Adam Borowicz
Konserwatyzm w Polsce (XIX-XX wiek)
1) Okres zaborów (1831 - 1918)
Polski konserwatyzm jako obóz polityczny i doktryna ideowa powstał w
pierwszej połowie XIX wieku, po tragicznej klęsce powstania listopadowego
(1831 r.). Lata 1831 - 1865 to okres kształtowania się programu i struktur ruchu
konserwatywnego.
Hotel Lambert
Pierwszym polskim ośrodkiem konserwatywnym (w sensie nowoczesnej
doktryny politycznej a nie tylko bezkrytycznego, przychylnego stosunku do
przeszłości) był znany Hotel Lambert, emigracyjny ośrodek założony w Paryżu
przez ks. Adama Czartoryskiego i jego współpracowników. Czartoryski był
jednym z czołowych przywódców powstania listopadowego - po przegranej
kampanii 1831 roku postanowił on kontynuować działalność polityczną na
Zachodzie. Skupiony wokół niego ruch (m.in. Stowarzyszenie 3 Maja) miał
charakter konserwatywny i monarchistyczny. W sferze ustroju wewnętrznego
przyszłej niepodległej Polski Czartoryski i jego współpracownicy opierali się na
konstytucji 3 maja, którą pragnęli jedynie nieco skorygować i przystosować do
zmienionych warunków. Ich program był zbliżony do programu ówczesnych
zachodnioeuropejskich liberalnych konserwatystów (jak np. de Toqueville):
monarchia konstytucyjna, poszanowanie wolności i własności, równość wobec
prawa, uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem, silna, ale szanująca prawo
władza wykonawcza. Swoje wysiłki skupiali jednak głównie na samym
odzyskaniu niepodległości przez Rzeczypospolitą. Wyciągając wnioski z
przegranego powstania, konserwatyści Czartoryskiego odrzucali koncepcję
kolejnego powstania zbrojnego jako prowadzącą tylko do niepotrzebnych strat.
Prowadzili za to ożywioną akcję dyplomatyczną we wszystkich stolicach
Europy Zachodniej (również w Turcji) propagując sprawę polską i próbując
nakłonić mocarstwa zachodnie do podjęcia działań sprzyjających interesom
polskim. Po 1855, kiedy to wojna krymska pokazała, że trudno liczyć na pomoc
Zachodu, ośrodek paryski traci na znaczeniu. Ośrodek paryski zainicjował tez
ideę "pracy organicznej": w Paryżu powstała m.in. Biblioteka Polska, liczne
szkoły i kluby polskie, etc.
Przed powstaniem styczniowym
W samej Polsce w okresie przed powstaniem listopadowym ruch
konserwatywny, jak i całe polskie życie polityczne, był rozwinięty niezwykle
słabo. Pierwsze zawiązki ruchu konserwatywnego zaczęły się kształtować w
Królestwie Polskim (zabór rosyjski) około 1861 roku. Wówczas zrodziły się
dwa ośrodki konserwatywne: znacznie liczniejszy, związany z Andrzejem
Zamoyskim, prezesem szlacheckiego Towarzystwa Rolniczego, i warszawskim
bankierem, Lepoldem Kronenbergiem oraz drugi, słabszy, skupiony wokół
Aleksandra Wielopolskiego. Ta pierwsza grupa stworzyła nieformalny ruch
zwany "białymi" (w przeciwieństwie do "czerwonych" - radykałów
demokratycznych), którego celem początkowo było jedynie wymuszenie na
caracie ustępstw drogą pokojowych manifestacji i petycji. Później, pod
wpływem podgrzewanej przez "czerwonych" atmosfery i radykalizacji
nastrojów, przyłączyli się oni do walki zbrojnej (powstanie styczniowe). To
powstanie i jego klęska na długi czas położyło kres rozwojowi idei
konserwatywnej we Królestwie Polskim. Wielopolski był początkowo
sceptyczny wobec "białych", a potem podjął z nimi otwartą walkę. Był on
zwolennikiem diametralnie innej koncepcji działania: wychodził on z założenia,
że rozumna ugoda Polaków z Rosja będzie (na krótką przynajmniej metę)
korzystna dla obu stron. Chciał on iść drogą współpracy z caratem a nie
konfrontacji, która (jak pokazało powstanie styczniowe) musiała się dla
Polaków skończyć tragicznie. Wielopolski został w 1862 roku szefem
autonomicznego, cywilnego rządu Kr. Polskiego, pierwszego od 1831 roku, do
wybuchu powstania udało mu się przeprowadzić liczne reformy: oczynszowanie
majątków szlacheckich, równouprawnienie Żydów, polonizację szkół, sądów i
administracji, otwarcie uniwersytetu w Warszawie (Szkoła Główna). Niestety,
wybuch w 1863 powstania oznaczał koniec tych reform i kres politycznej
kariery Wielopolskiego, który "w nagrodę" za swe heroiczne wysiłki dla
uchronienia Polski przed tragedią Powstania Styczniowego uchodzi dziś za
uosobienie zdrajcy idei narodowej.
W Galicji
Po upadku powstania w 1864 roku centrum polskiego życia przeniosło się do
Galicji (zabór austriacki). Tam też polski ruch konserwatywny rozkwitł w
najpełniejszy sposób. Przybrał on kształt grupy tzw. "stańczyków", drugiej
(obok Hotelu Lambert) w XIX wieku polskiej szkoły konserwatywnego
myślenia i działania. Jej założycielami byli Stanisław Koźmian, Józef Szujski,
Stanisław Tarnowski i Ludwik Wodzicki - to oni stworzyli na przełomie lat 60. i
70. program i nieformalne struktury tzw. "krakowskiego konserwatyzmu", który
nigdy nie zrodził partii politycznej we współczesnym znaczeniu tego słowa, lecz
pozostał swego rodzaju klubem politycznym, ale przecież klubem o ogromnych
w Galicji i w całym Cesarstwie wpływach. Poprzednikami "Stańczyków" byli
m.in. Paweł Popiel i Andrzej Zygmunt Helcel, ich następcami "młodzi
konserwatyści" skupieni wokół założonego w 1896 roku Klubu
Konserwatywnego: Władysław Leopold Jaworski, Adam Krzyżanowski i inni.
Faktycznie jednak, galicyjski obóz konserwatywny zachował ciągłość od
połowy XIX wieku aż po lata 30. naszego stulecia - symbolem tej ciągłości był
słynny krakowski dziennik konserwatywny: "Czas". Co ciekawe, pierwszą
partię krakowscy konserwatyści założyli dopiero w 1907 roku (Stronnictwo
Prawicy Narodowej), a i ona była bardziej politycznym klubem niż
nowoczesnym stronnictwem.
W Królestwie i Wielkopolsce
Po klęsce powstania styczniowego, ruch konserwatywny w zaborze rosyjskim
odrodził się dopiero u schyłku XIX wieku, a instytucjonalną formę przybrał w
1905 roku jako Stronnictwo Polityki Realnej, jego przywódcą był Zygmunt
Wielopolski (syn Aleksandra). Szybko jednak stał się on politycznym satelitą
silnej w Królestwie endecji. Podobnie było w Wielkopolsce, gdzie
konserwatyści i narodowi demokraci pozostawali w ścisłym politycznym
sojuszu.
2) Okres międzywojenny (1918 - 1939)
Podziały polityczne wśród konserwatystów w okresie międzywojennym były w
dużej mierze efektem przeszłości: zaborów i ostatniej wojny. Swoistym
kryterium podziału był także stosunek poszczególnych środowisk
konserwatywnych do dwóch najważniejszych sił politycznych w Polsce:
Piłsudskiego i endecji.
Konserwatyści wielkopolscy skupieni w Chrześcijańsko-Narodowym
Stronnictwie Rolniczym (w latach 1920-1925, od 1925 jako Stronnictwo
Chrześcijańsko-Narodowe), tzw. "podolacy" galicyjscy (zachowawczy
ziemianie ze wschodniej Galicji) i inni konserwatywni zwolennicy endecji w
Galicji (tzw. "centrum" galicyjskie ze Stanisławem Strońskim) oraz realiści
Królestwa Polskiego (Stronnictwo Polityki Realnej działało do 1923 roku)
skłaniali się ku współpracy z endecją Dmowskiego.
Konserwatyści krakowscy, spadkobiercy ideowi "stańczyków" ze Stronnictwa
Prawicy Narodowej (w sejmie ustawodawczym działali jako Klub Pracy
Konstytucyjnej) oraz konserwatyści kresowi z Wileńszczyzny i Rusi skupieni w
Organizacji Zachowawczej Pracy Państwowej byli bardziej skłonni do
współpracy z Piłsudskim. (Z tym, że konserwatyści krakowscy byli wobec
Piłsudskiego znacznie bardziej sceptyczni ni...
madzia.1majka2