Tomasz Chojnacki
POLSKI CAR
W okresie, gdy zjednoczenie Europy wchodzi w kulminacyjną fazę warto jest zastanowić się
jak mogłaby wyglądać dzisiejsza mapa naszego kontynentu, gdyby inne unie doszły do skutku
i powstałyby zupełnie nowe państwa Niniejszy artykuł dotyczy jednej z takich unii, która
miała miejsce na przełomie XVI i XVII wieku.
Unia miała zespolić dwa zupełnie różne od siebie państwa: Rzeczypospolitą Obojga Narodów
i Wielkie Księstwo Moskiewskie Korona Królestwa Polskiego w 1569 roku połączyła się unią
realną z Wielkim Księstwem Litewskim. Unia polsko-litewska była wynikiem
wcześniejszych umów między państwami, jednak pozostawiała nierozstrzygnięte pewne
kwestie wspólnej polityki. Chodziło m. in. o sprawę następstwa tronu po bezpotomnej śmierci
Zygmunta Augusta lub kwestię wschodnią, która stanowiła oś polityki państwa litewskiego.
Nowo powstałe państwo było największe w Europie. Reprezentowało też politykę
mocarstwową w regionie. Stąd też powstało dążenie do rozszerzenia unii polsko-litewskiej o
państwo moskiewskie.
Idea unii polsko-moskiewskiej
Pierwszym czynnikiem na drodze do ewentualnego zjednoczenia trzech państw mogła być
ludność zamieszkująca wschodnie kresy Rzeczypospolitej. Była to ludność pochodzenia
ruskiego. Trudno jednak jednoznacznie ocenić postawy społeczne ze względu na różnice i
podziały w nich występujące. Z pewnością idea rozszerzenia granic mogła opłacić się
szlachcie, która miałaby kolejną okazję do powiększenia stanu posiadania. Tereny Wielkiego
Księstwa Moskiewskiego były jednak zbyt niebezpieczne, ze względu na liczne bandy i
Tatarów najeżdżających nieustannie te ziemie. Mimo tych trudności idea unii polskolitewsko-
moskiewskiej miała swoich zwolenników. Pogląd ten istniał w przekonaniu
ówczesnych nawet mimo długotrwałych wojen i wrogości między państwami. Próby zawarcia
unii Polski z Moskwą podzielić można na dwie fazy, pierwszą - gdy w latach 1572 - 1619
Rzeczypospolita była inicjatorem wszelkich działań zjednoczeniowych i drugą- gdy w latach
1619- 16-18 inicjatywę zawarcia unii przejęła strona rosyjska. Nie znany jest dokładnie
kształt unii między trzema państwami. Unia pomiędzy Polską i Litwą miała charakter unii
realnej, w której "dwa państwa w jeden naród zespoliły się". Jak zatem miał przedstawiać się
kształt unii polsko-moskiewskiej, czy miała mieć tylko charakter unii personalnej, czy także
realnej - nie do końca wiadomo. Zanim jednak doszło do konkretyzowania warunków unii
powstał zupełnie inny problem w Rzeczypospolitej.
Ekspansja Moskwy
W 1572 roku zmarł ostatni Jagiellon na tronie polskim - Zygmunt August. Jego bezpotomna
śmierć postawiła szlachtę polską przed koniecznością wyboru nowego monarchy. Brano pod
uwagę kilku kandydatów. Wśród nich był Wielki Książę Moskiewski Iwan IV Groźny.
Przedstawił on jednak tak trudne warunki, pod którymi godził się na wybór na króla polski, że
niemal natychmiast zrezygnowano z jego kandydatury. Szlachta, aczkolwiek
niejednomyślnie, zgodziła się na wybranie królem polski księcia francuskiego Henryka
Walezego. Walezy dość łatwo godził się na podpisanie szeregu ustępstw dla szlachty, które
przeszły do historii pod mianem artykułów henrykowskich. Nowy król rządził w Polsce
zaledwie kilka miesięcy. Po jego ucieczce wybór padł na księcia siedmiogrodzkiego Stefana
Batorego. Jego dziesięcioletnie panowanie wypełnione było ciągłymi wojnami, głównie z
Moskwą o Inflanty. W tym właśnie miejscu krzyżowały się interesy Polski i Moskwy.
Wielkie Księstwo Moskiewskie wchodziło w latach panowania Iwana IV w okres swojej
największej ekspansji. Skierowana ona była w kierunku południowym - Krym, w kierunku
północnym - Syberia i w kierunku zachodnim - uzyskanie dostępu do Bałtyku. W polityce
wewnętrznej Iwan IV kierował się głównie umocnienie władzy centralnej. Istniały co prawda
organy doradcze - Sobór Ziemski i Duma Bojarska jednakże były one obsadzone głównie
oprycznikami, czyli ludźmi zawdzięczającymi swoją pozycję i majątek jedynie Iwanowi IV.
W sytuacji, gdy monarchia moskiewska podjęła politykę ekspansji jedynym możliwym
wyjściem dla Rzeczypospolitej było pobicie Moskwy i narzucenie jej traktatu pokojowego
Wojna zakończyła się podpisaniem rozejmu w Jamie Zapolskim w 1582 roku. Rozejm był
sukcesem polityki Batorego, ponieważ król Polski zmuszał Moskwę do wycofania się z
Inflant.
Projekt unii polsko-moskiewskiej
W 1584 roku po śmierci Iwana IV Groźnego tron odziedziczył jego syn Fiodor Iwanowicz.
Nie odziedziczył jednak talentu w rządzeniu państwem. Był chory umysłowo i przede
wszystkim przejawiał większą skłonność do modlitw niż do rządzenia. Władza w państwie
przeszła w ręce jego szwagra Borysa Godunowa. Był on chyba jedną z najbardziej
kontrowersyjnych postaci w historii Rosji. Został zresztą carem po śmierci Fiodora w 1598
roku. W Rzeczypospolitej natomiast, w 1587 roku tron objął trzeci już władca elekcyjny -
Zygmunt III Waza. Właśnie w okresie ego rządów unia Polski z Moskwą nabierze
konkretnych kształtów w postaci wielkiego poselstwa do Moskwy w roku 1666. Inicjatorem
wielkiego poselstwa był kanclerz litewski Lew Sapieha. Bywał on już na dworze
moskiewskim i dość dobrze znał układ sił w Dumie Bojarskiej. Kanclerz Sapieha uznał też, że
właśnie teraz nadszedł najlepszy moment do sfinalizowania projektów unii między
państwami. posłowie polscy przybyli do Moskwy pod koniec listopada 1666 roku. Rozmowy
z bojarami rozpoczęto na początku grudnia. W pertraktacjach strona polska podkreślała
wspólnotę pochodzenia słowiańskiego, bliskość w porozumiewaniu się oraz podobieństwa w
wierze obu narodów. Przedstawiciele króla polskiego podkreślali, że mimo zawarcia unii
Borys Godunow i Zygmunt III Waza zachowywaliby swoje prerogatywy, używaliby jedynie
nowych komo o zmienionym, podwójnym kształcie. Strona polska nie precyzowała granicy
obu państw. Ludność miałaby prawo do swobodnego przemieszczania się. Polacy
proponowali również wprowadzenie tolerancji wyznaniowej dla prawosławia katolicyzmu w
obu państwach. Projekt unii zakładał ujednolicenie miar i wag oraz monety. Oba państwa
miałyby utworzyć skarb, którego dochody pokrywałyby ewentualne wojny z Tatarami.
Iwangorod i Narwa miały być portami wspólnymi. Był to postulat trochę na wyrost. Narwa
znajdowała się bowiem w tym momencie w rękach szwedzkich. Posłowie polscy zakładali
zatem, ...
madzia.1majka2