Asymilacja Żydów węgierskich w latach 1867-1918.pdf

Studia Judaica 1: 1998 nr 1 (ss. 33-49)

Tadeusz Kopy œ

Krak ó w

ASYMILACJA ¯ YD Ó W W˚GIERSKICH

W LATACH 1867-1918

ZARYS PROBLEMU

„ Wyobra¿am sobie WŒgry, jako zbiorowisko r ó ¿nych lud ó w biesia-

duj„cych wok ó ‡ jednego sto‡u. Na tym stole s„ wy‡o¿one; ich maj„tek,

¿ycie, pok ó j, przysz‡o œæ i b‡ogos‡awieæstwo. Wszystkie ludy WŒgier s„

zgromadzone wok ó ‡ tego sto‡u i broni„ go do ostatniej kropli krwi. Z bo-

ku stoi jednak jedna grupa narodowa, kt ó ra szczerze stanŒ‡a do obrony

skarb ó w zgromadzonych na tym stole, jednak jej wolno œ ci na nim nie ma

[ … ] jej praw nie ma po œ r ó d innych praw [ … ]. Tym narodem s„ ¯ ydzi ” . 1

Takimi s‡owami, rozpocz„‡ przem ó wienie premier rz„du wŒgierskiego

Bertalan Szemere na posiedzeniu rz„du w Szegedzie, w trakcie kt ó rego

przed‡o¿y‡ on projekt ustawy w sprawie emancypacji ¯ yd ó w. Wydarzenie

to mia‡o miejsce 28 VII 1849 roku, kiedy rewolucja wŒgierska chyli‡a siŒ

ku upadkowi. Parlament madziarski przyj„‡ ustawŒ bez sprzeciw ó w, jed-

nak na jej wprowadzenie w ¿ycie nie wystarczy‡o ju¿ czasu. Z racji

udzia‡u ¯ yd ó w w rewolucyjnych przemianach w latach 1848-1849, spo-

‡eczno œæ ¿ydowska w pe‡ni zas‡u¿y‡a na to, aby WŒgrzy dostrzegli jej

problemy w Koronie œ w. Stefana. ¯ ydzi wziŒli czynny udzia‡ w walkach

po stronie WŒgr ó w, a tak¿e wnie œ li materialny wk‡ad w ten narodowy

zryw wolno œ ciowy. W Papa, co czwarty ¿o‡nierz Gwardii Narodowej by‡

¯ ydem, za œ w Peszcie co trzeci. Odpowiedzi„ ludno œ ci ¿ydowskiej na

apel rz„du, by‡o zebranie 50 tys. forint ó w i pewnej ilo œ ci srebra na po-

trzeby armii wŒgierskiej. Uchwa‡a sejmu w Szegedzie by‡a jedynie zwieæ-

czeniem procesu, kt ó ry rozpocz„‡ siŒ kilka dziesiŒcioleci wcze œ niej i po-

lega‡ na urzeczywistnieniu w sensie prawnym reformatorskich idei z lat

czterdziestych. Tak rozpocz„‡ siŒ awans spo‡eczno œ ci ¿ydowskiej w Zali-

tawii, kt ó ry swoje apogeum osi„gn„‡ w czasach dualistycznej monarchii.

W artykule niniejszym przedstawiono problemy zwi„zane z obecno œ -

ci„ ¯ yd ó w na WŒgrzech w okresie dualizmu. Celowo rozpoczŒto analizŒ

1 L. G o n d a: A zsid ó sÆg MagyarorszÆgon 1526-1945, Budapest 1992, s. 88-89.

34 TADEUSZ KOPY Œ

proces ó w spo‡ecznych od ustawy emancypacyjnej, gdy¿ da‡a ona im-

puls przyspieszaj„cy procesy integracyjne funkcjonuj„ce pomiŒdzy spo-

‡eczno œ ci„ ¿ydowsk„, a chrze œ cijaæsk„. Rok 1918 zamyka ca‡o œæ roz-

wa¿aæ. Ca‡y okres dualizmu by‡ niezwykle istotny dla stosunk ó w pomiŒ-

dzy tymi spo‡eczno œ ciami. Co wiŒcej, tu tkwi„ korzenie do zrozumienia

dalszych zale¿no œ ci – szczeg ó lnie podczas II wojny œ wiatowej – pomiŒ-

dzy tymi dwoma narodami. Punktem wyj œ cia do zaprezentowanych roz-

wa¿aæ jest ksi„¿ka Ezry Mendelsohna ( ¯ ydzi Europy Œ rodkowo-Wschod-

niej w okresie miŒdzywojennym, Warszawa 1992) 2 z jej rozdzia‡em doty-

cz„cym WŒgier. Wed‡ug E. Mendelsohna, stosunki ¿ydowsko-wŒgierskie

w dobie dualizmu by‡y obrazem pokojowej wsp ó ‡pracy, w kontek œ cie po-

dobnych problem ó w w Europie Œ rodkowej. Celem artyku‡u jest skon-

frontowanie tych pogl„d ó w z opiniami wsp ó ‡czesnej historiografii wŒ-

gierskiej i publicystyki z okresu dualizmu oraz z literatur„ pamiŒtnikar-

sk„ z koæca pierwszej wojny œ wiatowej. � r ó d‡a te dobrze odzwierciedlaj„

istotŒ kwestii ¿ydowskiej na WŒgrzech oraz wskazuj„ na efekty pozytywne

i negatywne polityki asymilacyjnej tamtejszych rz„d ó w. W szkicu niniej-

szym poddano tak¿e analizie takie procesy spo‡eczno-polityczne, jak asy-

milacja i pocz„tki antysemityzmu na WŒgrzech w II po‡owie XIX wieku.

Dla uzyskania jasnego obrazu w stosunkach ¿ydowsko-wŒgierskich

nale¿y cofn„ æ siŒ do XVIII wieku. W jego pierwszej po‡owie rozpocz„‡

siŒ proces osiedlania ¯ yd ó w na terenie WŒgier. Ludno œæ wyznania moj-

¿eszowego ¿yj„ca na WŒgrzech od czas ó w œ redniowiecza, uleg‡a asymi-

lacji, w wyniku czego kraj ten wraz z wyzwoleniem spod niewoli turec-

kiej przyjmowa‡ emigrant ó w ¿ydowskich z s„siednich prowincji. WŒgry,

bŒd„ce w niekt ó rych regionach pustk„ demograficzn„, sta‡y siŒ dla ¯ y-

d ó w idealnym miejscem do osiedlania siŒ. W XVIII wieku najwa¿niej-

szymi prowincjami, z kt ó rych przybywa‡a ludno œæ ¿ydowska na WŒgry

by‡y Czechy i Morawy; za œ od koæca tego stulecia ziemie polskie. Na pod-

stawie spisu ludno œ ci Conscriptio Judeorum, przeprowadzonego w latach

1735-1738, na terenie WŒgier (bez Banatu) ¿y‡o 2531 rodzin ¿ydow-

2 Na temat stosunk ó w ¿ydowsko-wŒgierskich w czasach dualistycznej monarchii pisa‡

William O. M c C a g g: A History of Habsburg Jews 1670-1918, Bloomington-Indianap-

olis 1992, jak r ó wnie¿ L. V e n e t i a n e r: A magyar zsid ó sÆg t ö rtØnete, Budapest 1922.

Z krŒgu wsp ó ‡czesnych historyk ó w wŒgierskich tematem tym zajmowali siŒ: G. Zeke:

SzakadÆs utÆn, Budapest 1990; J. K ı b Æ n y a i i P. H a n Æ k: A zsid ó sÆg asszimilaci ó ja

MonarchiÆban, PØcs 1983; A. G e r ı: A polgÆrosodÆs kora, Budapest 1992; L. G o n d a:

A zsid ó sÆg MagyarorszÆgon 1526-1945, Budapest 1992. Spo œ r ó d zachodnich historyk ó w

problem asymilacji ¯ yd ó w wŒgierskich poruszali N. K o t z b u r g: Assimilation in Hun-

gary during the 19 Century, Boulder 1981 oraz G. B a r a n y: „ Magyar Jew ” or „ Jewish

Magyar ” ?, „ Canadian-American Slavic Studies ” 1974, s. 34.

