HEXAPODA.doc

Segmentacja:

- maksymalna liczba segmentów 21 (razem z akronim i telsonem)

- głowa 6 pierścieni

- tułów 3 pierścienie

- odwłok 6-12 pierścieni

- pełna liczba segmentów występuje tylko u pierwotnych, dorosłych owadów

- HYPEROTROFIA, redukcja, zlanie segmentów w procesie ewolucji

- formy wyspecjalizowane, o nieruchliwym trybie życia oprócz segmentów podział na głowę, tułów i odwłok uległy zatarciu (niektóre czerwce- Coccinea)

- segmentacja ma charakter wtórny, polegający na niezgodności segmentacji mięśni i sklerytów (sklerotyzacja pierwotnych połączeń stawowych i utworzeniu nowych stawów w nowym miejscu)

- kutykularny pierścień:

* płytka grzbietowa (tergit)

* płytki brzusznej (sternit)

* 2 bocznych (pleuryty)- w segmentach odwłoka mogą być słabo wykształcone

- Budowa ciała:

- 6 segmentowa głowa

- akron (oczy)

- 5 segmentów pozagębowych: 

* czułkowego

* wstawkowego

* żuwaczkoego

* szczękowego

* wargowego

- przysadki 1 segmentu zagębowego przekształciły się przed otwór gębowy i przekształciły się w czułki (CEFALIZACJA)

- przysadki segmentu wstawkowego po przemieszczeniu zanikły

- przysadki 3 pozostałych otaczają otwór gębowy i utworzyły narządy pyszczkowe

- segmenty głowy zlały się zupełnie tworząc puszkę

- pewną odrębność zachował u niektórych grup ostatni segment- dolnowargowy (zapotylicowy)

- płytki i szwy na głowie stanowią powierzchnie przyczepu mięśni (charakter wtórny)

- typy głów

- otwór gębowy po brzusznej stronie głowy, początkowy odcinek przewodu pokarmowego tworzy z długą osią ciała kąt 900 (głowa hypognatyczna)

- otwór gębowy na przedzie głowy, wyprostowanie przedniego odcinka układu pokarmowego (głowa progna-tyczna)

- otwór gębowy na tyle głowy, zagięcie układu pokarmowego do 180 stopni (głowa opistognatyczna)

- typowa głowa hypognatyczna :

*jama gębowa odgranicza od przodu warga górna nad nią położony nadustek (clypeus)

* powyżej clypeusa znajduje się czoło (frons)

* obie płytki oddziela szew epistomalny

* wierzch głowy stanowi ciemię (vertex)

* ciemię podzielone symetrycznie szwem ciemieniowym

* z przodu szew dzieli się widełkowato na 2 ramiona (grzbietowa granica czoła)

* od tyłu ciemię ograniczone szwem potylicowym (zażuchwowym)

* dalej za nim potylica (occiput)

* szew zapotyliczny 

* zapotylica (postocciput)- homolog segmentu wargi dolnej

* policzki (genae)- przedłużenie ciemienia

* zapaliczki (postgenae)- boczne przedłużenia potylicy

- wymienione elementy puszki są pochodnymi tergitów

- sternity tworzą natomiast podgębie (hypopharynx)

- podgębie to fałd skórny, zwykle słabo zesklerytyzowany zwisający w jamie gębowej

- podgębie dzieli się na 2 części:

* przednia- cibarium z otworem gębowym

* tylną- salivarium, tam uchodzą gruczoły ślinowe

- głowa posiada szkielet wewnętrzny – tentorium:

* ramiona przednie łączące się ze szwem epistomalnym

* dwa ramiona tylne połączonych z końcami szwu zażuwaczkowego

- obydwie pary ramion łączą się ze sobą końcami tworząc krzyż

- w miejscach gdzie ramiona wchodzą do czaszki, są charakterystyczne jamki tentorialne

- tentorium –wzmacnia konstrukcje puszki głowowej, podtrzymuje przełyk i jest miejscem przyczepu wielu mięśni

- na ukształtowanie głowy wpływa rodzaj aparatu gębowego oraz rodzaj oczu

- głowa łączy się z tułowiem poprzez przewężenie odcinka szyjnego (cervix)

- u niektórych owadów głowa łączy się szeroko z tułowiem, tworząc głowotułów ->deformacje puszki głowowej

- larwy much – części składowe głowy zostają częściowo wciągnięte w obrębie tułowia, częściowo ulegają atrofii, rola narządów gębowych pełnią 2 haczyki -> larwy bezgłowe

- larwa czerwcy – stanowi 90% ciała i mieści w sobie różne narządy wew.

- czułki- przydatki 2 segmentu głowy

- skład czułek:

* trzonek (scapus) - połączony stawowo z puszką i poruszają nim mięśnie czaszkowe

* nóżki (pedicellum)- poruszana przez mięśnie znajdujące się w trzonku

* biczyk (flagellum)- nie posiada własnego umięśnienia, u niektórych 3 człon wyróżnia się jako obrączka (annulus)

- wielkość czułków zależna jest od liczby członów biczyka oraz ich długości

- na czułkach znajdują się narządy zmysłów: powonienia i dotyku

- rzadko, ale jednak czułka przytrzy-mują pokarm, chwytają powietrze u owadów wodnych oraz narządy równowagi

Narządy gębowe:

- utworzone z 3 par przysadek:

* żuwaczek

* szczęk

* wargi dolnej

oraz

* nieparzystej wargi dolnej

* podgębia

- podczas pobierania pokarmu znaczenie ma gardziel i gruczoły ślinowe

- warga górna jest fałdem skórnym zwisającym przed jamę gębową, połączonych stawowo z nadustkiem

- żuwaczki o kształcie piramid (najmocniej zesklerotyzowane)

- wewnętrzny wolny brzeg żuwaczki opatrzony jest zębami (wyróżnia się część krojącą o zębach ostrych i długich i część żująca o zębach szorstkich)

- szczęka składa się z 2 członów podstawowych:

* kotwiczki (cardo)

* pieńka (stipes)- osadzona tu jest żuwaczka wew. (lacinia) ostro zakończona i bardziej tępa żuwaczka zew. (galea)

- na zewnętrznym brzegu pieńka osadzony jest, zwykle 4- członowy głaszczek szczękowy

- warga dolna powst. z drugiej pary szczęk (zrosły się podstawkami)

- warga dolna składa się z:

* podbródka (submentum)

* bródki (mentum)

* języczka (glossae)

* przejęzycza (paraglossae)

* głaszczki wargowej (palpi labiales)

- narządy gębowe jak czułki opatrzone są sensillami

- występuje wiele modyfikacji aparatów

- aparat gębowy powstał z przekształcenia 3 par odnóży głowowych oraz 2 nieparzystych narządów wargi górnej (labrum) i podgębia (hypopharynxa)

- czasem na wewnętrznej stronie wargi górnej rozwija się zgrubienie – nadgębie (epipharynx)

- podgębie powstało ze zlania się sternitów segmentów narządów gębowych

- typy aparatów:

- typ gryzący- ortoteroidalny

- u owadów prymitywnych- ważki, prostoskrzydłe, wyspecjalizowanych- chrząszczy i larw

- warga górna- kształt elipsoidalnej płaskiej płytki z wycięciem na przednim brzegu

- żuwaczki- postać szerokich i krótkich płytek z ząbkowana wew. krawędzią

- szczęka I pary- 2 nasadowe człony, stawowo połączone ze sobą kotwiczki i pieńka

- warga dolna- szeroki podstawowy człon

- typ gryząco-liżący

- pszczoły, osy, trzmiele

- zachował wszystkie części aparatu gryzącego

- 3 składniki zróżnicowane pod względem czynności:

* warga górna- słabo rozwinieta, wąska płytka

* żuwaczki- postać wydłużona, zwężona pośrodku płytek, po we, ich stronie biegnie obrzeżony włoskami rowek, w środku długości przechodzą w wąską bruzdę, żuwaczki służą do rozdrabniania pyłku kwitowego, urabiania wosku i do podtorzy-mywania szczęk przy ich wyprostowaniu

* szczęki I pary- silnie wydłużone,

& kotwiczka w postaci cienkiego pręta

& pienie szeroka płytka na nim umieszczony szczątkowy 2członowy głaszczek i żuwka zewnętrzna

*warga dolna- składa się podbródka- kształt V, trójkątnej bródki oraz z długiego i szerokiego przedbródka,

- głaszczek wargowy osadzony na dźwigaczu (palpiger), składa się z 4 członów różnej długości

o przyjęzyczki obejmują podstawę jezyka

- typ kojąco ssący (u komara)

- komary, pluskwiaki pchły

- najbardziej udoskonalony aparat mają samice komarów z rodziny Culicidae

- dolna część głowy z oddzielonym od czoła nadustkiem jest zwężony, a sam aparat ma postać długiego, wąskiego i nieczłonowane-go ryjka

- ryjek składa się z:

* rurki ssącej- warga górna

* szczeci kłujących- żuwaczki i szczęki I pary 

* rurki ślinowej- podgębie i pochwy osłaniającej (wargi dolnej)

- warga dolna przekształcona w szeroka pochwę obejmuje pozostałe części ryjka, na końcach ma 2 miekkie płatki wargowe

- warga górna długa i głęboka rynienka na końcu ukośnie ścięta, tworzy kanał przeprowadzający pokarm

- porębie- długa i cienka rurka, służy do przeprowadzania śliny w miejscu nakłucia

- żuwaczki u samic odżywiających się krwią mają kształt wydłużonych sztyletów o końcach lekko lancetowato rozszerzonych

- żuwaczki u samców żywiących się nektarem żuwaczki są zredukowane

- szczęki- są sztyletowate, z ząbkami na końcach

- podczas kłucia ciało przebijają: warga górna, przylegające do niej podgębie, żuwaczki, szczęki

- typ kojąco ssący (u pluskwiaka)

- wydłużony ryjek w czasie spoczynku ułożony na przedpiersiu między biodrami I pary odnóży tułowiowych

- składa się z krótkiej wargo górnej

- 4 części kłujących

- żuwaczek

- pary szczęk

- pochwy osłaniającej szczeci utworzonej z wargi dolnej

- głaszczki wargowe i szczękowe ulegają redukcji

- podgębie bardzo krótkie, leżące w jamie przedgębowej 

- warga dolna złożona z 4 członów, najbardziej umięśniona część ryjka, nie bierze udziału w pobieraniu pokarmu

- warga górna- nie bierze udziału w pobieraniu pokarmu, krótka, stożkowata, zwęża się ku końcowi i tylko u podstawy nakrywa rowek wargi dolnej

-żuwaczki- ząbkowane na końcu służą do nakłuwania

- szczęki- 2-nie rynienkowato wydłużone, stykają się brzegami i w linii środkowej tworzą razem 2 kanały:

* kanał górny- ssanie pokarmu

* kanał dolny- cieńszy, do przeprowadzania śliny

- typ ssący

- motyle

- narząd pobierania pokarmu jest długa ssawka ślimakowato zwinięta w jednej płaszczyźnie

- ssawka powstała ze szczęk I pary (kotwiczki i pieńki zazwyczaj małe, żuwki wew. zanikają, a główna część ssawki to żuwka zew.) 

- od strony brzusznej wzdłuż krawędzi jednej żuwki ciągnie się rowek, w którym wsuwa się wystająca listwa brzeżna drugiej żuwki

- ssawka jest bardzo elastyczna i może się zwijać  

- wysysanie płynów jest uwarunkowane budową gardzieli, działa jak pompa

- zachowuje się szczątkowa warga górna, jako wąski fałd na przedłużeniu nadustka

- żuwaczki- zanikają całkowicie lub są szczątkowe

- warga dolna- niewielka płytka łącząca głaszczki wargowe, gęsto pokryte włoskowatymi łuseczkami

- typ liżący

- u much

- ryjek zbudowany jest z:

* dzióbka (rostrum)

* rurki pokarmowej (haustellum)

* tarczy oralnej

- przygębowa część głowy wyciągnięta jest w silnie umięśniony stożkowaty dziobek zakończony otworem gębowym

- u podstawy dzioba umieszczony jest nadustek

- żuwaczki- całkowicie zanikają

- szczęka- znacznie zredukowane, widać ją w postaci prętów i jednoczłonowych głaszczków szczękowych umieszczonych na dzióbku

- warga dolna- szeroka silnie umięśniona, od dołu wzmocniona płytką podbródkową , od góry wzdłuż linii środkowej głęboko wcięta, tworzy rynienkę pokarmową

- warga dolna- wąska, silnie wydłużona, przykrywa rynienkę pokarmową

- podgębie- z kanałem ślinowym

- tracza oralna- składa się z poduszeczko-watych głaszczków wargowych (labellae)

- powierzchnie labellum pokrywa system nibytchawek w postaci kanalików i wspierających ich łuków szkieletowych

- kanaliki zbudowane z elastycznej błony przebite są licznymi parami otwierającymi się na zewnątrz

- łuki szkieletowe towarzyszą porom i kanałom na całej długości

- nibytchawki rozmieszczona prawidłowo, biegną promieniście od wolnego brzegu labellum do przyśrodkowej linii tarczy oralnej

- gdy tarcza oralna przylega do pokarmu, a pompa jamy gębowej powoduje wessanie jego do rurki pokarmowej, układ tchawek działa jako filtr

-tułów:

- 3 segmentowy

- w sklerytach wykształciły się szwy i apofyzy wzmacniające konstrukcje pierścieni

- w termitach śródtułowia i zatułowia możne wyróżnić:

* przedtarczę (praescutum)

* tarczę (scutum)                      oddzielone

* tarczkę (scutellum)                  szwami

* zatarczkę (postnotum)

- pleuryt wzmocniony jest ukośnie przebiegającym grzebieniem pleuralnym, który dzieli go na 2 części :

* przednią (epistenum)

* tylną (epimerum)

