Chodubski Przemiany społeczne kwestie narodowościowe.rtf

PRZEMIANY SPOŁECZNE,

KWESTIE NARODOWOŚCIOWE

I POLONIJNE

pod redakcją ANDRZEJA CHODUBSKIEGO

Recenzent Prof. dr hab. Waldemar Nowak

Redaktor Halina Marszałek

Redaktor techniczny Ryszard Mikulski

Korekta Włodzimierz Dąbrowski

Książka sponsorowana przez Firmę Handlową SKAT Romana Sawickiego, Firmę “Gabor" Ryszarda Góreckiego i BAŁTYK CHOCOLATE Sp. z.o.o.

©   Copyright by WYDAWNICTWO ADAM MARSZAŁEK Toruń 1994

ISBN 83-86229-80-2

WYDAWNICTWO ADAM MARSZAŁEK

ul. Przy Kaszowniku 37/23, 87-100 Toruń, tel. 056/ 322-38, 282-46, 48-38-60 w.40 DRUKARNIA MARSZAŁEK,

ul. Rydygiera 12a, 87-100 Toruń, tel 48-38-60 w.40 Wydanie pierwsze, ark. wyd. 14, ark. druk.16, nakład 1000 egz.

SPIS TREŚCI

Artykuły:

1. Kazimierz Podoski, Aktualne przemiany społeczne i ich konsekwencje

dla kwestii narodowościowej  ..........................     7

.2. Urszula Swiętochowska, Polityka edukacyjna w warunkach transformacji ustrojowej w Europie Środkowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem Polski   .............................   15

3. Witold Turnowiecki, Społeczne aspekty życia cudzoziemców w Republice Federalnej Niemiec. ...............................   23

4. Marceli Burdelski, Kwestia zjednoczenia Korei a nacjonalizm koreański. .   29

5. Stanisław Mikos, Powstanie i działalność Delegacji Rządu Polskiego

w Gdańsku w latach 1919-1920 ........................   35

6. Andrzej Władysław Sobociński, Rola Gdyni i jej mieszkańców

w gospodarce Polski po 1945 r. ........................   49

7. Władysław Pałubicki, Etniczno-kulturowa mniejszość Kaszubów

w procesie transformacji    ............................   59

8. Andrzej Piskozub, Wielkie nowożytne migracje transkontynentalne.

Bilans minionego 500-lecia ...........................   65

9. Krzysztof Knyżewski, O specyfice współczesnej polskiej emigracji....   75

10. Andrzej Chodubski, Aktualne tendencje przemian zbiorowości

polonijnych świata ................................   83

11. Jarosław Och, Obraz współczesnej Polonii niemieckiej    ..........   95

12. Joanna Ślęzak-Leska, Obraz współczesnej Polonii holenderskiej   ..... 105

13. Arkadiusz Żukowski, Stan współczesnej Polonii południowoafrykańskiej . . 113

14. Helena Głogowska, Białorusini w parlamentach II Rzeczypospolitej   . . . 123

15. Jacek Knopek, O osadnictwie Greków i Macedończyków na Ziemiach

Odzyskanych po II wojnie światowej   ..................... 145

16. Andrzej Chodubski, O kontaktach polsko-ormiańskich do początku XX wieku . 153

17. Andrzej Chodubski, Stosunki narodowościowe na Kaukazie w procesie

przemian XIX i XX w. ............................. 167

Recenzje:

1. Jan Szczepański, Polskie losy (Kazimierz Podoski)   ............. 179

2. Marek Waldenberg, Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej (Urszula Swiętochowska)   ............................ 180

3. Zenon Romanów, Ludność niemiecka na ziemiach zachodnich

i północnych w latach 1945-1947 (Jarosław Och) .............. 182

4. Andrzej Władysław Sobociński, Z dziejów PPR i PPS w województwie gdańskim (Andrzej Chodubski)  ......................... 185

Wstęp

Niezwykle ważkie i szybko zachodzące przemiany w obliczu współczesnego świata, rodzą liczne pytania dotyczące jego przyszłości, perspektyw rozwoju politycznego, gospodarczego i społecznego. Formułują je szerokie kręgi społeczeństw; dyskusje i rozważania toczą się na różnych szczeblach społecznych i na różnym poziomie wiedzy. Ważne posłannictwo przypada w tym względzie poznaniu naukowemu. Istotne jest zwłaszcza wskazanie prawidłowości oraz specyfiki przeobrażeń.

W prezentowanej pracy podjęto próbę ukazania procesu przemian oraz jego kon­sekwencji, posługując się głównie zagadnieniami narodowościowymi. Przemiany, okre­ślane też transformacją traktuje się jako prawidłowość rozwoju cywilizacyjnego. Wkra­czanie w nowy okres rozwoju wiąże się z łamaniem starych porządków politycznych, gospodarczych i społecznych, co nierzadko prowadzi do sytuacji konfliktowych; od­zywają się pretencje terytorialne i narodowe. Są one pokłosiem historycznego rozwoju krajów oraz specyfiki ich sytuacji politycznej minionego czasu.

Tytuł pracy “Przemiany społeczne, kwestie narodowościowe i polonijne" nie pre­tenduje do naświetlenia całościowego problemu. Stanowi on swoistą klamrę spinającą ukazane zagadnienia. Pracę tworzy 17 artykułów. Każdy z nich jest oddzielną całością; każdy stanowi przykład analizy określonego wycinka przemian społecznych.

Prezentowane artykuły są plonem penetracji badawczych, ukierunkowanych na obserwację ważkich, zachodzących w szybkim tempie przeobrażeń w stosunkach mię­dzynarodowych. Ich autorzy są pracownikami naukowymi Uniwersytetu Gdańskiego oraz wyższych szkół pedagogicznych w Olsztynie i Słupsku.

Cztery pierwsze artykuły przybliżają aktualnie dokonujące się przemiany w sto­sunkach międzynarodowych. Akcentują rangę kwestii narodowościowych oraz pilną potrzebę rozwiązywania problemów konfliktowych. W artykule pierwszym Kazimierz Podoski wskazał na główne źródła rodzenia się współczesnych konfliktów narodo­wościowych; wyeksponował determinant nierówności w rozwoju, widoczny na wszy­stkich płaszczyznach życia politycznego, gospodarczego i społecznego. W artykule drugim Urszula Świętochowska kreśląc istotę transformacji ustrojowej w Europie Środkowo-Wschodniej, zasygnalizowała, że zmiany systemowe w polityce oświatowej nie wynikają z wszechstronnie przemyślanej strategii; wobec tego istnieje pilna potrzeba sformułowania koncepcji obejmującej reformy oświatowe oraz nakreśliła kierunki ko­nieczne zmian edukacyjnych. W artykule trzecim Witold Turnowiecki scharaktery-

zował położenie cudzoziemców w Republice Federalnej Niemiec; zwrócił uwagę, że coraz częściej dochodzi do sytuacji konfliktowych pomiędzy ludnością miejscową a cudzoziemcami na tle wyznaniowym i językowym, pracy oraz świadczeń socjalnych. Rozwiązanie problemu widzi się w RFN poprzez ograniczenie liczby imigrantów oraz wypracowanie modelu zatrudnienia cudzoziemców. Artykuł Marcelego Burdeł-skiego traktuje o przeobrażeniach i stosunkach między Koreą Południową i Koreą Północną, których konsekwencją powinno stać się zjednoczenie obu krajów.

Kolejne trzy artykuły ukazują złożoność przeobrażeń na Pomorzu Gdańskim w XX w. Stanisław Mikos wskazał na specyficzność Gdańska w stosunkach międzyna­rodowych tuż po zakończeniu I wojny światowej, zwłaszcza z uwagi na sprzeczność polsko-niemieckich interesów. Andrzej Sobociński ukazał rolę Gdyni w gospodarce Polski po II wojnie światowej; podkreślił, że utraciła ona swe znaczenie w polskiej polityce morskiej w stosunku do okresu przedwojennego; było to konsekwencją przemian politycznych i ekonomicznych, dokonujących się w całym kraju. Wła­dysław Pałubicki wskazał na istotę współczesnych przeobrażeń kaszubskiej grupy etniczno-kul turów ej.

Globalne spojrzenie na przemiany, dokonujące się od początku czasów nowożytnych przedstawił Andrzej Piskozub; ukazując zasadnicze przemiany na etnicznej mapie świata od przełomu XV i XVI w. podkreślił, że “wykluwa się przyszła ogólnoludzka cywilizacja postindustrialna, przezwyciężająca uprzedzenia rasowe, narodowościowe, religijne tak charakterystyczne dla historycznych cywilizacji".

Pięć artykułów poświęcono polskiemu wychodźstwu, koncentrując się na współ­czesnych tendencjach jego przemian. Krzysztof Knyżewski zajął się ukazaniem spe­cyfiki współczesnej polskiej emigracji; Andrzej Chodubski — aktualnymi tendencjami przemian zbiorowości polonijnych świata. Zaprezentował nadto szacunkowe wielkości współczesnego rozmieszczenia Polaków i ludności polskiego pochodzenia w całym świecie; Jarosław Och zarysował obraz współczesnej Polonii niemieckiej; Joanna Łeska-Ślęzak — obraz współczesnej Polonii holenderskiej i Arkadiusz Żukowski — sten współczesnej Polonii południowoafrykańskiej.

I cztery ostatnie artykuły poświęcono specyficznym kwestiom narodowościowym. Helena Głogowska ukazała aktywność Białorusinów w parlamentach II Rzeczypo­spolitej ; Jatek Knopek — problem osadnictwa Greków i Macedończyków na Ziemiach Odzyskanych po II wojnie światowej i Andrzej Choduhski — historyczny rozwój kontaktów polsko-ormiańskich oraz stan stosunków narodowościowych na Kaukazie w procesie przemian w XIX i XX w.

Niektóre z artykułów były prezentowane w formie referatów bądź wykładów na sympozjach i konferencjach naukowych.

Wydaje się, że zasygnalizowane w artykułach problemy są istotne z punktu widzenia poznania naukowego, ale również powinny być elementem szczególnej uwagi po­lityków, konstruktorów przyszłości Polski, Europy i świata. Autorzy wyrażają nadzieję, że postawione w artykułach pytania staną się przedmiotem dalszych dyskusji i rozważań.

Kazimierz Podosld

Aktualne przemiany społeczne i ich konsekwencje dla kwestii narodowościowej

Problem konfliktów narodowościowych występuje historycznie od dawna, od czasu, gdy w sposób pełniejszy ukształtowało się poczucie przynależności do określonej narodowości, czy w konsekwencji narodu. Nie wdając się w tym miejscu w rozważania natury historycznej wypada stwierdzić, że wynikały one przede wszystkim z:

1. występowania w danym państwie kilku narodowości, przy czym niektóre z nich pozbawione były praktycznie dostępu do sprawowania władzy, pomimo zamie­szkiwania w sposób bardziej zwarty pewnych obszarów danego kraju,

2. zamieszkiwania określonej narodowości w kilku państwach, a jednocześnie nie występowania państwa danej narodowości,

3. znacznych rozmiarów ruchów migracyjnych, a przez to przebywania z przyczyn politycznych, czy ekonomicznych znaczniejszych skupisk mniejszości narodowych w niektórych państwach,

4. istnienia państw wielonarodowościowych, nawet w przypadku występowania różnych form autonomiczności dla niektórych grup narodowości.

Znacznie mniejsze znaczenie konflikty tego typu mają miejsce w państwach, w których osiedlały się różne narodowości, tam istota problemu sprowadza się do zna­cznego ograniczenia praw ludności poprzednio zamieszkującej dane obszary. Dotyczy to w największym stopniu Stanów Zjednoczonych Ameryki Pomocnej (gdzie uprawnień takich pozbawieni są Indianie, a także w pewnym stopniu Murzyni), a także w nieco mniejszym stopniu innych państw Ameryki, w tym i Południowej.

Skala nasilenia konfliktów jest różna. Obok występowania sporów rozstrzyganych drogą pokojową i ewolucyjnego zwiększania uprawnień grup narodowościowych, umo­żliwiających działanie w danym państwie większości takich grup, mamy też do czy­nienia z podejmowaniem działań terrorystycznych, ostrych form walki. W skrajnym przypadku mamy do czynienia z wojnami na tym tle, w których możność uzyskania zwycięstwa jednej z narodowości jest nader ograniczona.

Nie rozwijając szerzej przykładów można wskazać na występowanie różnego ro­dzaju konfliktów o różnym nasileniu. W grupie pierwszej można wskazać na przykład Afganistanu, Sri Lanki. W grupie drugiej typowy przykład stanowią Kurdowie, wy­stępujący w zwartych grupach w kilku państwach azjatyckich, a nie posiadający

własnej państwowości. Można też wymienić Basków, zamieszkujących w Hiszpanii i we Francji. W grupie trzeciej wymienić trzeba przede wszystkim państwa zacho­dnioeuropejskie, w tym szczególnie Republikę Federalną Niemiec, gdzie rozmiary migracji są znaczne, Francję, czy Włochy i Wielką Brytanię, a także, szereg mniej­szych państw.

Przykładem grupy czwartej są przede wszystkim obszary dawnego Związku Ra­dzieckiego, gdzie występowało uprzednio kilkanaście republik formalnie autonomicznych, przy czym w wielu z nich zamieszkiwało wiele narodowości. Aktualnie skala konfliktów jest tam znaczna. Jeszcze typowym przykładem jest dawna Jugosławia, gdzie na większości obszarów trwa obecnie wojna domowa, powodująca tysiące ofiar, gdzie oddziaływanie organizacji międzynarodowych nie przynosi pożądanych efektów.

W państwach, gdzie od dawna zamieszkiwały różne narodowości stopień konfli-ktowości jest nieraz znacznie mniejszy, chociaż różne formy sporów niewątpliwie z większym lub mniejszym nasileniem występują. Jako przykład wymieńmy w tym przypadku Belgię, spory między Walonami i Flamandami. W Wielkiej Brytanii można wymienić sprawę znacznej skali poczucia przynależności narodowej Szkotów, Wa­lijczyków, a nieco odmienną sytuację Anglików.

Podane w tym miejscu przykłady wyraźnie wskazują na znaczną złożoność pro­blemu, na różnorodność występujących uwarunkowań. W niniejszym opracowaniu ograniczyć się chcemy do przedstawienia aktualnych przemian społecznych i ich konsekwencji dla kwestii narodowościowej.

Można przede wszystkim rozpatrywać przemiany wynikające ze znacznego tempa postępu technicznego, a także zjawisk recesji w rozwiniętych krajach Europy Za­chodniej, a na tym tle wzrostu liczby bezrobotnych. Powoduje to nasilenie niechęci w stosunku do migrantów zarobkowych z krajów słabiej rozwiniętych; Widoczne są pizede wszystkim dążenia władz do ograniczania migracji, ale także wiele przejawów niechęci ze stiony miejscowej ludności. Przykładowo zanotować można w Republice Federalnej Niemiec działania ze strony różnych elementów chuligańskich i skrajnie prawicowych organizacji radykalnych, przypadki napadów, palenia domów, w których zamieszkują migranci, różne przypadki napadów na nich. W nieco mniejszej skali z podobnymi przypadkami w stosunku do migrantów głównie z dawnych kolonii mamy do czynienia we Francji.

Nie jest to może klasyczny przykład konfliktów narodowościowych, podłoże tych działań nie dotyczy nieraz wyraźnie określonej tylko narodowości, ale niewątpliwie można zanotować w tym przypadku pewien związek przy szczególnie silnym zaistnieniu przyczyn ekonomicznych. Wyraźna jest przy tym niechęć w stosunku do określonych grup narodowościowych.

Liczyć się zarazem trzeba z nasilaniem się tego typu sytuacji, z koniecznością przeciwdziałania im, a jednocześnie jednak z podejmowaniem przez państwa Europy Zachodniej kroków zmierzających do ograniczania rozmiarów migracji, z wprowa-dzaniełn przepisów ograniczających możność podejmowania pracy przez nowych mi­grantów.

Jednocześnie liczyć się trzeba z nasileniem się legalnej i nielegalnej migracji do tych państw z Europy Środkowej i Wschodniej, przede wszystkim z państw dawnego

Związku Radzieckiego, Jugosławii, czy Rumunii. Mimo wprowadzania daleko idących ograniczeń i utrudnień zjawisko to może się jednak nasilać i powodować w konse­kwencji rosnącą niechęć do migrantów ze strony stałych mieszkańców państw Europy Zachodniej.

Znacznie większe nasilenie konfliktów narodowościowych ma miejsce na obszarze Europy Środkowej i Wschodniej. Kraje te przechodzą znaczne przekształcenia sy­stemowe, ich zakres i tempo są różnorodne, faktem jest jednak niewątpliwym, że przechodzą one z gospodarki socjalistycznej do systemu upodabniającego się do go­spodarki rynkowej z działaniem w szerokiej skali kapitału prywatnego.

Nie wdając się w rozważania na temat różnic między przeobrażeniamizachodzącymi w poszczególnych krajach wypada wskazać, że występują tu różnorodne konflikty także na tle narodowościowym. Mają one miejsce w poszczególnych państwach, zwłaszcza w okresie rozkładu państw wielonarodowych, gdzie niejednokrotnie naro­dowości nie posiadające dotąd możliwości posiadania własnej państwowości dążą do jej uzyskania. Konflikty rodzi też zamieszkiwanie na obszarze nowo powstałych państw licznych przedstawicieli narodów, które odgrywały szczególnie doniosłą rolę w dawnym państwie wielonarodowym. Dotyczy to np. Rosjan zamieszkałych w dawnych repub­likach azjatyckich Związku Radzieckiego, czy w państwach nadbałtyckich. Szczególne nasilenie zjawisk konfliktowych jest w tym przypadku na Łotwie, gdzie występuje znaczna grupa Rosjan, a nowo powstałe państwo wprowadza znaczne ograniczenia praw obywatelskich dla nich.

Występują też spory co do granic, co do przynależności poszczególnych obszarów leżących w granicach innego państwa, a zamieszkałych w dużej mierze przez naro­dowość z innego państwa.

Wydaje się przy tym, że znaczne wzbudzenie poczucia przynależności do okre­ślonego narodu ma także związek ze znacznym podniesieniem poziomu wykształcenia w tych obszarach, ze świadomością potrzeby samodzielnej egzystencji państwowej danego narodu. Z różnym nasileniem widoczne jest to w dawnych państwach tego obszaru. Zwłaszcza, gdy dotyczy to narodów, które kiedyś posiadały własną pań­stwowość, np. azjatyckie republiki dawnego Związku Radzieckiego. Również i taka okoliczność nie powinna być pomijana w tych rozważaniach.

Analizując zagadnienia konfliktów narodowościowych w krajach realnego socja­lizmu J. J. Wiatr wyróżnił następujące typy struktur narodowościowych:

1. Wielonarodowościowe federacje (dawne ZSRR, Jugosławia),

2. Federacja dwóch narodów (dawna Czechosłowacja),

3. Państwo narodowe z licznymi mniejszościami narodowymi (Chiny),

4. Państwo narodowe z jedną silniejszą i paroma słabszymi mniejszościami na­rodowymi (Rumunia),

5. Państwo narodowe z nielicznymi mniejszościami narodowymi.

Wskazuje on, że każda z tych struktur narodowościowych rodziła tendencje do napięć i konfliktów swoistego typu. Konflikty narastały w przeszłości bądź też wynikają z aktualnie występujących sprzeczności, związanych z sytuacją mniejszości narodo­wych. Odwieczny charakter mają, np. kontrowersje bułgarsko-jugosłowiańskie, czy

napięcia w stosunkach chińsko-wietnamskich. Aktualny jest spór węgiersko-rumuński na tle sytuacji mniejszości węgierskiej w Rumunii, czy spór jugosłowiańsko-albański na tle położenia ludności albańskiej w dawnej Jugosławii.

Autor ten wskazuje na to, że źródła konfliktów tkwiły też w hegemonistycznej polityce ZSRR ery stalinizmu. Inne z konfliktów wynikały z wyolbrzymiania ambicji państwowych, dodajmy, że występowały one z dużym nasileniem w momencie uzy­skania własnej pełnej samodzielności niektórych z państw .

Zaostrzenie skali i form występowania konfliktów nastąpiło od czasu opublikowania iego artykułu i rozpadu dawnych państw realnego socjalizmu, dokonywania w nich zasadniczych przemian. Wskażmy na bardziej charakterystyczne przykłady.

Po rozpadzie Związku Radzieckiego mamy do czynienia 7 konfliktami, które przerodziły się w ostre walki zbrojne. Wymienić tu można choćby przykład Gruzji, walk między Ormianami a Azerbejdżanami. Inne ze sporów nie doprowadziły aż do takiego nasilenia walk, ale mogą je wywołać. Można mówić przykładowo o sporze z Rumunią o tereny mołdawskie, sporze o Krym z Rosją. Przykładem sporów i konfliktów jest też sytuacja Rosjan w republikach nadbałtyckich, a także w republikach azjatyckich dawnego ZSRR, stanowiących obecnie odrębne państwa, gdzie z południa coraz bardziej docierają wpływy islamu i podkreślane jest przede wszystkim znaczenie etnicznych narodowości na tym terenie.

Wiele dążeń autonomicznych i na tym tle konfliktów o różnych skalach nasilenia można zauważyć na obszarze Republiki Rosyjskiej zamieszkałej przecież przez ok. 100 narodowości, zwłaszcza na obszarach wschodnich i północnych. Stopień odczucia odrębności tych narodowości i chęci występowania samodzielnego bytu państwowego, c;;y choćby szerokiej autonomii są znaczne, ale jednocześnie nader zróżnicowane. Trudno dziś snuć perspektywy co do pojawiania i nasilania się na tym tle konfliktów narodowościowych. Potencjalna skala możliwości ich wystąpienia jest znaczna. Mo­żliwe sposoby rozwiązywania konfliktów mało określone. Wiąże się to w dużej skali ze sposobem sprawowania władzy. Droga do demokratyzacji nie jest w tym przypadku łatwa, wiele spraw nie wydaje się jeszcze dostatecznie jasnych.

Szczególne nasilenie sytuacji konfliktowych i prowadzenie bezpośredniej ostrej walki zbrojnej obserwujemy w dawnej “Jugosławii. Nie można przy tym dostrzec szansy rozwiązania tej sprawy w drodze pokojowej mimo interwencji organizacji międzynarodowych, prób dojścia do porozumienia, wielokrotnych rokowań, działania oddziałów wojskowych ONZ dążących do udzielania pomocy ludności wyniszczonej tymi walkami. Walki w Bośni i Hercegowinie angażują tam Serbów, Chorwatów i muzułmanów, przy czym zmieniają się układy między walczącymi stronami.

Wspomniane w tym miejscu walki wciągają również inne państwa dawnej Jugo­sławii, jak np. Chorwację czy Serbię i Czarnogórę. Może bardziej pokojowe warunki rozwojowe mają na tym terenie Słowenia i Macedonia, ale w tym przypadku występują spory z Grecją.

J. J. Wiatr, Reformy w socjalizmie a problemy narodowe, “Studia Nauk Politycznych", 1989, nr 5-6, s. 9-13.

10

Dokonanie podziału Bośni i Hercegowiny na niezależne obszary dla poszczególnych narodów napotyka na znaczne trudności. Prowadzone rokowania nie przynoszą po­zytywnych rezultatów, mimo współdziałania organizacji międzynarodowych, Serbowie zajęli znaczną część terenów tej republiki. Coraz ujawniane są przypadki popełniania zbrodni wojennych przez wszystkie z walczących tam stron.

Istnieje zarazem realna groźba rozszerzenia się bałkańskiego konfliktu, np. w lipcu wydalono z Grecji 30 tyś. uchodźców albańskich. Do Grecji przedostało się nielegalnie ok. 250 tyś. Albańczyków. Byli oni tam tolerowani przez greckie urzędy. Kościół prawosławny w Grecji domaga się przyłączenia przyznanego w 1913 r. Albanii “Północnego Epiru". Napięcie w Południowej Albanii łączy się z jednym z najbardziej zapalnych punktów dawnej Jugosławii, jakim jest Kosowp.

Przykład federacji dwóch narodów stanowiła Czechosłowacja, która, jak wiadomo, podzieliła się na dwa państwa Czechy i Słowację. Mamy tu do czynienia z rozpadem państwa i z faktem zamieszkiwania na każdym z obszarów znacznej liczby osób należących do drugiej z narodowości. Nie biorąc pod uwagę jedynie sporów między tymi państwami, dotąd szczęśliwie nie rozwiązywanych drogą walk zbrojnych, mamy dodatkowo do czynienia z sygnalizowaną już sprawą sporu słowacko-węgierskiego, dotyczącego sytuacji Węgrów w Słowacji. Rada Europy związała członkostwo w niej Słowacji z warunkiem, że sytuacja prawna 600 tyś. słowackich Węgrów ulegnie poprawie. Nie polepszyło to stosunków między tymi krajami. Ale trzeba zdawać sobie zarazem sprawę z tego, że te wzajemne ataki, na szczęście słowne, nie mają realnych podstaw do istniejących napięć. Za ten konflikt ponoszą winę nie obywatele, ale politycy obu krajów. Węgrom w Słowacji żyje się raczej dobrze, w każdym razie znacznie lepiej niż Węgrom w Rumunii. W regionach, gdzie zamieszkuje ludność mieszana nie występują większe konflikty. Żądania węgierskich nacjonalistów rewizji granic dają argument partii rządzącej w Słowacji na wykreowanie nowego wroga słowackich interesów narodowych. Ryzyko zaostrzenia konfliktu może się wiązać z przypadkiem zwycięstwa nacjonalistów w wyborach na Węgrzech.

Wielu politologów wypowiada pogląd, że bałkański “kocioł" może się w okre­ślonych warunkach rozlać po całej Europie. Niebezpieczeństwo tego typu wydaje się realne. Wspomnieć wypada jeszcze o sporach występujących w związku z za­mieszkiwaniem w Rumunii mniejszości węgierskiej. Znaczenie dla powstawania pro­blemów spornych ma też przyłączenie do dawnego ZSRR części obszarów Rumunii w okresie po drugiej wojnie światowej. W mniejszej skali występują sporne problemy graniczne między Bułgarią a Rumunią.

Można mnożyć podawanie tego typu przykładów, wydaje się, że dotychczas uwz­ględnione wskazują już dostatecznie wyraźnie na występującą skalę zagadnienia i na fakt, że skala ich ostrości jest nader zróżnicowana.

Pozostaje jeszcze kwestia państw narodowych, mających stosunkowo nieliczne mniejszości narodowe. Rozpatrujemy ten problem wyłącznie w przypadku przekształ­cających się państw dawniej realnego socjalizmu. Przykład stanowić może w tym przypadku Polska. Mamy tu do czynienia z odrodzeniem się poczucia narodowego ludności niemieckiej, która uprzednio często się za niemiecką nie uważała. Problem ma niewątpliwie charakter ekonomiczny, dążenia do kontaktów zapewniających bądź

11

możnosć migracji, bądź też innych form poprawy sytuacji materialnej. Ale także dostrzegać trzeba wyraźne silniejsze niż uprzednio działania na tle politycznym. Two­rzone są organizacje społeczne zrzeszające ludność pochodzenia niemieckiego, wzna­wiane pomniki z okresu pierwszej i drugiej wojny światowej poległych żołnierzy armii niemieckiej (szczególnie na Opolszczyźnie), wydawane pisma w języku nie­mieckim. Sprawa możliwości działania Niemców w Polsce regulowana jest również w odpowiednim porozumieniu między władzami polskimi i niemieckimi. Podobne uprawnienia powinny być również przyznane mniejszości polskiej w Niemczech, tam jednak realizacja postanowień napotyka na trudności. Uzasadniane są one w różny sposób, w przekonaniu strony polskiej nie w pełni uzasadniony.

Nie można w tym przypadku mówić o sytuacji konfliktowej, problemy sporne powodują różnego rodzaju negocjacje. Oddziaływanie niektórych ziomkostw z terenu Republiki Niemiec wykracza niejednokrotnie ponad przyjęte ustalenia.

Ożywia się działalność organizacji mniejszościowych ludności białoruskiej i ukra­ińskiej w Polsce, przy czym ta pierwsza skupia się głównie w województwie bia­łostockim; druga jest bardziej rozproszona w wyniku przesiedleń w ramach akcji “Wisła" w okresie powojennym. Również ze strony polskiej występuje wyraźniejsza pomoc i oddziaływanie na ludność polską w tych republikach. Można też zauważyć działania kościoła katolickiego w tych republikach z Polski, co spotyka się z kry­tycznymi nieraz uwagami ze strony cerkwi prawosławnej. Mimo sygnalizowania przez strony pewnych trudności nie można w tym przypadku mówić o występowaniu sytuacji konfliktowych. Ożywienie poczucia narodowego jest wyraźnie obserwowalne. Dotyczy to także ludności polskiej, zamieszkałej w Kazachstanie, wysiedlonej tam głównie z Ukrainy w okresie przed drugą wojną światową, w małej jedynie grupie z tytułu przesiedleń w okresie drugiej wojny światowej ze wschodnich obszarów Polski.

Ostrzejsza sytuacja o charakterze w dużej mierze konfliktowym występuje w przypadku polskiej mniejszości zamieszkałej na Litwie. Ze strony polskiej respektowane są podstawowe uprawnienia dla ludności litewskiej zamieszkałej w Polsce. Działają organizacje społeczne, prowadzona jest działalność kulturalna, działają szkoły z ję­zykiem litewskim.

Niektóre z tych uprawnień dotyczyły również i w okresie Litwy Radzieckiej rozwiązań w stosunku do ludności polskiej. Od lat działały tam szkoły, czasopismo w języku polskim, organizacje kulturalne, możliwy był odbiór polskiej, ielewizji. Nie można mówić o formalnej likwidacji tego rodzaju uprawnień dla ludności polskiej. Stosowane są jednak różne formy szykanowania, np. rozwiązywanie rad delegatów w rejonach zamieszkałych przez Polaków, motywowane komunistycznym rodowodem radnych, wprowadza się ograniczenia w możliwości uzyskania ziemi w przypadku likwidacji kołchozów, przyłączając do miasta Wilna niektóre tereny wiejskie zamie­szkałe w większości przez Polaków, nie dopuszcza się polskich podrę...