ASYMILACJA ¯ YD Ó W W˚GIERSKICH W LATACH 1867-1918 35

skich, w sk‡ad kt ó rych wchodzi‡o 11 621 os ó b. Emigracja ¯ yd ó w z ziem

polskich nasili‡a siŒ szczeg ó lnie w latach 1787-1825. W 1825 roku na tere-

nach wŒgierskich granicz„cych z ziemiami polskimi, zamieszkiwa‡o 33%

¿ydowstwa wŒgierskiego. 3

Przybycie ¯ yd ó w polskich na WŒgry mia‡o istotny wp‡yw na ca‡o-

kszta‡t stosunk ó w œ wiatopogl„dowo-spo‡ecznych w œ r ó d ¿yj„cych tu ju¿

wyznawc ó w religii moj¿eszowej. Przybysze z ziem polskich i Niemiec

okazali siŒ w wiŒkszo œ ci zwolennikami ortodoksji, w por ó wnaniu z ich

rodakami z Moraw i Czech. Tak wiŒc ¯ ydzi galicyjscy mieli wp‡yw na

umocnienie siŒ œ rodowisk ortodoksji na terenach Zalitawii. Do najfana-

tyczniejszych zwolennik ó w nurtu konserwatywnego nale¿a‡ Hillel Lich-

tenstein oraz rabin Ó budy – pochodz„cy z galicyjskich Brod ó w – Mozes

M ü nz. Stosunki pomiŒdzy gminami, kierowanymi przez rabin ó w pocho-

dz„cych z ziem polskich i miejscowych, zaostrzy‡y siŒ do tego stopnia, ¿e

w 1838 roku podczas wybor ó w w‡adz, gmina peszteæska „… za¿yczy‡a

sobie, aby ich rabin poza oznakami serca i rozumem m ó g‡ che‡pi æ siŒ

i tym, ¿e nie jest polskiego pochodzenia. ” 4 NapiŒcie pomiŒdzy ¯ ydami

konserwatywnymi i zwolennikami emancypacji i asymilacji (neologami)

uwidoczni‡o siŒ dopiero w II po‡owie XIX wieku i doprowadzi‡o do we-

wnŒtrznych podzia‡ ó w w ramach wsp ó lnoty ¿ydowskiej.

Po usamodzielnieniu siŒ paæstwa wŒgierskiego po 1867 roku, w‡a-

dze madziarskie na nowo przywr ó ci‡y moc ustawie emancypacyjnej

z 1848 roku. Jednak pod wp‡ywem pierwszych zmian gospodarczych

w wŒgierskiej czŒ œ ci monarchii w latach 50-tych i 60-tych ubieg‡ego stu-

lecia, dosz‡o r ó wnie¿ do znacznej dyferencjacji œ rodowiskowej i œ wiatopo-

gl„dowej ¯ yd ó w. WewnŒtrzne podzia‡y ujawni‡y siŒ z ca‡„ ostro œ ci„ przy

okazji wybor ó w do Powszechnego Zgromadzenia Izraelit ó w, a potem do

Kongresu ¯ ydowskiego w 1868 roku, kiedy to zwolennicy asymilacji od-

separowali siŒ od ortodoks ó w. Œ rodowiska neolog ó w by‡y reprezentowa-

ne g‡ ó wnie przez stolicŒ oraz wiŒksze miasta centralnych WŒgier i Chor-

wacji, stanowi„c oko‡o 43% ca‡ej spo‡eczno œ ci ¿ydowskiej. Niekt ó rzy

badacze liczbŒ tŒ podnosz„ do 50% tj. do odsetka jaki stanowi‡a ludno œæ

¿ydowska mieszkaj„ca w miastach w Koronie WŒgierskiej w 1910 roku. 5

3 M. E r n ı: A magyar zsid ó sÆg csalÆdfaja, KolozsvÆr 1941, s. 44-59.

4 Tam¿e, s. 67.

5 P ó ‡nocne WŒgry (S‡owacja) i Siedmiogr ó d by‡y siedzib„ ¯ yd ó w ortodoksyjnych.

Miasta w centrum kraju, za wyj„tkiem Pozsony (dzis. Bratys‡awa) by‡y opanowane przez

neolog ó w. P. HanÆk liczbŒ neolog ó w przesuwa‡ nawet do 2/3 ca‡ej spo‡eczno œ ci ¿ydow-

skiej w Zalitawii. N. Katzburg, bazuj„c na niezbyt œ cis‡ych danych z czas ó w po kongresie