- w przedłużeniu grzebienia pleuralnego znajduje się kolumienka (główny punkt podporowy dla skrzydła)

- sternit opatrzony jest podłużnym grzebieniem sternalnym, odchodzi od niego w głąb tułowia poprzeczna, poprzeczna, długa apofyza- widełki

-u form uskrzydlonych przedtułów jest zwykle mniejszy os śród- i zatułowia, a spośród tych dwóch ostatnich silniej rozwinięty jest ten, który nosi większe skrzyda

- przedtułów jest często ruchowy

- śród- i zatułów są ze sobą sztywno zestawione

- 2 lub 2 i 3 segment są silnie przewężone i tworzą stylik, a dopiero dalsze segmenty odwłoka są normalnie rozwinięte 

- nogi:

- osadzone na granicy między pleurytem i sternitem (wg. niektórych pleuryt jest tworem młodszym od odnóży i powstał z przedbiodrze)

- dystalna część kokspoditu utworzyła definitywne biodro (coxa), krętarz (trochanter), udo (femur), goleń (tibia), stopa (tarsus) powstały z fragmentacji telopoditu

- stawy pleurytowo-biodrowy, biodrowo- krętarzowy i udowo-goleniowy są głównymi stawami nogi, umożliwiającymi ruchy we wszystkich płaszczyznach 

- u motyli środkowe i tylne biodra są zrośnięte z tułowiem

- przedstopie ma 2 pazurki, 1 pazurek występuje w grupach prymitywnych lub silnie wyspecjalizowanych

- na końcu stopy oprócz pazurków są:

* śródpazurek (empodium)

* nieparzysta poduszeczka (arolium)

* przylgi (pulvillae)

- arolium i przylgi umożliwiają poruszanie się po gładkich powierzchniach

- podstawowe formy odnóży tułowiowych są nogi kroczne i bieżne

- odnóża kroczne i bieżne

- biodro stożkowate

- udo silnie umięśnione

- krętarz niewielki

- goleń zwężona, długa, pokryta szczecinkami, włoskami, kolcami może być zaopatrzona w ruchome kolce – ostrogi

- stopa ma od 3-5 członów:

* pięta- pierwszy nasadowy człon stopy

- 2 pazurki

- o podłoże opiera się albo tylko przedstopie albo stopa i koniec goleni

- odnóża skoczne

- pasikoniki, świerszcze, szarańcze, pchły

- długie, muskularne udo

- długa i cienka goleń

- u prostoskrzydłych do skoku służą odnóża tylne, udo zgrubiałe, pokryte licznymi żeberkami, goleń długa i cienka (na przednim końcu grzbietowym wyrostek umożliwiający przegięcie w kolanie)

- długie ruchome kolce - ostrogi

- stopa u pasikoników składa się z 4 członów

-stopa u świerszczy 3 członowa

- ostrogi zabezpieczają przed ślizganiem przy skoku

- skurcz mięśni w udzie powoduje wyprostowanie odnóży w stawie kolanowym – skok

- odnóża pływne

- u owadów wodnych, u których głównym sposobem poruszania jest pływanie- chrząszcze, pluskwiaki

- przekształceniu ulegają ostatnie odnóża (pływak), czasem 2 (larwy i poczwarki chruścików) albo wszystkie trzy pary (larwa pływaka)

- biodra tylnych nóg stykają się ze sobą w linii środkowej ciała, zrastają się ze eternitem

- staw biodrowy jest unieruchomiony

- w stawie krętarzowym porusza się w jednej płaszczyźnie poziomej w tył i przód

- udo długie, spłaszczone, na zew. brzegu ma szereg krótkich szczecinek

- powierzchnia wiosłowa = spłaszczony grzbietowo-brzuszny goleń + 5-członowa stopa

- po obu krawędziach stopy biegną włoski, które zwiększają powierzchnie oporu

- odnóża grzebne

- u owadów żyjących w ziemi

- kopią przednią parą nóg

- zwykle golenie szerokie, bocznie spłaszczone, wygięte po stronie zew. opatrzone ząbkami

- 2 pierwsze człony stopy zmienione w duże zęby o ostrych brzegach (u turkucia)

- odnóża chwytne

- przednia para odnóży zmieniona w aparat chwytny, działa na zasadzie scyzoryka

- u modliszki długie i wąskie

- silnie wydłużone biodro

- długie i spłaszczone udo

- krótki krętarz

- goleń krótsza od uda

- delikatna stopa z dwoma pazurkami

- udo i goleń składają się razem tworzą aparat chwytny

- odnóża czepne

- odnóża wszy są krótkie, odstające na boki i hakowato zagięta

- aparat czepny tworzy goleń i stopa

- goleń krótka i szeroka z dużymi szczeciami

...