Dzieje Żydów Polski średniowiecznej w historiografii.pdf

Studia Judaica 1: 1998 nr 1 (ss. 3-17)

Artyku‡y

Jerzy Wyrozumski

Krak ó w

DZIEJE ¯ YD Ó W POLSKI Œ REDNIOWIECZNEJ

W HISTORIOGRAFII *

Na trzecim Zje Ÿ dzie Historyk ó w Polskich, kt ó ry odby‡ siŒ w Krako-

wie w 1900 r., Moj¿esz Schorr tak w spos ó b najbardziej zwiŒz‡y okre œ li‡

stan badaæ nad dziejami ¯ yd ó w polskich: „ Jest to znamienny, ale w przy-

czynach swoich ‡atwo wyt‡umaczy æ siŒ daj„cy fakt, ¿e œ cis‡e badania nad

dziejami ¯ yd ó w w Polsce znikaj„ formalnie przed studiami nad histori„

¯ yd ó w w innych krajach europejskich, jakie szczeg ó lnie w Niemczech

poczyniono w ci„gu ubieg‡ego wieku ” . 1 Autor dopatrzy‡ siŒ dwu przyczyn

tego stanu rzeczy. By‡ to jego zdaniem z jednej strony niski poziom cy-

wilizacyjny ludno œ ci ¿ydowskiej na ziemiach polskich i ‡„cz„ca siŒ z nim

s‡aba jej œ wiadomo œæ historyczna, a tak¿e ograniczona potrzeba i chŒ æ po-

znawania w‡asnej przesz‡o œ ci; z drugiej strony warunki wytworzone przez

rozbiory Polski, kt ó re d‡ugo uniemo¿liwia‡y badania historyczne. Ten

os„d odnosi‡ siŒ do ca‡ej historiografii ¯ yd ó w polskich. By æ mo¿e by‡by

nader pesymistyczny, gdyby go odnie œæ z osobna do œ redniowiecza.

Naukowe zainteresowanie histori„ ¯ yd ó w w Polsce przypada w za-

sadzie dopiero na wiek XIX. Wcze œ niej mamy do czynienia z pismami

* Artyku‡ ten w formie referatu zosta‡ przedstawiony na konferencji naukowej w Kra-

kowie „¯ ydzi polscy do 1939 r. w historiografii polskiej i œ wiatowej – stan badaæ i po-

trzeby ” , zorganizowanej przez MiŒdzywydzia‡owy Zak‡ad Historii i Kultury w Polsce UJ

w 1990 r. Uzupe‡nia go bibliografia za lata 1988-1998 opracowana przez Stefana G„sio-

rowskiego.

1 PamiŒtnik III Zjazdu Historyk ó w Polskich w Krakowie, t. 1, Referaty, sekcja I,

Lw ó w 1900. Na V Zje Ÿ dzie Historyk ó w Polskich w Warszawie Majer Ba‡aban przedsta-

wi‡ referat Zadania i potrzeby historiografii ¯ yd ó w w Polsce, zob. w: PamiŒtnik V Po-

wszechnego Zjazdu Historyk ó w Polskich w Warszawie, t. 1, Referaty, Lw ó w 1930, s. 115-

-121; ta wa¿na praca jednak nie dotyczy polskiego œ redniowiecza.

4 JERZY WYROZUMSKI

okoliczno œ ciowymi, oskar¿aj„cymi ludno œæ ¿ydowsk„ o mord rytualny,

o wrogo œæ w stosunku do chrze œ cijan w rozmaitych wyimaginowanych

formach. Rzadziej zdarzaj„ siŒ teksty apologetyczne, a ca‡kiem rzadko

jakie œ naukowe pr ó by w tym zakresie. Bibliografia Estreichera odnoto-

wuje druk Wac‡awa Grabowskiego O ¯ ydach w Koronie z 1611 r., nie

podaje jednak miejsca jego przechowania. Zna‡ go Estreicher najpraw-

dopodobniej tylko z drugiej rŒki. Tekstu tego brak zreszt„ w centralnym

katalogu starych druk ó w Biblioteki Narodowej w Warszawie. Do pr ó b

naukowych nale¿„ Documenta Iudaeos in Polonia concernentia, og‡o-

szone w 1763 r., kt ó re zawieraj„ tylko kilka przywilej ó w na rzecz ¯ yd ó w

z czas ó w Augusta III Sasa. Historia narodu polskiego Adama Naruszewi-

cza odnotowuje zaledwie kilka szczeg ó ‡ ó w z dziej ó w ludno œ ci ¿ydow-

skiej w Polsce œ redniowiecznej.

