Maria Kolankiewicz • zapiski o instytucjonalnej opiece nad dziećmi.pdf - Instytucje, fundacje, placówki opiekuńczo-wychowawcze, ośrodki, organizacje itp - klejarka

M aria K olanKiewicz • zapiski o instytucjonalnej opiece nad dziećmi

M aria K olanKiewicz

Wydział Pedagogiczny, Uniwersytet Warszawski

Zapiski o instytucjonalnej opiece nad dziećmi

W artykule przedstawiona jest historia opieki nad dziećmi porzuconymi i sierotami na prze-

strzeni wieków.

Autorka charakteryzuje nurt dobroczynności indywidualnej, działania instytucji kościelnych

oraz powstawanie i rozwój systemu instytucji opiekuńczych w związku z prawnymi i obycza-

jowymi zmianami statusu dzieci porzuconych i niechcianych. Różne formy instytucjonalnej

opieki nad dziećmi w Polsce zostały zaprezentowane w artykule z perspektywy historycznej

ewolucji ich oferty oraz proilu i liczby podopiecznych.

Porzucenie dziecka

orzucenie dziecka – najpoważniejszy

przejaw zaniedbania czy skrzywdze-

nia – to gest rodziców uwarunkowa-

ny przez postawy matki i ojca, ale też silnie

związany ze społecznymi rolami rodziców,

z historycznymi przemianami prawa i oby-

czajów deiniujących rodzinę i jej powinno-

ści. Role rodzicielskie wynikają ze społecznej

historii oraz związane są z dziejami władzy

rodzicielskiej.

Fakt porzucenia czy opuszczenia dziecka

przez rodziców, znany od zarania dziejów, jest

historycznie związany z miejscem wyznaczo-

nym dziecku w społeczeństwie, a w szczegól-

ności z miejscem, jakie wyznacza się dzieciom

pochodzącym ze związków społecznie nieak-

ceptowanych. Przez wieki w Europie dzieci

urodzone poza małżeństwem były uznawane

za nieprawe i wykluczane z rodziny. Urodze-

nie dziecka poza małżeństwem traktowane

było jak grzech i to dziecko ponosiło najdo-

tkliwsze jego skutki. W średniowieczu wyklu-

czenie dzieci z rodziny oznaczało wykluczenie

ze społeczeństwa, pozbawienie statusu, ponie-

waż – jak twierdzi Le Goff (1999) – jednostka

należała przede wszystkim do rodziny, jeżeli

rodzina wykluczyła jednostkę – szansę prze-

trwania dawały jej tylko przytułki.

Porzucenie dziecka przez wieki było

skutkiem:

braku akceptacji dla dzieci urodzonych

poza małżeństwem,

niemożności wychowania dziecka z po-

wodu biedy,

niepełnosprawności rodziców lub nie-

pełnosprawności dziecka,

braku umiejętności lub chęci wychowa-

nia dziecka,

izolacji społecznej, samotności,

skrajnego zaniedbania dziecka.

–

M aria K olanKiewicz • zapiski o instytucjonalnej opiece nad dziećmi

Dzieci porzucone i sieroty to grupy,

którym należała się pomoc. Od wieków

tworzono organizacyjne możliwości ich

ratunku.

Z historii opieki nad dziećmi

Troska o dzieci pozbawione opieki ro-

dziny: osierocone i opuszczone, jest jednym

z najstarszych obowiązków społeczności

wobec swych najsłabszych członków. W his-

torii opieki nad dziećmi można wyodręb-

nić trzy nurty.

Pierwszy, gdy opieka ta organizowana

jest indywidualnie w trosce o samotne dzie-

ci przez osoby, które przyjmują je i wycho-

wują według własnego uznania. Mogą to

być członkowie dalszej rodziny lub osoby

niespokrewnione, a ich intencją może być

zarówno troska o dziecko, jak chęć skorzy-

stania z jego pomocy, w krańcowych przy-

padkach – wykorzystania jego pracy.

Starożytne prawa i zwyczaje powierza-

ły dzieci porzucone dobroci lub intereso-

wi znalazców. Określając miejsce i rytuał

porzucenia, a także sławiąc ilantropijne

nastawienie jako jedną z cnót umysłowych

i etycznych, dawały tym dzieciom szansę

bycia przyjętymi (Boswell 1993).

