Podstawy współczesnej pedagogiki
Seria WYCHOWANIE
Być dojrzałym
Szukam przyjaciół
STEFAN KUNOWSKI
~ J /!·'J
WYDAWNICTWO SALEZJAŃSKIE Warszawa 1993
Redakcja ks. Roman Szpakowski sdb Maria D. Śpiewakowska
Publikacja dotowana przez KBN
© by Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa
ISBN 83-85528-Ol-X
SPIS TREŚCI
Przedmowa do wydania drugiego Przedmowa do wydania pierwszego Wprowadzenie
W.vkazdwki bibliograficzne
CZĘŚĆ I. WSTĘP DO PEDAGOGIKI JAKO NAUKI fto~dz. I Znaczenie współczesne wychowania
1. Zjawiska przemian w wychowaniu 2. Rola i funkcje wychowania
3. Społeczne znaczenie wychowania ~uxdz. II Pojęcie pedagogiki jako nauki
1. Podstawowe terminy i nazwy zjawisk 2. Wyrazy pochodne w pedagogice
3. Określenie charakteru naukowego pedagogiki ~®sdz. III Budowa pedagogiki i jej miejsce w systemie nauk 1. Rozwój naukowy pedagogiki
2. Działy współczesnej pedagogiki
3. Przedmiot i miejsce pedagogiki w systemie nauk ~ttxclz. IV Metody badań pedagogicznych
1. Źródła pedagogiki i ich opracowanie
2. Przyrodnicze metody badania w pedagogice
3. Humanistyczne metody badania w pedagogice ~nydz. V Nauki współpracujące z pedagogiką
1. Nauki historyczne w pedagogice 2. Nauki empiryczne w pedagogice
3. Nauki światopoglądowe w pedagogice W,vkazówki bibliograftczne do części I
7 10 13 15
19 20 21 23 25 25 29 32 35 35 37 39 42 42 44 46 49 52 55 60
63
CZĘŚĆ II. PEDAGOGIKA PORÓWNAWCZA WSPÓŁCZESNE SYSTEMY WYCHOWANIA
~ozdz. I Geneza współczesnych systemów wychowawczych . . . . . . . 70 1. Rozwój kapitalizmu i jego skutki . . . . . . . . . . . 70 2. Ruchy społeczno-polityczne XIX wieku a kwestia robotnicza . . 73 3. Rozdział systemów wychowawczych . . . . . . . . . . 76
S
Rozdz. II Charakterystyka współczesnych systemów wychowania . . . . . 80
1. Konieczność nowej orientacji w wychowaniu . . . . . . . 80
2. Pojęcie nowoczesnego systemu wychowania i jego budowa . . . 83
3. Źródła zróżnicowania systemów wychowawczych . . . . . . 88
Rozdz. III System chrześcijański wychowania . . . . . . . . . . . 94
1. Założenia systemu chrześcijańskiego . . . . . . . . . . 94
2. Ideologia współczesnego wychowania chrześcijańskiego . . . . 98
3. Doktryna wychowawcza Kościoła . . . . . . . . . . . 104
Rozdz. IV System wychowania liberalnego . . . . . . . . . . . . 108
1. Geneza i rozwój systemu . . . . . . . . . . . . . . 108
2. Podstawy organizacyjne i zasady systemu liberalnego . . . . 113
3. Ideologia systemu liberalnego wychowania . . . . . . . . 116
Rozdz. V System socjalistyczny wychowania . . . . . . . . . . . . 123
1. Geneza i rozwój systemu . . . . . . . . . . . . . . 123
2. Założenia systemu wychowania socjalistycznego . . . . . . 130
3. Ideologia systemu wychowania socjalistycznego . . . . . . 136
Wskazówki bibliograficzne do części ll . . . . . . . . . . . . . . 151
CZĘŚĆ III. PEDAGOGIKA TEORETYCZNA PROCES WYCHOWAWCZEGO ROZWOJU CZŁOWIEKA
Rozdz. I Pojęcie wychowania . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
I. Zjawisko rozwoju wychowawczego . . . . . . . . . . . 164
2. Określenie wychowania . . . . . . . . . . . . . . 166
3. Składniki (dynamizmy) wychowania . . . . . . . . . . 171
Rozdz. II Istota wychowania jako wytworu . . . . . . . . . . . . 181
I. Trzy możliwości w wychowaniu . . . . . . . . . . . . I81
2. Czynniki rozwojowe człowieka . . . . . . . . . . . . 185
3. Dwu- i trójczynnikowe teorie rozwoju . . . . . . . . . 187
Rozdz. Ill Wychowanie jako rozwój biosu . . . . . . . . . . . . 194
1. Teoria warstwicowa rozwoju człowieka . . . . . . . . . 194
2. Rozwojowe formy życiowe . . . . . . . . . . . . . 203
3. Struktury rozwojowe człowieka . . . . . . . . . . . . 215
Rozdz. IV Wychowanie jako wpływ sytuacji społecznych etosu . . . . . 228
I. Znaczenie środowiska w wychowaniu . . . . . . . . . . 228
2. Sytuacje wychowawcze . . . . . . . . . . . . . . . 237
3. Morale sytuacji społecznych etosu . . . . . . . . . 240
Rozdz. V Wychowanie jako urabianie przez działanie agonu . . . . . 245
1. Zadania i funkcje wychowawców . . . . . . . . . 245
2. Zasadnicze czynności wychowawcze . . . . . . . . 253
3. Współpraca wychowawcza jako warunek ak ummnm4ci dri:~iania agonu 256
Wskazówki bibliograficzne do części III . . . . 260
PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO
Polska pedagogika początku lat 90-tych znajduje się w stanie kry~y®u. Widoczne są intensywne i - by tak rzec - gorączkowe poszultiwania dróg wyjścia z istniejącej sytuacji. Zadanie to prowadzi do ~ipytań pierwszych": jaki jest przedmiot, cel i rola nauk pedagogicz~ych w naszym kraju po upadku komunizmu?
W dyskusji na ten temat udział biorą naukowcy-teoretycy, peda~edzy-praktycy, a także przedstawiciele środowisk społecznych, kulturalnych czy wyznaniowych. Widoczne są tu dwie główne tendencje. ~lerwsza ma charakter rozliczeniowy, dotyczy tzw. pedagogiki socjalisfycznej i jej czołowych przedstawicieli. Drugi kierunek - to poszukiwa~fle teoretycznych i społecznych fundamentów dla "nowej pedagogiki". ~N~ród różnych orientacji i poglądów, które występują na tym polu, nie ptak haseł tzw. nowej lewicy, neomarksizmu, postmodernizmu czy Mchu New Age. Stąd też niekiedy nowe rozwiązania sprowadzają się ~v istocie do przyjmowania i powielenia wyeksploatowanych czy też ~~skrystalizowanych podstaw myślenia o pedagogice.
Istnieje też inne niebezpieczeństwo. Pedagogika stoi dziś w obliczu iaiewu literatury typu praktycznego, poradnikowego. Wydawnictwa te ~®ncentrują się na pytaniu: jak wychowywać? W przeważającej mierze odpowiedź na tę kwestię jest niepełna, co gorsza - opiera się na płytkiej ~cjotechnice, działaniu obliczonym na tani, szybki sukces praktyczny. ladami i gotowymi receptami służą w tej mierze zarówno liczne tłumaczenia obcych wydawnictw, jak i książki rodzimych autorów. Ta socjotechniczna propozycja zaadresowana jest do szerokiego grona ~tibiorców. Kokietuje nauczycieli, wychowawców, organizatorów edukacji pozaszkolnej, jak i rodziców, a nawet - kandydatów do roli ojca ~xy matki.
Jak dotąd, brak w naszej literaturze systematycznego i pełnego, na nowo opracowanego zarysu pedagogiki. Luki tej nie wypełniają spora
6 7
dycznie ukazujące się książki. Są one, jak już zaznaczono, albo wyrazem określonej, partykularnej ideologii, wąskiej opcji teoretycznej, albo też koncentrują się na wybranym fragmencie nauki o wychowaniu. Tym bardziej niewystarczające są ciekawe skądinąd i wartościowe, ale przyczynkowe wypowiedzi o pedagogice i wychowaniu, publikowane na łamach fachowej prasy.
W tej sytuacji, która trafnie bywa określana mianem "wychowania na rozdrożu", ze wszech miar uzasadniona jest propozycja wznowienia znanej książki Stefana Kunowskiego Podstawy wspólczesnej pedagogiki. Wydawnictwo to było w swoim czasie bestselerem czytelniczym. Silnie wspierało niemarksistowskie przyczółki polskiej pedagogiki. Zajęło ważne i trwałe miejsce w procesie kształcenia pedagogów na różnych szczeblach edukacji. I co ważniejsze, nadal może i powinno pełnić to swoje zadanie.
O wysokiej wartości książki Stefana Kunowskiego wypowiadało się wielu specjalistów. Walory te pomyślnie przeszły próbę czasu. Aktualność tego dzieła wiąże się głównie z prezentowanym przez Autora typem pedagogicznego myślenia, szerokim zakresem i wyczerpującym charakterem książki oraz z jej mistrzostwem formalnym.
Dla Stefana Kunowskiego pedagogika jest przede wszystkim nauką o człowieku, a wychowanie - wspomaganiem rozwoju osoby ludzkiej. Ta podmiotowa perspektywa widoczna jest w każdej z trzech części prezentowanej książki: - we wstępie do pedagogiki, w charakterystyce współczesnych systemów wychowania oraz w części poświęconej pedagogice teoretycznej. Pierwsze dwa fragmenty książki mają charakter analityczno-sprawozdawczy, fragment trzeci - to próba autorskiej prezentacji wychowania chrześcijańskiego.
Stefan Kunowski w żadnym miejscu swojej publikacji nie podsuwa Czytelnikowi określonych wyborów, nie narzuca swoich preferencji. Rzeczowo i precyzyjnie przedstawia wybrane idee, stanowiska i teorie pedagogiczne. Mówi o ludziach, środowiskach i instytucjach zajmujących się nauką o wychowańcu. Autor w słowach pełnych taktu i tolerancji skupia uwagę na głównych reprezentantach opisywanej problematyki. Nie brak tu liberałów, marksistów czy przedstawicieli pedagogiki chrześcijańskiej. Przeprowadzone analizy opierają się na głębokiej znajomości zagadnienia. Obejmują - obok prac pedagogicznych - także literaturę filozoficzną, psychologicin~t «rur teksty z zakresu historii wychowania. W parze z tym idiic r.wi4riuść i jasność wywodu.
~c>dkreślić wypada także niegdysiejszą elegancję tego pisarstwa, które ~aie być wzorem dla dzisiejszych twórców.
Książka Stefana Kunowskiego Podstawy wspólczesnej pedagogiki prowadzi w świat takich wartości, jak m.in. miłość, prawda, wolność j fruwa człowieka oraz demokracja. Wyrastające z tych fundamentów yY~chowanie stawia przed pedagogiem poważne zadania. Wykraczają ~pe poza osobę wychowanka - obejmują cały jego świat; występują po
granicę dnia dzisiejszego - kierują się w stronę przyszłych wymiaCrtSw życia. Jest to "pedagogika zaufania". Dostrzega i dowartościolVUje to, co jest, rozwija istniejące siły i możliwości, buduje nadzieję ~lowieka.
Dr hab. Wiestaw Theiss
9
PRZEDMOWA DO WYDANIA PIERWSZEGO
Z radością i poczuciem spelnionego obowiązku wobec niezapomnianego Profesora oddajemy do rąk czytelnika jego ostatnią książkę. "Podstawy wspólczesnej pedagogiki " to synteza przemyśleń Profesora Stefana Kunowskiego (1909-1977) - wybitnego uczonego, twórcy teoretycznych koncepcji wychowania chrześcijańskiego, zaslużonego nauczyciela akademickiego.
Ogromna erudycja Autora, poparta porównawczą i krytyczną analizą literatury filozoficznej, psychologicznej, socjologicznej, dotyczącej różnych systemów wychowawczych, pozwolila mu na opracowanie obszernej monografii, dającej wielostronny wgląd w strukturę i problemy naukowe pedagogiki. Wyklad zawarty w tej monografii jest tak systematyczny, logiczny i zwarty, że może być równocześnie uznany za podręcznik akademicki o dużej wartości dydaktycznej.
Precyzyjne, a równocześnie oryginalne wyjaśnienia terminologiczne, naukoznawcze i metodologiczne Autora, są punktem wyjścia do szczególowego opracowania pedagogiki porównawczej. Stanowi ona temat drugiej części książki. Zawarte w niej omówienie genezy wspólczesnych systemów wychowania oraz analiza systemów chrześcijańskiego, liberalnego i socjalistycznego są przykladem kompetentnego i obiektywnego prezentowania różnych zalożeń, poglądów i postaw, mających istotne znaczenie dla poszczególnych ideologii wychowania i systemów pedagogicznych. Pedagogika porównawcza w ujęciu Profesora Kunowskiego jest opracowana w oparciu o źródla poparte faktami i stanowi zwartą calość. W interpretacji Autor stosuje metodę analityczno-krytyczną, jakkolwiek rezygnuje z dyskusji i oceny różnych stanowisk i kierunków. Prezentuje jednak jasno swój pogląd naukowy, pisząc o doktrynie wychowawczej Kościola i o systemie
~lr~chowania chrześcijańskiego. Przyjmuje mianowicie zalożenia peogiki katolickiej, podkreślając jej wartość moralną i spoleczną. W części trzeciej swojej pracy Autor rozwija bardziej szczególowo
~ncepcjg wychowania chrześcijańskiego. Punktem wyjścia jest tu ~y Analna, nawiązująca do teorii warstwicowej Xessena, teoria t~cesu wychowawczego rozwoju czlowieka. Profesor Kunowski zna iMte rozbudowuje teorię warstwicową, opracowując szczególowo twój struktury światopoglądowej i podkreślając chrystocentryzm
~to naczelny cel wychowania. Koncepcja wychowania jako rozwój su, a następnie etosu i wreszcie agosu, wprowadzenie pojęcia "losu"
~e czynnika ksztaltującego czlowieka, podkreślenie wspólpracy _ ~~howanka jako warunku skutecznego wychowania, to oryginalne, asadnione teoretycznie i plodne praktycznie poglądy Profesora. ~o idealem jest - jak pisze - integracja wszystkich dzialań wy ®wawczych do najwyższej funkcji Kościola w duchu Chrystusa.
wyjaśnia dalej - rozwijając koncepcję wychowania chrześcijańskiego ~~pką rolę spelniają poszczególne funkcje wychowania w perspektywie...
dooorota