Pewien pr ó g poznawczy przekroczy‡ dopiero Tadeusz Czacki, kt ó ry

w 1807 r. og‡osi‡ w Wilnie pozycjŒ ksi„¿kow„ (272 ss.) nosz„c„ tytu‡

Rozprawa o ¯ ydach i Karaitach. D‡ugo by‡a ona niezast„piona, skoro po-

kaza‡a siŒ a¿ w dwu francuskojŒzycznych przer ó bkach (Bruksela 1839

i Pary¿ 1846), a wznowiono j„ w Krakowie jeszcze w 1860 r. Praca

T. Czackiego w znacznej czŒ œ ci dotyczy œ redniowiecza. Zosta‡o w niej

postawione zagadnienie pochodzenia ¯ yd ó w polskich, litewskich i rus-

kich, om ó wiony dok‡adnie pierwszy na naszych ziemiach akt normuj„cy

status prawny ¯ yd ó w, przywilej ksiŒcia kaliskiego Boles‡awa Pobo¿nego,

wraz z jego zatwierdzeniami Kazimierza Wielkiego dla ca‡ej Polski; zo-

sta‡y uwzglŒdnione bardzo istotne wzmianki z kronik Kosmasa i Mistrza

Wincentego, sporo miejsca znalaz‡o siŒ dla ¿ydowskiej nauki, prawa

i obyczaju.

W tym samym roku, w kt ó rym ukaza‡o siŒ drugie polskie wydanie

pracy Czackiego, Herman Sternberg og‡osi‡ w Wiedniu swoje studium

Versuch einer Geschichte der Juden in Polen. Cho æ objŒ‡o ono w zasadzie

tylko epokŒ Piast ó w, by‡o bardzo wa¿ne, poniewa¿ w kr„g problematyki

¯ yd ó w polskich wprowadzi‡o Œ l„sk, w szczeg ó lno œ ci normy prawne przy-

jŒte dla ¯ yd ó w ksiŒstwa œ widnickiego. Rozszerzon„ wersjŒ tej pracy, pt.

Geschichte der Juden in Polen unter den Piasten und den Jagiellonen,

da‡ Sternberg w 1878 r. (Lipsk), maj„c za podstawŒ g‡ ó wnie przywileje

normuj„ce status prawny ludno œ ci ¿ydowskiej i ich zatwierdzenia.

Wci„¿ w oparciu o bardzo ograniczon„ bazŒ Ÿ r ó d‡ow„ powsta‡y nie-

mal r ó wnocze œ nie dwa obszerne zarysy dziej ó w ¯ yd ó w w Polsce, doty-

cz„ce g‡ ó wnie œ redniowiecza. S„ to: M. P. Sawickiego ¯ ydzi, ich dzieje,

og‡oszone w Warszawie w 1865 r. i Aleksandra Kraushara dwutomowa

Historia ¯ yd ó w w Polsce, wydana tam¿e w latach 1865-1866; tom I obj„‡

DZIEJE ¯ YD Ó W POLSKI Œ REDNIOWIECZNEJ W HISTORIOGRAFII 5

okres piastowski, tom II okres jagielloæski (do 1572 r.). Tu nale¿y wy-

mieni æ r ó wnie¿ studium Ludwika Gumplowicza Prawodawstwo polskie

wzglŒdem ¯ yd ó w (Krak ó w 1867), w wiŒkszej swojej czŒ œ ci dotycz„ce

ustawodawstwa monarszego i synodalnego w odno œ nych sprawach z wie-

k ó w œ rednich. Zosta‡o ono poprzedzone o 7 lat wcze œ niejszym artyku‡em

O przywileju Boles‡awa z r. 1264 2 i o 6 lat wcze œ niejsz„ niedu¿„ prac„

Organizacja ¯ yd ó w w Polsce. 3 R ó wnocze œ nie zarysowa‡a siŒ tendencja

do pewnej regionalizacji badaæ, a tym samym siŒgania do Ÿ r ó de‡ archiwal-

nych. Dotyczy‡a ona najpierw Œ l„ska. A mianowicie w 1854 r. L. Oelsner

opublikowa‡ pracŒ Schlesische Juden im Mittelalter, 4 za kt ó rym posz‡a

z kolei jego publikacja najstarszych œ l„skich Ÿ r ó de‡ do dziej ó w ludno œ ci

¿ydowskiej w tej czŒ œ ci Polski Schlesische Urkunden zur Geschichte der

Juden im Mittelalter (Wiedeæ 1864). Prawie r ó wnocze œ nie J. Perles og‡o-

si‡ pracŒ Geschichte der Juden in Posen (Wroc‡aw 1865), nied‡ugo po

nim Eustachy Ekielski wyst„pi‡ z publikacj„ ¯ ydzi w Krakowie (Krak ó w

1868), a w kilkana œ cie lat p óŸ niej Jakub Caro opublikowa‡ Geschichte der

Juden in Lemberg (Krak ó w 1884). Te prace dotycz„ce ludno œ ci ¿ydow-

skiej w Poznaniu, Krakowie i Lwowie wykraczaj„ co prawda poza œ red-

niowiecze, ale zas‡uguj„ na uwagŒ jako pewien nowy element badawczy.

Druga po‡owa XIX w., a szczeg ó lnie ostatnia jego æ wier æ , znacz„ siŒ

na ziemiach polskich wzmo¿onym wysi‡kiem w zakresie publikacji Ÿ r ó -

de‡ historycznych. Na Œ l„sku ten trend by‡ wcze œ niejszy i tam wcze œ niej

znalaz‡ odbicie na polu badaæ nad histori„ ¯ yd ó w. Nale¿y on wszak¿e do

historiografii niemieckiej. W mediewistyce polskiej natomiast domino-

wa‡ wci„¿ kierunek wytyczony przez Tadeusza Czackiego zar ó wno pod

wzglŒdem problemowym, jak te¿ materia‡owym. Mo¿na odnie œæ wra-

¿enie, i¿ nie przywi„zywano wagi do nowego tworzywa historycznego.

W ka¿dym razie nierych‡o po nie siŒgniŒto.

Pewne wzbogacenie bazy Ÿ r ó d‡owej, a tak¿e poszerzenie kwestiona-

riusza badawczego przynios‡a og‡oszona w 1878 r. w Warszawie stosun-

kowo niedu¿a praca Wac‡awa Aleksandra Maciejowskiego ¯ ydzi w Pol-

sce, na Rusi i Litwie. O przybyciu do pomienionych kraj ó w dzieci Izraela

i powodzeniu ich tam¿e od VIII – XVIII w. A wiŒc zgodnie z dotychcza-

sowym kanonem tematycznym autor zastanawia siŒ, sk„d przybyli ¯ ydzi

do Polski, na Ru œ i LitwŒ, rozwa¿a ich status prawny i zajŒcia, wplataj„c

w w„tek swoich wywod ó w element nowy, a mianowicie zagadnienie

monet polskich z XII i pocz„tku XIII w. nosz„cych napisy hebrajskie.

2 „ Gazeta Warszawska ” 1860.

3 „ Dziennik Literacki ” 1861.

4 Praca og‡oszona we Wroc‡awiu jako osobna broszura.

6 JERZY WYROZUMSKI

Zastanawia siŒ te¿ nad odej œ ciem ¯ yd ó w od zajŒ æ rolniczych. Istotne zna-

czenie mia‡o tu r ó wnie¿ rozszerzenie pola badawczego na ziemie litew-

sko-ruskie, tylko sporadycznie dot„d postrzegane w zwi„zku z Polsk„.

Praca Maciejowskiego zosta‡a bardzo przychylnie oceniona przez Ka-

rola Dunina. 5 Je¿eli nawet nie stanowi‡a Ÿ r ó d‡a inspiracji dla nowej fali

zainteresowaæ problematyk„ ¯ yd ó w w Polsce œ redniowiecznej, to w ka¿-

dym razie z tak„ fal„ siŒ ‡„czy‡a. W 1880 r. og‡osi‡ swoje studium Przy-

wilej ¿ydowski Boles‡awa i jego potwierdzenia Romuald Hube. 6 R ó wno-

cze œ nie August Mosbach pisa‡ O ¿ydowszczy Ÿ nie w dawnej Rosji i Polsce

(Poznaæ 1880), a w 1882 r. E. Œ wie¿awski og‡osi‡ pracŒ Pierwsze wska-

z ó wki pobytu ¯ yd ó w w dawnej Polsce. 7 W tym samym niemal czasie

S. A. Bierszadskij opublikowa‡ do dzi œ niezast„pione Dokumienty i regesty

k istorii litovskich Jevrejev (t. I, Petersburg 1882) i z kolei rozprawŒ Li-

tovskije Jevrei 1388-1569 (Petersburg 1883). W r. 1881 i 1882 pokaza‡y

siŒ dwie prace znaczone syglami Z. J.: Tre œ ciwy rys ¯ yd ó w w Polsce

(Warszawa 1881) i Notatki do dziej ó w ¯ yd ó w polskich. 8 W 1883 r. na-

trafiamy na anonimowy artyku‡ Z przesz‡o œ ci ¯ yd ó w w dawnej Polsce, 9

a w rok p óŸ niej A. Sapunov og‡osi‡ w Petersburgu pracŒ Polsko-litovskoje

i russkoje zakonodatielstvo o Jevrejach.

Lata 1886-1891 przynosz„ og‡oszon„ w Warszawie pracŒ Hilarego

Nussbauma Historia ¯ yd ó w od Moj¿esza do epoki obecnej, daj„c„ szeroki

kontekst dziejowy, istotny dla poznania problemu ¿ydowskiego w Polsce.

Wiek XIX zamykaj„ dwie podstawowe dla naszego zagadnienia publika-

cje: Philippa Blocha Die General-Privilegien der polnischen Judenschaft

(Poznaæ 1892), studium nad statutem ¿ydowskim z 1264 r. z wszystkimi

jego zatwierdzeniami i zmianami a¿ po wiek XVIII, z najwa¿niejszymi

jego tekstami i z ich przek‡adem na jŒzyk niemiecki, oraz M. Branna, Ge-

schichte der Juden in Schlesien (Wroc‡aw 1896-1901), rozprawa oma-

wiaj„ca ca‡e œ l„skie ustawodawstwo dla ¯ yd ó w, wykazuj„ca miejsco-

wo œ ci, w kt ó rych mieszkali ¯ ydzi, podaj„ca inskrypcje nagrobne ¿ydow-

skie z okresu œ redniowiecznego, a wreszcie zestawiaj„ca imiennie ¯ yd ó w

œ l„skich do po‡owy XVI wieku.

W XX w. wyra Ÿ n„ cezurŒ w badaniach nad dziejami ¯ yd ó w pol-

skich stanowi rok 1939. W okresie poprzedzaj„cym tŒ datŒ wyra Ÿ nie

5 K. D u n i n: Nowe prace historyczne o ¯ ydach w Polsce, „ Niwa ” 7: 1878 nr 14,

s. 529-536.

6 „ Biblioteka Warszawska ” 1: 1880, s. 426-442.

7 „ Przegl„d Biblioteczno – Archiwalny ” 3: 1882.

8 „ Izraelita ” 1882 nr 6.

9 „ Echo ” 1883.

DZIEJE ¯ YD Ó W POLSKI Œ REDNIOWIECZNEJ W HISTORIOGRAFII 7

wybijaj„ siŒ pod wzglŒdem aktywno œ ci badawczej i liczby publikacji

trzej historycy ¿ydowscy: Majer Ba‡aban, Ignacy Schiper i najstarszy

z nich Moj¿esz Schorr. Wszyscy oni byli naukowo czynni przed pierwsz„

wojn„ œ wiatow„, a dwaj pierwsi tak¿e w dwudziestoleciu miŒdzywojen-

nym. WycisnŒli silne piŒtno na naszej znajomo œ ci problematyki ¿ydow-

skiej, jakkolwiek obok nich po œ wiŒcali jej uwagŒ, cho æ tylko sporadycz-

nie, r ó wnie¿ historycy polscy i inni historycy ¿ydowscy. Prace wymienio-

nych tu historyk ó w ¿ydowskich odznaczaj„ siŒ bogat„ baz„ Ÿ r ó d‡ow„, nie

tylko w zakresie Ÿ r ó de‡ drukowanych, ale tak¿e rŒkopi œ miennych. Doty-

czy to co prawda g‡ ó wnie czas ó w nowo¿ytnych, jednak nie wy‡„cznie, bo

i w odniesieniu do œ redniowiecza w niejednym baza ta zosta‡a uzupe‡niona.

Gorzej przedstawia siŒ dok‡adno œæ warsztatowa. Tu i ó wdzie pojawiaj„

siŒ powa¿ne uchybienia.

W dorobku naukowym Majera Ba‡abana wa¿ne miejsce zajmuje

praca o charakterze podrŒcznikowym Historia i literatura ¿ydowska, kt ó -

rej tom I dotyczy staro¿ytno œ ci, a tom II, maj„cy przynajmniej trzy wyda-

nia – œ redniowiecza. 10 Polsce po œ wiŒci‡ autor du¿o miejsca. Cenn„ i szcze-

g ó ‡ow„ jego pracŒ monograficzn„ stanowi„ Dzieje ¯ yd ó w w Krakowie

i na Kazimierzu (Krak ó w 1912). W œ r ó d rozpraw tego autora dotycz„cych

œ redniowiecza wymieniŒ nastŒpuj„ce: Wo‡oczko nadworny faktor Jagie‡‡y

i celnik ruski, 11 Zapomniany zabytek (stary cmentarz ¿ydowski we Lwo-

wie 1411 r.), 12 Ze studi ó w nad ustrojem prawnym ¯ yd ó w w Polsce. SŒdzia

¿ydowski i jego kompetencja, 13 gdzie do œ redniowiecza odnosi siŒ czŒ œæ I,

oraz Kiedy i sk„d przybyli ¯ ydzi do Polski?, 14 gdzie autor opowiedzia‡ siŒ

za ich proweniencj„ chazarsk„. Wspomnie æ warto r ó wnie¿ prace biblio-

graficzne Majera Ba‡abana, a mianowicie Przegl„d literatury historii

¯ yd ó w w Polsce 1899-1907 (Lw ó w 1908) i Bibliografia historii ¯ yd ó w

w Polsce za lata 1900-1930 (Warszawa 1939).

W dorobku naukowym Ignacego Schipera podstawowe dla nas zna-

czenie maj„ jego studia nad aktywno œ ci„ gospodarcz„ ¯ yd ó w w Polsce

œ redniowiecznej: Pocz„tki ekonomiki ¿ydowskiej w Polsce. Najwcze œ niejszy

handel ¿ydowski w Polsce (VIII-XII w.), 15 poka Ÿ na niezast„piona do dzi œ

10 Wyd. 3, Lw ó w – Warszawa – Krak ó w 1936 (wyd. 1, 1924, wyd. 2, 1929).

11 „ Kwartalnik Historyczny ” 25: 1911, s. 228-234; tam¿e, s. 234-239, znajduje siŒ ar-

tyku‡ M. B a ‡ a b a n a: Czy zatwierdzi‡ Jagie‡‡o przywileje ¯ yd ó w lwowskich?

12 „ Sztuka ” 1911, s. 173-176 (przedruk w Szkice i studia, 1920).

13 PamiŒtnik trzydziestolecia pracy naukowej prof. dr Przemys‡awa D„bkowskiego,

Lw ó w 1927, s. 246-280 (tylko czŒ œæ 1 dotyczy œ redniowiecza).

14 „ MiesiŒcznik ¯ ydowski ” 1: 1930 z. 1, s. 1-12.

15 Almanach Reicha, Lw ó w 1910, s. 165-173.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: