Fenomen historiografii żydowskiej w II Rzeczypospolitej.pdf

Studia Judaica 1: 1998 nr 1 (ss. 18-32)

Daniel Grinberg

Warszawa

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯ YDOWSKIEJ

W II RZECZYPOSPOLITEJ

Ponad trzymilionowa spo‡eczno œæ ¿ydowska zamieszkuj„ca ziemie

polskie w latach miŒdzywojennych pozostawi‡a po sobie trwa‡y œ lad

w ka¿dej dziedzinie ¿ycia. Nawet zniszczenie przez hitlerowskie Niemcy,

w wyniku metodycznej zag‡ady prowadzonej na nieznan„ dot„d w dzie-

jach skalŒ, ponad 90% nagromadzonej przez wieki kultury materialnej

i podobnego odsetka samej ludno œ ci nie by‡o w stanie przekre œ li æ ca‡ko-

wicie tego dorobku. Opr ó cz tych nielicznych, kt ó rzy ocaleli, pozosta‡y

cmentarze, ruiny synagog, niedopalone rŒkopisy, zdesakralizowane ksiŒgi

i przedmioty kultu, nieliczne i przypadkowe archiwalia. Ocala‡a jednak,

na szczŒ œ cie, sama pamiŒ æ o tym, co niegdy œ tu istnia‡o i co zbiorowym

wysi‡kiem tworzono: pamiŒ æ kultywowana raz lepiej raz gorzej, naginana

nieustannie do bie¿„cych potrzeb nowego spo‡eczeæstwa, czasem zawod-

na i niepe‡na, ale zarazem niezast„piona.

Dzisiejszy historyk podejmuj„cy problematykŒ zwi„zan„ z ¯ ydami

polskimi przed rokiem 1939 przezwyciŒ¿y æ musi nie tylko braki wiedzy

w‡asnej i luki w dostŒpnej mu bazie Ÿ r ó d‡owej, lecz tak¿e dystans czaso-

wy i kulturowy dziel„cy go od tematu. Trudno œ ci zupe‡nie innego rodzaju

piŒtrzy‡y siŒ przed przedwojennymi historykami ¿ydowskimi. Grozi‡ im

raczej brak dystansu i nadmiar niewykorzystanych jeszcze Ÿ r ó de‡. Przede

wszystkim jako pionierzy wypracowywa æ musieli metody i jŒzyk opisu,

dostosowywa æ skostnia‡e, tradycyjne formy literackie do postulat ó w me-

todologicznych nowoczesnej historiografii. Te pierwsze pokolenia œ wia-

dome wagi dziej ó w œ wieckich, zapisu dla potomno œ ci przemian dokonuj„-

cych siŒ coraz szybciej w otaczaj„cym je œ wiecie i przemian wewnŒtrznych

zmieniaj„cych nieodwracalnie charakter ¿ydostwa polskiego podejmowa‡y

tematykŒ historyczn„ nie tylko z pobudek œ ci œ le naukowych. Historiografia

¿ydowska tego okresu by‡a w oczywisty spos ó b czŒ œ ci„ og ó lnego fermen-

tu intelektualnego towarzysz„cego procesom asymilacji, kszta‡towaniu

siŒ nowoczesnej to¿samo œ ci narodowej, rywalizacji g‡ ó wnych tendencji

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯ YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ 19

ideowo-politycznych i religijnych (syjoni œ ci, folki œ ci, bundowcy, orto-

doksi, chasydzi). Co wiŒcej, na ferment ó w w istotny spos ó b wp‡ywa‡a.

Gdy 6 lat dzieli nas ju¿ od œ mierci Artura Eisenbacha * – jednego

z ostatnich i zarazem naj œ wietniejszych przedstawicieli tej formacji –

i gdy minŒ‡o p ó ‡wiecze od chwili tragicznej œ mierci Emanuela Ringelblu-

ma, patrona duchowego ¯ ydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce,

cz‡owieka, w kt ó rym splata‡y siŒ najpe‡niej dwa w„tki charakterystyczne

dla wszystkich – pos‡annictwo naukowe i spo‡eczne – przyszed‡ ju¿ czas,

aby spr ó bowa æ podsumowa æ ten definitywnie zamkniŒty ju¿ rozdzia‡.

Chc„c tego dokona æ nie wystarczy jednak sama prezentacja dorobku ba-

dawczego lat miŒdzywojennych – wyliczenie dzie‡, o œ rodk ó w prowadz„-

cych systematyczne badania, g‡ ó wnych szk ó ‡ i tendencji metodologicz-

nych. Tak rozumiany bilans sporz„dzany by‡ ju¿ niejednokrotnie.

Lustrzanym odbiciem postulowanej wizji historiografii ¿ydowskiej

sformu‡owanej najpe‡niej w s‡ynnych wyst„pieniach Moj¿esza Schorra

na III Zje Ÿ dzie Historyk ó w Polskich (Lw ó w 1900) 1 oraz Majera Ba‡a-

bana w 30 lat p óŸ niej na V Zje Ÿ dzie (w Krakowie), 2 s„ sporz„dzone na

gor„co, jeszcze w latach trzydziestych artyku‡y Filipa Friedmana (1935) 3

i wspomnianego ju¿ Ba‡abana (1938). 4 Wkr ó tce po wojnie powr ó ci‡ do

tego tematu Friedman. Jeden z pierwszych artyku‡ ó w pisanych po wy-

je Ÿ dzie z Polski po œ wiŒci‡ zas‡ugom nurtu, kt ó ry sam wsp ó ‡tworzy‡, oraz

stratom osobowym œ rodowiska historycznego w wyniku drugiej wojny

œ wiatowej ( „ Jewish Social Studies ” 1945). 5 R ó wnie¿ za granic„, w Sta-

nach Zjednoczonych, opublikowano po œ wiŒcon„ Ba‡abanowi monografiŒ

pi ó ra Isaiaha M. Bidermana, by‡ego ucznia profesora i absolwenta war-

szawskiego Instytutu Nauk Judaistycznych, zawieraj„c„ w czŒ œ ci wstŒpnej

* Zm. 30 X 1992 r. (przyp. red.).

1 PamiŒtnik III Zjazdu Historyk ó w Polskich w Krakowie urz„dzonego przez Towa-

rzystwo Historyczne Lwowskie w dniach 4, 5 i 6 czerwca 1900, Krak ó w 1901, s. 1-3 (sek-

cja I : Historia ¯ yd ó w w Polsce).

2 M. B a ‡ a b a n: Zadania i potrzeby historjografii ¿ydowskiej w Polsce, w: PamiŒtnik

V Zjazdu Historyk ó w Polskich w Lwowie 28 listopada do 4 grudnia 1930, Lw ó w 1931,

s. 222-225 (sekcja II : Historia Dawnej Rzeczypospolitej, posiedzenie III).

3 F. F r i e d m a n: Pok‡osie historiografii ¿ydowskiej lat ostatnich w Polsce, „ Mie-

siŒcznik ¯ ydowski ” 1935 nr 3-4, s. 182-194.

4 M. B a ‡ a b a n: Nauka ¿ydowska w Polsce odrodzonej oraz judai œ ci polscy za gra-

nicami paæstwa, „ G‡os Gminy ¯ ydowskiej ” 1938, s. 279-285.

5 F[Ph.] F r i e d m a n: Polish Jewish Historiography Between the Two Wars (1918-

1939), „ Jewish Social Studies ” 11: 1949, s. 373-408; przedruk w: Roads to Extinction.

Essays on the Holocaust, New York 1980.

20 DANIEL GRINBERG

obszerny szkic og ó lny. 6 W tym samym roku 1976 inny reprezentant tego

pokolenia – Isaiah Trunk – przedstawi‡ zwiŒ Ÿ le na ‡amach ukazuj„cego

siŒ w Izraelu czasopisma „ Gal-Ed ” historiografiŒ ¿ydowsk„ w Polsce do

roku 1939. 7 Nie spos ó b wreszcie pomin„ æ obszernego studium Artura

Eisenbacha na ten sam temat opublikowanego w ostatnich latach jego

¿ycia w wersji polskiej i angielskiej. 8

Wiedza z pierwszej rŒki i g‡Œboka erudycja wymienionych autor ó w

daj„ gwarancjŒ wysokiej jako œ ci stworzonych przez nich opracowaæ te-

matu. Je œ li mimo wszystko warto go kontynuowa æ , to g‡ ó wnie z tego

wzglŒdu, i¿ nie zosta‡y w nich dot„d rozwiniŒte pewne istotne w„tki zwi„-

zane z usytuowaniem historyk ó w ¿ydowskich i ich osi„gniŒ æ na odpo-

wiednim tle por ó wnawczym. Obiektywna i miarodajna ocena wymaga

skonfrontowania ich dorobku badawczego z dokonaniami przedstawicieli

innych mniejszo œ ci narodowych II RP na niwie historycznej, a tak¿e

z tendencjami dominuj„cymi w tym okresie w historiografii polskiej oraz

w historiografii ¿ydowskiej powstaj„cej w o œ rodkach zagranicznych. Bez

uwzglŒdnienia tych element ó w wszelkie s„dy uog ó lniaj„ce wisie æ bŒd„

w pr ó ¿ni.

Nie pretenduj„c bynajmniej do wyczerpania tematu, przedstawi æ

pragnŒ gar œæ uwag pozwalaj„cych poszerzy æ ramy, w kt ó rych historycy

polsko-¿ydowscy lat miŒdzywojennych winni by æ rozpatrywani. Pozwala

na to m.in. znaczny postŒp w prowadzonych pod kierunkiem prof. Je-

rzego Maternickiego przez Zak‡ad Historii Historiografii i Dydaktyki na

Uniwersytecie Warszawskim badaniach œ rodowisk historycznych II RP.

S„ to, naturalnie, badania czynnik ó w o charakterze zasadniczo wy‡„cznie

ilo œ ciowym, nie pozwalaj„ce oceni æ jako œ ci produkcji naukowej. Wpraw-

dzie sami historycy ¿ydowscy uwzglŒdniani s„ w nich do œæ kapry œ nie,

niekiedy zupe‡nie pomijani w referatach prezentuj„cych poszczeg ó lne œ ro-

dowiska lokalne (np. artyku‡ dotycz„cy Wilna o istnieniu JIWO wspomi-

na p ó ‡gŒbkiem w jednym zdaniu), to jednak zgromadzone dane osobowe,

zbiorcze informacje o instytucjach, o œ rodkach nauczaj„cych, inicjatywach

6 I.M. B i d e r m a n: Majer Ba‡aban, Historian of Polish Jewry. His Influence on the

Younger Generation of Jewish Historians, New York 1976.

7 I. T r u n k: Mjnvraxh Mjnwb tjnlvph hjprgvjrvusjhh tvdlvtl [Z dziej ó w historio-

grafii polskiej w ostatnich latach], „ Gal-Ed ” 3: 1976, s. 245-268.

8 A. E i s e n b a c h: Jewish Historiography in Interwar Poland, w: The Jews of Po-

land Between Two World Wars, eds. Y. G u t m a n [i in.], Hannover-London 1989, s. 453-

-493; Historiografia ¿ydowska w Polsce miŒdzywojennej, w: Œ rodowiska historyczne

II Rzeczypospolitej, cz. 2: Materia‡y konferencji naukowych w Cedynii i Bia‡ymstoku

w 1986 i 1987, Warszawa 1987, s. 236-291.

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯ YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ 21

wydawniczych, czasopismach i nagrodach naukowych; estymacje dotycz„-

ce ilo œ ci opublikowanych ksi„¿ek i artyku‡ ó w oraz proporcji miŒdzy po-

szczeg ó lnymi dzie‡ami tematycznymi, rzucaj„ dodatkowe œ wiat‡o na obraz

historiografii ¿ydowskiej zachowany w ocala‡ych publikacjach i w pa-

miŒci potomnych.