36 TADEUSZ KOPY Œ

Po wyborach w 1868 roku, ortodoksja reprezentowa‡a oko‡o 50%

ca‡o œ ci ¿ydowstwa wŒgierskiego, a jej g‡ ó wnym zapleczem demograficz-

nym by‡y p ó ‡nocne tereny kraju i Ru œ Zakarpacka. Powodem tego stanu

rzeczy by‡ fakty, ¿e Ru œ by‡a g‡ ó wnym regionem transmituj„cym ¯ yd ó w

polskich na tereny WŒgier. Przy okazji wybor ó w do Kongresu ¯ ydow-

skiego, po raz pierwszy w dziejach Izraelit ó w, zwolennicy ortodoksji zor-

ganizowali partiŒ polityczn„, kt ó ra mia‡a broni æ ich interes ó w. Nosi‡a

ona nazwŒ Shomrei Hadat (Obroæcy Wiary) i uzyska‡a poparcie licznych

organizacji rabinicznych z prowincji kraju. Mniej istotna pozosta‡a grupa

zwana „ status quo ante ” posiadaj„ca 5% poparcia. Odrzuca‡a ona po-

dzia‡y na ¯ yd ó w reformowanych i ortodoks ó w i odwo‡ywa‡a siŒ do stanu

sprzed wybor ó w do kongresu. Mniejszo œæ ta uzyska‡a ramy organizacyj-

ne dopiero w 1928 roku.

Ustawy emancypacyjne z 1849, a potem z 1867 roku by‡y prawnym

odbiciem nurt ó w reformatorskich istniej„cych w ko‡ach wŒgierskich elit

rz„dz„cych ju¿ od sejmu z lat 1839-1840. W Peszcie powsta‡o w latach

40-tych Towarzystwo Madziaryzacyjne, kt ó re propagowa‡o wprowadze-

nie jŒzyka wŒgierskiego do dom ó w i œ wi„tyæ. Jednak na tym polu r ó w-

nie¿ pojawi‡y siŒ sprzeczno œ ci, poniewa¿ zwolennicy ortodoksji sprzeci-

wili siŒ wprowadzeniu mowy madziarskiej do synagog. Odzwierciedleniem

tej tendencji, by‡o postanowienie z NagykÆroly (Michalovce) z 1866 ro-

ku, w kt ó rym 77 rabin ó w zakaza‡o madziaryzacji œ wi„tyæ. Kwestia jŒzy-

kowa zawa¿y‡a w czasach dualizmu na procesie asymilacji, poniewa¿

Madziarzy w‡a œ nie t„ drog„ pragnŒli osi„gn„ æ jedno œæ Korony WŒgier-

skiej. ¯ ydowskie œ rodowiska konserwatywne przyjŒ‡y zjawisko madzia-

ryzacji z bardzo du¿ym dystansem. Poparcie jakie w‡adze wŒgierskie

otrzyma‡y od ¯ yd ó w na prowincji, wynika‡o nie z akceptacji polityki

WŒgr ó w, lecz z obawy ¯ yd ó w ze strony rozwijaj„cych siŒ ruch ó w naro-

dowych ludno œ ci niewŒgierskiej. W 1833 roku, a wiŒc na d‡ugo przed

ustawami emancypacyjnymi rabin Mozses Sofer oceni‡ wolno œæ ofero-

wan„ przez Madziar ó w jako formŒ „ niewolnictwa w s a m y m œ r o d k u

w o l n o œ c i. ” 6

Po przetrwaniu okresu represji wiedeæskich w stosunku do ¯ yd ó w

na WŒgrzech , pocz„wszy od lat 60-tych ich œ rodowiska zaczŒ‡y siŒ orga-

nizowa æ na nowo. Od 1860 roku zaczŒ‡o na nowo dzia‡a æ Stowarzyszenie

w 1868 roku, obni¿a‡ liczbŒ neolog ó w do 57%. Zob. G. Z e k e: SzakadÆs utÆn, w: HØt

Øvtized a hazai zsid ó sÆg Øleteben, Budapest 1990, s. 152-154.

6 Z. G r o s z m a n n: A magyar zsid ó k a XIX szÆzad k ö zØpen 1849-1870, Budapest

1917, s. 49.

ASYMILACJA ¯ YD Ó W W˚GIERSKICH W LATACH 1867-1918 37

Izraelit ó w WŒgierskich, kt ó re po tygodniu dzia‡alno œ ci liczy‡o ju¿ 600

cz‡onk ó w. Peszt wi ó d‡ prymat pod wzglŒdem madziaryzowania siŒ œ ro-

dowisk ¿ydowskich. Rabin Samuel Kohn wprowadzi‡ w 1866 roku jŒzyk

wŒgierski do szk ó ‡ ¿ydowskich. Od tego okresu r ó wnie¿ zaczŒ‡o ukazy-

wa æ siŒ pismo Magyar Izraelita (WŒgierski Izraelita), kt ó re od 1869 roku

zaczŒ‡o propagowa æ madziaryzacjŒ nazwisk ¿ydowskich. Nale¿y jednak

doda æ , i¿ szkolnictwo ¿ydowskie prze¿ywa‡o do œæ powa¿ne problemy.

Polega‡y one na braku gimnazj ó w z jŒzykiem jidysz jako jŒzykiem wy-

k‡adowym. Jedyna taka instytucja – poza znaczn„ liczb„ szk ó ‡ elemen-

tarnych – dzia‡a‡a w VÆgœjhely na S‡owacji. 7

Sytuacja ¯ yd ó w zmieni‡a siŒ radykalnie na pocz„tku XX wieku,

kiedy ich liczba w Zalitawii siŒga‡a 1 miliona. W œ lad za pocz„tkami

procesu asymilacji pojawi‡ siŒ w œ rodowiskach ¿ydowskich dylemat: czy

przyjmowa æ kulturŒ narodu panuj„cego, czy te¿ pozosta æ przy starych

obyczajach i wierze. WiŒkszo œæ spo‡eczno œ ci wyznania moj¿eszowego

(przynajmniej w Budapeszcie) wybra‡a drogŒ asymilacji. Jednak fakt asy-

milacji nie oznacza‡ zgody na utratŒ dotychczasowej pozycji spo‡ecznej

i w‡asnej to¿samo œ ci narodowej. Wprost przeciwnie, ¯ ydzi pragnŒli do-

trze æ do elit finansowych, zast„pi æ nieistniej„c„ albo bŒd„c„ dopiero w po-

wijakach klasŒ œ redni„, przy jednoczesnym zachowaniu w‡asnych tra-

dycji i to¿samo œ ci. Ciekawym zjawiskiem w spo‡eczeæstwie wŒgierskim

w II po‡owie XIX wieku, by‡o przyjmowanie przez rodzime, madziarskie

elity rz„dz„ce obyczaj ó w i zachowaæ ¿ydowskich. Wp‡yw ten mo¿na

t‡umaczy æ wyj„tkow„ si‡„ „ duchow„ ” jak„ posiada‡y œ rodowiska wŒgier-

skich ¯ yd ó w oraz tym, ¿e otrzymywa‡y one przez ca‡y okres dualistycz-

nej monarchii „ narybek ” w postaci przybysz ó w z Rosji i ziem polskich.

Godnym podkre œ lenia jest r ó wnie¿ fakt, ¿e pogodzenie i zrozumienie na

p‡aszczy Ÿ nie œ wiatopogl„dowej pomiŒdzy ¯ ydami i WŒgrami nie by‡o

‡atwe. Korzenie obydwu tych nacji tkwi‡y na Wschodzie. Ich „ wschod-

nio œæ” r ó ¿ni‡a siŒ jednak w spos ó b zasadniczy. WŒgrzy byli bardziej

tolerancyjni, ceni„cy ludzk„ godno œæ i utrzymuj„cy pamiŒ æ o przodkach,

z kt ó rymi zerwali ‡„czno œæ p ó ‡tora tysi„ca lat wcze œ niej. ¯ yd ó w ce-

chowa‡ inny rodzaj „ wschodnio œ ci ” : bardziej fanatyczny, niespokojny,

zwi„zany z wiar„, a dodatkowo poczucie, ¿e ¿yj„ w mniejszo œ ci wyrobi‡o

u nich pewien instynkt obronny. ” 8

7 G. S c h ö p o f l i n: Jewish Assimilation in Hungary, w: B. V Æ g o, Jewish Assim-

ilation in Modern Times, Boulder 1981, s. 76-77.

8 J. M a k k a i: A benn ü k lak ó zsid ó , w: Az œri MagyarorszÆg. TÆrszadolomszerkezet

Øs retegrÆjzok, Budapest 1993, s. 96-97.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: