Podtyp: Eutracheata- tchawkodyszne
Gromada: Chilopoda (jednoparce)
Gromada: Diplopoda (dwuparce) I
Gromada: Diplopoda (dwuparce) II
Gromada: Pauropoda (skąponogi)
Gromada: Symphyla (pierwowije)
- 2000 gatunków opisanych, 52 polskie
- cało wydłużone, co najmniej z kilku-nastu segmentów
- każdy segment z wyjątkiem 2 ostatnich znajduje się 1 para odnóży
- 1 para odnóży przekształcona w szczękoodnóża (wew. gruczoł jadowy)
- w przedostatnim segmencie otwór płciowy
- dł. ciała od 3- 265 mm
- Budowa ciała
- mniej lub bardziej spłaszczone
- wyraźnie oddzielona głowa od tułowia
- pokrywa z cienkiego, gładkiego pancerza chitynowego (bez soli wapnia)
- barwa ciała- żółto-, czerwonobrunatna, rzadziej żółta, wyjątkowo zielona, niebieska
- segmenty 15-171 opatrzone jedną para odnóży krocznych
- u Epimorpha- segmenty mniej więcej równej szerokości (segmentacja homonomiczna)
- u Anamorpha- pomiędzy segmentami szerszymi są segmenty węższe (segm. heteronomiczna)
- koniec ciała= mały segment pregenitalny + genitalny, wraz z płytką ogonowa (nelson) mogą być wciągane do ostatniego segmentu
- pancerz: płytka grzbietowa (tergit), brzuszna (sternit), połączonych na bokach błonką chitynową , mogą w niej wyst. mniejsze lub większe płytki grubszej chityny (pleuryty)
- segmenty interkalarne – s. węższe bez przysadek u Epimorpha
- odnóża krocze są jednakowe, ostatnia para jest mniej lub bardziej wydłużona -> narząd dotyku
- u Scelopendromorpha stanowi broń i może być składana jak scyzoryk (przytrzymywanie zdobyczy), na ostatnim segmencie tułowia 1 lub >malutkich przysadek
- odnóże kroczne:
* biodro (coxa)* krętarz (trochanter)* przeudzie (prefemur)* udo (femur)
* stopa (tarsus)- 1 lub wieloczłonowa, zakończona pazurkiem
- głowa:
- przypłaszczona
- u Stutigeromorpha kulistawa
- otwór gębowy przesunięty na spodnią część
- powstała ze zlania 6 segmentów
- po bokach oczy (pewna liczba oczek, tylko u Scutigeromorpha budowa zbliżona do oczu owadów)
- para nitkowatych, wieloczłonowych czułków (13 - 400 członów)
- 3 tylne segmenty wyposażone w narządy gębowe
- narząd gębowy: warga górna (labrum), para żuwaczek (mendibulae), 2 pary szczek (maxillae)
- żuwaczki i I para szczęk– narządy gębowe
- szczęka II pary– przytrzymywanie pokarmu, głaszczkokształtna
- 4 para narządów gębowych osadzona jest na 1 segmencie tułowia – tworzą tzw. szczękonóża (maxillipedes) złożone z coxosternum, na którego przedniej krawędzi mogą występować zęby lub szczeciny oraz telopoditu zakończonego szponem
- szczękonóża kryją wewnątrz wielki gruczoł jadowy, uchodzący w pobliżu końca szponu
- u Scutigeromorpha i Lithobiomorpha w pobliżu oczu – narząd Tomosvary’ego (narząd skroniowy) – reaguje na stopień wilgotności powietrza
- umięśnienie tułowia i szkielet wewnętrzny
- u prymitywnych (Geophilomor-pha i Scolopendromorpha) układ mięśniowy przypomina budową wór powłokowo-mięśniowy pratchawców
- oprócz chitynowego szkieletu zewnętrznego mają łącznotkanko-wy szkielet wewnętrzny, do niego przytwierdzone są mięśnie służące do poruszania się
- u prymitywnych szkielet jest słabiej rozwinięty
- układ pokarmowy i wydalniczy
- postać cewki rozpoczynającej się otworem gębowym na spodniej stronie głowy, kończącej się otworem odbytowym na płytce ogonowej
- jelito przednie i tylne zwężone
- z boku jelita przedniego uchodzą gruczoły ślinowe
- na granicy jelita środkowego i tylnego uchodzą narządy Malphigiego (wydalają ziarenka moczu)
- układ krążenia
- cewkowate serce (naczynie grzbietowe) leżące ponad jelitem, ciągnie się od głowy do końca ciała, czasem podzielone na komory
- od serca odchodzą parzyste tętnice boczne, a ku przodowi trójdzielna tętnica głowowa (jej boczne rozgałęzienia dochodzą do naczynia brzusznego)
- krew bezbarwna lub niebieskawa, zawiera leukocyty i ciała obce z zewnątrz
- układ oddechowy (tchawkowy)
- przetchlinki (stigma) rozmieszczone parzyście na pleurytach wszystkich albo tylko niektórych segmentów
- u Scutigeromorpha pojedyncze przetchlinki znajdują się na stronie grzbietowej w pobliżu tylnej krawędzi tergitów
- rureczki rozgałęzionego układu tchawkowego, dochodzące do przetchlinek, są od wewnątrz usztywnione chitynową spiralą
- pareczniki nie zamykają przetchlinek tylko je zwężają lub rozszerzają za pośrednictwem mięśni gładkich
- przetchlinek nie ma nigdy na:
*głowie
*segmencie opatrzonym szczękonóżka-mi
*ostatnim segmencie
- narządy zmysłowe
- oczy
- narządy Tomosvary’ego
- włoski i szczecinki czuciowe- szczególnie na członach czułków
- gruczoły powłokowe
- gruczoł jadowy szczękonóży (kwaśny odczyn, bezbarwna)
- gruczoły brzuszne (sternalne) – tylko u ziemikokształtnych, występują pojedynczo lub w grupach, wydzielina tych gruczołów jest przeważnie bezbarwna lub mlecznobiała [u Himantarium gabrielis intensywnie różowa],zdolność do świecenia biodrowe (koksalne) znajdują się na 4 lub 5 ostatnich parach nóg, ułożone w jednym rzędzie albo rozproszone, bezbarwna wydzielina krzepnie na powietrzu, tworząc długie lepkie włókienka- służą do obezwładnienia zdobyczy, u drewniaków występują tylko w stadium młodocianym, odbytowe (analne)
- w Polsce tylko szczękonóża Lithobius forficatus mogą przebić skórę człowieka
- układ rozrodczy i rozród
- rozdzielnopłciowe
- różnią się zwykle budowa segmentu genitalnego i pregenitalnego
- jądra cewkowate, mniej lub więcej wydłużone
- u drewniakokształtnych gruczoł ten jest nieparzysty, a przetarcznikokształ-tnych i zieminkokształtnych parzysty
- Scolopendromorpha maja 4 do 14 par krótkich jąder
-jądra wytwarzają niekiedy 2 rodzaje plemników
- plemniki bywają składane w plemnio-mieszkach (spermatoforach)
- jajniki tworzą nieparzystą cewkę leżącą nad jelitem, z której wybiega rozwidlony jajowód uchodzący do atrium
- u Scolopendromorpha jedna odnoga jajowodu ulega atrofii
- przedsionek płciowy + kanalik zbiorników nasiennych (receptacula seminis)
- jaja przechodzą powierzchniowe bruzdkowanie, składane głównie w ziemi, niekiedy na znacznej wysokości (do 70 cm)
- drewniaki nie troszczą się o zniesione jaja ,ale opiekują się nimi tak, że samica owija się dookoła jaj (ochrona, stała wilgotność)
- u Epimorpha młode nie potrafią się poruszać ani pobierać pokarmu
- odżywiają się w wtedy żółtkiem z ich ciała
- u Anamorpha wylęgnięte młode mają ciało złożone z kilku segmentów, nie są dojrzałe płciowo muszą przejść jeszcze kilka linek
- drewniaki dojrzałość płciowa zwykle po 3 latach
- ruch
- ruchliwość rozmaita
- zieminkokształtne żyjące w ziemi są bardzo powolne
- drewnikokształtne i skoloprndrokształ-tne z reguły zwinne
- przetarcznik plamisty – Scutigera coleoptrata w 1 sekundę przebywa 0,5m
- odżywianie
- drapieżniki (drobne członkonogi, robaki oraz pierścienice- zwłaszcza wazonkowce i pierścienice)
- częsty kanibalizm
- niekiedy zieminkokształtne zjadają także delikatne części roślin
- pareczniki chwytają tylko taką zdobycz, która dotknie ich czułków
- większość pareczników chwyta zdobycz szczękonóżkami i zabija wydzielinę gruczołów jadowych
- Ekologia
- miejsca wilgotne (pod kamieniami, korą w ściółce)
- Zieminkokształtne (Geophilomorpha) znaczną część życia spędzają w ziemi – 50 cm, przypadkowe pasożyty człowie-ka żyjące w jamie nosowej i zatokach
- większość pareczników żyje w klimacie ciepłym, niektóre gatunki zimują kilka miesięcy w temp. do–30OC
- najczęściej występują w krajach subtropikalnych
- PODZIAŁ:
- Pleurostigmatophora
- około 2650 gatunków, w Polsce 52
- przetchlinki leżą po bokach tułowia i prowadzą do bogato rozgałęzionego systemu tchawek, dochodzącego do poszczególnych narządów.
* Epimorpha
- opiekują się potomstwem, wiele prymitywnych cech
- ciało z ponad 30 homonomicznych segmentów
- młode po wykluciu podobne do dorosłych
brak narządu Tomosvary’ego
* Anamorpha
- 19 segmentów heteronomicznych, 15 par odnóży krocznych
- brak opieki nad potomstwem
- przechodzą przeobrażenie
- Nostigmatophora
- wielkie złożone oczy
- oddychają płucami z nieparzystymi przetchlinkami, leżącymi wzdłuż grzbietowej osi ciała
- 15 par długich, cienkich odnóży
- 7290 gatunków opisano, 81 polskich
- ciało mniej lub bardziej wydłużone (robakowate), obłe, rzadziej spłaszczone
- złożone z 11 do ponad 100 segmentów
- 2-4 segmenty mają 1 parę nóg, dalsze natomiast po 2 pary
- chityna pierścieni z solami wapnia
- dobrze wyodrębniona głowa z parą 8-członowych czułków
- 2 pary narządów gębowych: para żuwaczek i zrośniętych szczęk I pary tzw. gnathochilarium (w skład, którego weszły też zredukowane szczęki II pary)
- na 3 segmencie parzyste ujścia narządów płciowych
- na 7 segmencie samców jedna lub obie pary odnóży przekształcone w nóżki kopulacyjne
- z boków segmentów widoczna para gruczołów obronnych (z nich bywa wydzielana ciecz o nieprzyjemnym zapachu)
- długość ciała od 2mm do 300 mm
- u Pselaphognatha delikatne ciało pokryte włoskami o kształcie silnie zróżnicowanym
- włoski występują pojedynczo lub zebrane w kępki
- u Chilognatha ciało jest nieowłosione, chityna ich pierścieni twarda, silnie przepojona solami wapnia
- robakowate formy wytrzymują obciążenie do 1000g
- ubarwienie niepozorne, rzadziej czarne, żółte, pomarańczowe, niebieskie lub zielone, nakrapiane i z pasmami
- ciało gładkie lub posiada rzeźbę złożona z guzków, zgrubień a nawet kolców
- Pselaphognatha mają pokrycie ciała miękkie, nie wysycane solami wapnia
- ciało składa się z licznych pierścieni (11 do ponad 100)
- 1 segment (szyjny, collum) nie ma nóg
- 3 kolejne segmenty mają po 1 parze nóg i 1 parze przetchlinek (segmenty te różnią się od innych budową wew.)
- segment szyjny i 3 następne tworzą tułów, reszta natomiast odwłok
- segmenty od 5 mają po 2 pary nóg i 2 pary przetchlinek [każdy taki pierścień jest diplosomitem powstałym ze zlania się 2 segmentów:
* pierwszego przedniego- przedpierście-nia (prosomitu)
* drugiego tylnego- zapierścienia (metasomitu)]
- protosomit i metasomit każdego pierścienia są ze sobą połączone
- aby ruchliwość ciała nie była ograniczona poszczególne diplosomity wchodzą w siebie jak w teleskopie (protosomit danego pierścienia wchodzi w metasomit poprzedniego i łączy się z nim za pośrednictwem błony słabo przepuszczalnej błony słabo przepojonej solami wapnia)
- w diplosomach tylko tergity są ze sobą zlane, sternity natomiast wyraźne odgraniczone i nieraz zestawione ruchomo
- wyraźne pleuryty tylko u nielicznych form
- koniec ciała stanowi segment preanal-ny –segment pojedynczy bez nóg i gruczołów obronnych, otacza segment analny z odbytem osłoniętym 3 pokrywami odbytowymi (2 po bokach i 1 na stronie brzusznej)
- segment preanalny posiada od góry krótszy lub dłuższy zaostrzony wyrostek, nieowłosiony wyrostek (brak go u postaci zwijających się w kulkę)
- niektórzy przedstawiciele rzędu Nematophora nie mają na segmencie preanalnym zaostrzonego wyrostka (za to posiadają 1-3 par małych przezroczystych brodawek, zakończonych długimi szczecinkami)
- w tych brodawkach znajdują się gruczoły przędne (ochrona jaj, kokony, w których się chowają podczas linienia)
- segment preanalny obejmuje strefę wzrostu wytwarzającą pierścienie podczas linienia
- głowa
- duża głowa, mniej lub bardziej zaokrąglona
- na głowie 1 para czułków 8 –członowych, ostatni człon jest mniej lub bardziej zgrubiały i opatrzony stożkami zmysłowymi
- po bokach skupienie mniejszej lub większej liczby oczek (brak zjawisko wtórne)
- w pobliżu nasady czułków narząd Tomosvary’ego (okrągły, podobny do oczka, podkowiasty)
- boczne ścianki spodniej strony głowy są objęte członami nasadowymi żuwaczek, pozostała jej część pokryta wielką płytką gębową, a jej przednia część styka się z wargą górną – gnatochilarium
- nasadowe człony żuwaczek są stawo-wato połączone zarówno z brzegami bocznymi puszki gębowej, jak też z gnatochilarium
- gnatochilarum powstało ze zlania się w 1 płytkę szczęk I pary oraz wstecz-nionych szczęk II pary
- odnóża
- nogi kroczne stosunkowo krótkie (zwierzęta powolne)
- liczba par nóg jest bardzo różna, zależy od rodzin, gatunków i płci
- najmniej odnóży 13 par mają strzępnice (Polyxenus)
- nogi kroczne składają się zasadniczo z:
* biodra- coxa
* krętarz- trochanter
* przedudzie- praefemur
* uda- femur
* zaudzia- postfemur
* goleni- tibia
* stopy- tarsus, zakończonej zwykle pazurkiem, u Pselaphognatha przylgą
- niektóre formy maja w biodrach tzw. worki biodrowe (mogą być wynikowy-wane na zewnątrz)
-u samców większości gatunków określone pary nóg uległy silnemu przekształceniu, odgrywając silną rolę w kopulacji (np. u Julidea pierwsza para nóg przekształciła się w drobne haczyki)
- u skulicowatych (Glomeridae) ch...
morcys1