Definiuj„c historyk ó w jako osoby „ prowadz„ce badania naukowe

nad przesz‡o œ ci„, wydaj„ce fachowo Ÿ r ó d‡a lub informatory z tej dziedzi-

ny wiedzy ” , kartoteka dla lat 1918-1939 z po‡owy lat osiemdziesi„tych

obejmowa‡a ok. 1850 nazwisk „ Polak ó w i cudzoziemc ó w wro œ niŒtych

w polskie œ rodowisko ” . 9 Dla por ó wnania liczbŒ historyk ó w polskich

dzia‡aj„cych w okresie bezpo œ rednio poprzedzaj„cym uzyskanie niepo-

dleg‡o œ ci (1900-1918) szacuje siŒ na ok. 300 os ó b, w tym tylko 30 pro-

fesjonalist ó w zatrudnionych etatowo w plac ó wkach badawczo-edukacyj-

nych. 10 Nie ulega zatem w„tpliwo œ ci, i¿ mimo tradycyjnie du¿ego zain-

teresowania tematyk„ historyczn„, nios„c„ pociechŒ i uciechŒ od smutnej

rzeczywisto œ ci, prawdziwa profesjonalizacja oraz instytucjonalizacja œ ro-

dowiska historycznego dokona‡a siŒ dopiero w okresie miŒdzywojennym,

i ¿e procesom tym towarzyszy‡ szybki przyrost kadr naukowych.

Jak na tym tle rysuje siŒ œ rodowisko historyk ó w polsko ¿ydow-

skich? Brak szczeg ó ‡owych danych niezmiernie utrudnia odpowied Ÿ na

tak postawione pytanie. Fragmentaryczne kwerendy bibliograficzne oraz

wyrywkowe informacje osobowe nie pozwalaj„ jeszcze na precyzyjne

ustalenia. Na podstawie bibliografii sporz„dzonej przez Majera Ba‡abana

w koæcu lat trzydziestych 11 oraz p óŸ niejszych artyku‡ ó w przegl„dowych

mo¿na jednak pokusi æ siŒ o szacunkowe wyznaczenie rzŒdu wielko œ ci

interesuj„cego nas zjawiska. Do r. 1914 uprawiana naukowo historia by‡a

dla ¯ yd ó w polskich czym œ tak nowym, i¿ jej adept ó w policzy æ mo¿na na

palcach obu r„k. Samo ukazywanie siŒ w tych warunkach „ Kwartalnika

Po œ wiŒconego Badaniom Przesz‡o œ ci ¯ yd ó w w Polsce ” (3 numery wyda-

ne w Warszawie w latach 1912-13 pod red. Dawida Kandela i Ignacego

Schipera) uzna æ mo¿na za swoisty fenomen œ wiadcz„cy o g‡odzie wie-

dzy, narastaj„cym szybko zapotrzebowaniu na rzetelny obraz w‡asnej

przesz‡o œ ci i dor ó wnuj„cej mu samo œ wiadomo œ ci nielicznych badaczy

9 J. M a t e r n i c k i: Polskie œ rodowiska historyczne lat 1918-1939, w: Œ rodowiska

historyczne II Rzeczypospolitej. Materia‡y konferencji naukowych w Krakowie i Lublinie

w 1984 i 1985, Warszawa 1986, s. 61.

10 Ten¿e: Historiografia polska XX wieku, cz. 1: (Lata 1900-1918), Wroc‡aw 1982,

s. 142.

11 M. B a ‡ a b a n: Bibliografia historii ¯ yd ó w w Polsce i w krajach o œ ciennych za la-

ta 1900-1939, t. 1, Warszawa 1939.

22 DANIEL GRINBERG

przygotowanych do podjŒcia takich zadaæ. Punkt startowy by‡ wiŒc ni¿szy,

luki w wiedzy – niepor ó wnywalnie wiŒksze, udzia‡ ilo œ ciowy w og ó l-

nopolskim pi œ miennictwie historycznym – nieproporcjonalnie zani¿ony

w stosunku do odsetka ludno œ ci wyznania moj¿eszowego. Mo¿na zaryzy-

kowa æ opiniŒ o kilkudziesiŒcioletnim op óŸ nieniu historiografii ¿ydowskiej

w stosunku do historiografii europejskiej, w kt ó rej, co warto podkre œ li æ ,

autorzy polscy odgrywali w ó wczas znacz„c„ rolŒ.

Stwierdzenie powy¿sze nie przekre œ la bynajmniej wysokiej oceny

wczesnych prac Ba‡abana i Schorra, nie podwa¿a te¿ niew„tpliwej nowo-

czesno œ ci zaproponowanego przez Schipera ujŒcia dziej ó w gospodar-

czych ludno œ ci ¿ydowskiej, w niczym nie ustŒpuj„cego najnowszym ten-

dencjom badawczym tej epoki. 12

W okresie miŒdzywojennym liczba historyk ó w ¿ydowskich zbli¿a

siŒ zapewne do dwustu, z wyra Ÿ n„ tendencj„ do szybkiego wzrostu w la-

tach koæcowych dziŒki absolwentom i wsp ó ‡pracownikom szeregu no-

wych instytucji ¿ydowskich, w œ r ó d kt ó rych wyr ó ¿ni æ nale¿y w pier-

wszym rzŒdzie sekcjŒ historyczn„ ¯ ydowskiego Instytutu Naukowego

utworzonego w Wilnie w r. 1928 (z oddzia‡ami m.in. w Warszawie, £o-

dzi, Krakowie, Lwowie, Bia‡ymstoku, Lublinie), Instytut Nauk Judais-

tycznych w Warszawie utworzony w tym samym roku, seminaria pro-

wadzone na Uniwersytecie Warszawskim przez prof. Maurycego Han-

delsmana i prof. Majera Ba‡abana. Z uwagi na r ó wnoleg‡„ emigracjŒ

uczonych ¿ydowskich do œ rodk ó w znajduj„cych siŒ za granic„ (do Pales-

tyny, gdzie na Uniwersytecie Hebrajskim tworzonym z du¿„ pomoc„

¿ydostwa polskiego znale Ÿ li zatrudnienie m.in. Bernard Dov Weinryb,

Natan Gelber i Israel Halpern z Bia‡egostoku; do Austrii i Niemiec –

przed r. 1933 – gdzie ca‡a redakcja Juedisches Lexicon i Encyklopaedia

Judaica sk‡ada‡a siŒ z ¯ yd ó w polskich: m.in. urodzonego w Brodach

Marka Wischnitzera, dr Nachuma Goldmana z Warszawy czy dr Jakuba

Klatzkina z Mariampola, a tak¿e do Stan ó w Zjednoczonych, gdzie osiad‡

nie tylko zwi„zany z YIVO Jakub Szacki (ju¿ w r. 1922), lecz tak¿e np.

Salo Baron z Tarnowa (wyk‡adowca Columbia University w Nowym Jor-

ku) ten przyrost ilo œ ciowy nie by‡ dostatecznie widoczny. W rezultacie

udzia‡ procentowy historyk ó w ¿ydowskich w ca‡ej zbiorowo œ ci profesjo-

nalnych badaczy przesz‡o œ ci odpowiada‡ zapewne og ó lnemu odsetkowi

mniejszo œ ci ¿ydowskiej na ziemiach polskich (blisko 10%). Oznacza‡oby

to, z czysto ilo œ ciowego punktu widzenia, nieco szybsze tempo wzrostu

i stopniowe odrabianie nagromadzonych zaleg‡o œ ci, nie daj„ce jednak

12 I. S c h i p e r: Dzieje handlu ¿ydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: