Anna Musiałowska Zd-Wola, dn. 15.12.05
Semestr III
Praca kontrolna z Prawa cywilnego.
Spadek są to wszystkie prawa i obowiązki majątkowe osoby zmarłej (spadkodawcy), które wraz z jej śmiercią przechodzą na inne osoby (spadkobierców). Przejęcie przez spadkobierców praw i obowiązków majątkowych osoby zmarłej to dziedziczenie. Wyróżnia się dwa rodzaje dziedziczenia: dziedziczenie ustawowe i dziedziczenie testamentowe.
Śmierć dotyka tylko osoby fizyczne, dlatego tylko one mogą być spadkodawcami. Natomiast spadkobiercami mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne. Spadkobiercą nie może być osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. Dziecko, które w chwili otwarcia spadku jest już poczęte, może być spadkobiercą - jeżeli urodzi się żywe. Spadek obejmuje wszystkie prawa i obowiązki osoby zmarłej o charakterze majątkowym (np. prawo własności, zobowiązanie wynikające z umowy pożyczki), nie należą natomiast do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, np. jeżeli osoba zmarła miała prawo wykonywania zawodu lekarza, to prawo to nie przechodzi na spadkobierców.
W chwili śmierci spadkodawcy następuje otwarcie spadku, czyli przekształcenie praw i obowiązków majątkowych osoby zmarłej w spadek. Spadkobiercy nie mają żadnych uprawnień do majątku stanowiącego spadek przed otwarciem spadku.
Spadkobierca po otwarciu spadku może:
=> przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste);
=> przyjąć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności za długi (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza);
=> odrzucić spadek.
Przyjęcie proste spadku nie ogranicza odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe, natomiast przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ogranicza odpowiedzialność za długi do wysokości wartości spadku. Jeżeli spadkobierca nie złożył oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, przyjmuje się, że przyjął spadek bez ograniczenia odpowiedzialności.
Spadkobiercą może być jedna lub kilka osób. W sytuacji, gdy spadkobiercami jest kilka osób, wówczas należy dokonać podziału spadku. Zasady podziału są określone umową zawartą między wszystkimi spadkobiercami albo orzeczeniem sądu wydanym na wniosek jednego ze spadkobierców. Podział spadku między kilku spadkobierców jest określany w kodeksie cywilnym jako dział spadku.
Dziedziczenie ustawowe ma miejsce wówczas, gdy zachodzi jedna z niżej wymienionych sytuacji:
=> spadkodawca nie sporządził testamentu;
=> spadkodawca nie powołał spadkobierców;
=>żadna z osób powołanych w testamencie nie może lub nie chce dziedziczyć;
=> testament sporządzony przez spadkodawcę jest nieważny;
=> jeżeli w testamencie rozporządzono tylko częścią majątku spadkodawcy,
wówczas pozostała część podlega dziedziczeniu ustawowemu.
Zasady dziedziczenia ustawowego wynikają z przepisów kodeksu cywilnego. Najważniejsze postanowienia kodeksu cywilnego dotyczące dziedziczenia ustawowego określają, że:
=> w pierwszej kolejności spadek może przypaść dzieciom i małżonkowi spadkodawcy, którzy dziedziczą w równych częściach - jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku; jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, wówczas udział w spadku, który by mu przypadł, przypada jego dzieciom w równych częściach, ewentualnie jego wnukom;
=> jeżeli spadkodawca nie ma dzieci, spadek może przypaść małżonkowi, rodzicom i rodzeństwu spadkodawcy (ewentualnie dzieciom lub wnukom rodzeństwa); w tym przypadku udział małżonka wynosi połowę spadku;
=>·w przypadku braku dzieci, rodziców i rodzeństwa cały spadek przysługuje małżonkowi;
=> w przypadku braku małżonka i innych krewnych powołanych do dziedziczenia cały majątek przypada Skarbowi Państwa.
Prawa i obowiązki majątkowe osoby zmarłej są dziedziczone zgodnie z jej wolą. Wola ta zostaje wyrażona w testamencie, czyli jednostronnym oświadczeniu woli, rozporządzającym majątkiem na wypadek śmierci. W prawie polskim nie można rozporządzać swoimi prawami majątkowymi na wypadek śmierci inaczej niż przez testament. Testament może zawierać rozporządzenia tylko jednego spadkodawcy, który w każdej chwili może odwołać cały testament lub tylko niektóre jego postanowienia. Osoba sporządzająca testament określana jest jako testator. Sporządzenie bądź odwołanie testamentu może być dokonane jedynie przez osobę posiadającą pełną zdolność do czynności prawnych. Testament nie może być sporządzony ani odwołany przez przedstawiciela. Kodeks cywilny określa przypadki, w których testament sporządzony przez osobę posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych jest nieważny:
=>jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
=>jeżeli został sporządzony pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
=>jeżeli został sporządzony pod wpływem groźby.
Powołanie się na nieważność testamentu z powodu ww. przyczyn może nastąpić w terminie trzech lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, jednak nie później niż po upływie dziesięciu lat od otwarcia spadku.
Najważniejszym postanowieniem testamentu jest powołanie do spadku, czyli określenie osoby lub osób, które po śmierci testatora będą dziedziczyły jego prawa majątkowe. Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Jeżeli spadkodawca powołał do spadku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w równych częściach. Osoby powołane do spadku nie muszą być spokrewnione ze spadkodawcą. Jednak nawet powołanie do spadku osób nie spokrewnionych ze spadkodawcą nie powoduje, że dzieci (wnuki, prawnuki itd.), małżonek oraz rodzice spadkodawcy będą pozbawieni jakichkolwiek korzyści majątkowych ze spadku. Osobom tym bowiem przysługuje zachowek, czyli korzyści majątkowe ze spadku:
=> każdej osobie uprawnionej do zachowku, która jest trwale niezdolna do
pracy i małoletnim zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom itd.) przysługują dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by przypadł przy dziedziczeniu ustawowym;
=> pozostałym osobom uprawnionym do zachowku przysługuje połowa wartości udziału spadkowego, który by przypadł przy dziedziczeniu ustawowym.
Do wartości przysługującego określonej osobie zachowku zalicza się:
=> część spadku, wynikającą z powołania tej osoby do spadku; . otrzymany zapis;
=> otrzymaną od spadkodawcy darowiznę (w okresie dziesięciu lat przed otwarciem spadku).
Spadkodawca może pozbawić zachowku każdą z osób uprawnionych - jest to wydziedziczenie. Wydziedziczenie jest jednym z postanowień testamentu. Postanowienie testamentu o wydziedziczeniu powinno określać również przyczynę wydziedziczenia.
Wydziedziczenie może mieć miejsce, jeżeli osoba uprawniona do zachowku:
=> wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
=> dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
=> uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Oprócz postanowień testamentu, które określają spadkobierców i osoby wydziedziczone, w testamencie mogą być zawarte postanowienia dotyczące zapisu, polecenia i wykonawcy testamentu.
Zapis jest to postanowienie testamentu, które zobowiązuje spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapisobiercy), np. nałożenie na spadkobiercę obowiązku przekazania księgozbioru spadkodawcy - Bibliotece Narodowej byłoby zapisem.
Polecenie jest to postanowienie testamentu, które nakłada na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Poleceniem może być np. nałożenie na spadkobiercę obowiązku sprawowania opieki nad grobem spadkodawcy czy obowiązku uczestnictwa w mszy świętej w każdą rocznicę śmierci spadkodawcy.
Wykonawca testamentu - jest to osoba, która powinna zarządzać majątkiem spadkowym i spłacić długi spadkowe. Wykonawca testamentu powinien wykonać zapisy i polecenia, a następnie zgodnie z wolą spadkodawcy i zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego powinien wydać spadkobiercom majątek spadkowy. Przedstawiony zakres obowiązków wykonawcy testamentu wynika z przepisów kodeksu cywilnego, ale spadkodawca w testamencie może inaczej określić obowiązki wykonawcy testamentu.
Testament musi być sporządzony w formie określonej przepisami kodeksu cywilnego. Inne formy są określone dla testamentów zwykłych, a inne dla testamentów szczególnych. Niektóre formy sporządzania testamentu wymagają obecności świadków. Jednak nie każdy człowiek może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu. Świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie może być:
=> osoba nie posiadająca pełnej zdolności do czynności prawnych;
=> osoba niewidoma, głucha lub niema;
=> osoba, która nie może czytać i pisać;
=> osoba, która nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
=> osoba skazana prawomocnym wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania;
=> osoba, dla której w testamencie przewidziana jest jakakolwiek korzyść
(również jej małżonek i inni krewni).
Testator może sporządzić testament zwykły w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów (np. jeżeli testator sporządził kilka testamentów, których nie opatrzył datą, wówczas mogą być trudności z ustaleniem, który z testamentów wyraża ostatnią wolę spadkodawcy). Drugą formą sporządzenia testamentu zwykłego jest forma aktu notarialnego. Testament zwykły może być również sporządzony w ten sposób, że spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadczy swą ostatnią wolę wobec przedstawiciela organu gminy. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez przedstawiciela organu gminy oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu. Testament w wyżej określonej formie nie może być sporządzony przez osoby głuche lub nieme.
Testamenty szczególne mogą być sporządzone przez osoby znajdujące się w określonych przepisami kodeksu cywilnego okolicznościach. Przepisy kodeksu cywilnego określają również formę testamentów szczególnych. Poniżej opisane są sytuacje, w których możliwe jest sporządzenie testamentu szczególnego:
=>· jeżeli istnieje obawa rychlej śmierci spadkodawcy, albo jeżeli wskutek
szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść tego testamentu powinna być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy (sporządza pismo) przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. W wypadku kiedy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków;
=>· podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu
spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny;
=>podczas mobilizacji, wojny lub przebywania w niewoli można sporządzać testamenty wojskowe - forma tych testamentów jest określona w przepisach wydanych przez Ministra Obrony Narodowej w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości.
Testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca umarł przed upływem tego terminu.
Literatura:
Jacek Musiałkiewicz – ‘’ Prawo i postępowanie administracyjne’’- wybrane zagadnienia prawne cz. 1.
1
eniom