budownictwo jednorodzinne lub zabudowa wielorodzinna o wysokim standardzie; wewnątrz strefy tworzą się uzupełniające centra handlowo-usługowe);

-           pierścień zewnętrzny (strefa peryferyjna, podmiejska) - strefa oddalona jest o 30-60 min. od centrum, rozciąga się szeroko w postaci koncentrycznych podstref i ośrodków o różnym stopniu rozproszenia, powiązanych z centrum drogami promieniście wybiegającymi z tego centrum, stanowi obszar mieszkaniowy klas wyższych i charakteryzuje się budownictwem jednorodzinnym o wysokim standardzie; gęstość zabudowy jest bardzo niska.

ð       model koncentryczny ilustruje jednocześnie proces przestrzennego rozwoju miasta - w wyniku ludnościowego i gospodarczego rozwoju miasta jedna strefa przeobraża się w inną. Rozwój centrum pochłania strefę drugą - przejściową; cechy typowe dla strefy przejściowej zaczynają pojawiać się w dotychczasowej strefie trzeciej, co prowadzi do jej przeobrażenia się w strefę drugą, itd. W rezultacie strefa podmiejskich rezydencji przenosi się na tereny jeszcze bardziej oddalone od centrum, co oznacza przestrzenny rozwój miasta.

3.        Model sektorowy (klinowy) - opracowany przez H. Hoyta na podstawie analizy czynszów dzierżawnych i rozmieszczenia zabudowy miejskiej 64 miast amerykańskich (w latach 30. XX w.):

Model sektorowy H. Hoyta

ð       podstawowym czynnikiem kształtującym strukturę przestrzenną miasta jest kierunek, a nie odległość,

ð       rozwój miasta dokonuje się wzdłuż pewnej liczby osi komunikacyjnych - główne drogi wylotowe lub linie kolejowe stanowią osie, wzdłuż których lokalizują się obiekty produkcyjne, usługowe i handlowe; stąd proces ekspansji miasta ma charakter sektorowy, przy czym najszybciej rozwijają się sektory położone wzdłuż głównych linii komunikacyjnych (czynsze rosną wg sektorów rozwijających się od centrum w kierunku obszarów podmiejskich),

ð       poszczególne strefy funkcjonalne mają kształt klinów (sektorów), wychodzących z okolicy centrum i rozszerzających się w kierunku zewnętrznym. Sektory te są jednorodne funkcjonalnie oraz wg cech społecznych mieszkańców, zaś wewnętrzne zróżnicowanie dotyczy intensywności użytkowania terenów (wraz z oddalaniem się od centrum maleje intensywność użytkowania terenu w ramach poszczególnych sektorów),

ð       przemysł lokalizuje się wzdłuż jednej lub kilku linii komunikacyjnych, które wiążą miasto z rynkami zbytu lub z zapleczem surowcowym; z sektorem przemysłowym zwykle sąsiadują osiedla robotnicze (zakłady przemysłowe i mieszkańcy o niskich dochodach mogą przemieszczać się czasem na zewnątrz w ramach poszczególnego sektora miasta),

ð       po przeciwnej, w stosunku do strefy przemysłowej, stronie centrum lokalizują się dzielnice mieszkaniowe o najwyższym standardzie; z sektorem tym sąsiadują dzielnice o średnim standardzie,

ð       kształt sektorów przybierają tereny zielone oraz obszary zajmowane przez inne funkcje, np. uniwersytecką,

ð       końcowym rezultatem takiego rozwoju jest sektorowy układ użytkowania ziemi.

4.        Model policentryczny (wielordzeniowy, wieloogniskowy) Ch. Harrisa i E. Ullmana (1945 r.) – jest uzupełnieniem dwóch pierwszych modeli i najlepiej nawiązuje do współczesnych realiów rozwojowych miast świata:

Model policentryczny  Ch. Harrisa i E. Ullmana

-           model ten zakłada, że w miasto powstaje z wielu ośrodków – poza głównym centrum handlowo-usługowym istnieje szereg innych wyspecjalizowanych ośrodków (miasto jest postrzegane jako układ mozaikowy),

-           przyczyny wytwarza się takiego układu przestrzennego są następujące: 1) różne działalności gospodarczej wymagają specjalnych urządzeń i udogodnień, a zatem również określonych lokalizacji (np. ośrodek handlowo-usługowy musi mieć lokalizację o łatwej dostępności, natomiast zakłady przemysłowe wymagają rozległych terenów, urządzeń infrastrukturalnych, dróg dojazdowych); 2) wykształcanie się ośrodków wyspecjalizowanych jako efekt koncentracji instytucji reprezentujących określony rodzaj funkcji przynosi firmom korzyści zewnętrzne lokalizacji - te grupy działalności mogą dać początek nowym ośrodkom; 3) konflikty przestrzenne między różnymi rodzajami użytkowania terenu, np. mieszkalnictwo i przemysł uciążliwy dla otoczenia; 4) nie wszystkie działalności mogą znieść wysokie koszty nabycia lub dzierżawy gruntów. Mniej konkurencyjne działalności muszą rezygnować z najdogodniejszych lokalizacji i umiejscawiać się w innym miejscu, tworząc tam zgrupowania, ośrodki. Wszystkie te czynniki z ...