Odruch pomocy dziecku opuszczonemu

jest wszechobecny we wszystkich epokach,

religiach i systemach społecznej organizacji.

Często jest to wyraz solidarności rodzinnej,

lokalnej lub wyznaniowej. Może przybrać

formę usynowienia albo czasowego przyję-

cia do rodziny. Celem takiej pomocy jest za-

pewnienie dziecku możliwości przeżycia,

nadanie statusu społecznego, przekazanie

dziedzictwa, majątku, a także zapewnienie

wychowania, nauki zawodu, wykorzysta-

nie do pracy.

Historia adopcji i prawne możliwości

przyjęcia cudzego dziecka na wychowa-

nie są tak stare, jak prawne i obyczajowe

możliwości pozbycia się dziecka. Dając

rodzicom możliwość porzucenia dziecka

i prawo powierzenia go cudzej opiece, za-

zwyczaj tworzono społeczne formy jego

ratunku.

Dobroczynności indywidualnej towarzy-

szyły różne formy dobroczynności zorgani-

zowanej podejmowanej w poczuciu litości

lub powinności i społecznej odpowiedzial-

ności za dzieci (Kępski 2003). Dwie formy

opieki: rodzinna i instytucjonalna odwiecz-

nie współistniały ze sobą, uzupełniając

się wzajemnie w zaspokajaniu potrzeb

różnych grup dzieci w ramach społecznie

dopuszczalnych wzorów rodziny i metod

wychowania.

Miejsce przyjmowania podrzutków w Szpitalu Innocenti

we Florencji. „Ojciec twój i matka twoja opuścili cię, a Pan

przyjął cię do siebie” – Psalm XXVI.

Drugi nurt w opiece nad dziećmi powstał

na gruncie ideologii chrześcijańskiego mi-

łosierdzia oraz uświęcenia stanu ubóstwa.

Odpowiedzialność za dzieci opuszczone

przez rodziców przejmuje Kościół, tworząc

dla nich xenodochia , szpitale i przytułki, re-

M aria K olanKiewicz • zapiski o instytucjonalnej opiece nad dziećmi

alizując zasadę miłości bliźniego i pomocy

potrzebującym.

Od wczesnego średniowiecza Kościół

i powstające w jego łonie zakony, oiarowując

wsparcie ubogim, schronienie pozbawio-

nym dachu nad głową oraz ulgę cierpiącym

i chorym, podjęły się organizacji pomocy

potrzebującym. W grupie wymagających

pomocy były też sieroty i dzieci porzucone;

początkowo przyjmowane wraz z innymi,

od XIII i XIV wieku znajdowały schronienie

w oddzielnych instytucjach.

Najwcześniejsze ślady tych instytucji

w Europie pochodzą z południa – Włoch,

Portugalii, Hiszpanii, Dalmacji oraz Francji

( Enfance abandonnée ... 1991). Pierwszy taki

zakład, o którym wiadomo, utworzony

został przez biskupa Mediolanu Datheusa

w 787 r. w domu przy katedrze i przezna-

czony był dla dzieci do lat ośmiu. Ślady

podobnych przykościelnych szpitali pod-

rzutków odnaleziono w Bergamo (982 r.),

Lublanie (1041 r.), Rzymie (1198 r.).

Z czasem liczba takich instytucji – koś-

cielnych i publicznych – zwiększała się. Od

chwili ich powstania niemal do końca XIX

wieku rosła ich liczba oraz liczby powie-

rzanych tym instytucjom dzieci. Niektóre z

nich, na przykład dawny Ospedale degli In-

nocenti we Florencji, który przyjął pierwsze

dziecko, Agatę Semeraldę, 5 lutego 1445 r.

– istnieją do dziś.

W średniowieczu zgromadzeniem za-

konnym bodaj o największym rozmachu

w dziedzinie dobroczynności byli Kanoni-

cy Regularni Św. Ducha de Saxia – ducha-

cy. Ten zakon świecki założony we Francji

przez Gwidona z Montpellier został za-

twierdzony przez papieża Innocentego III

w 1198 r. W XIII wieku zakon Św. Ducha

prowadził około 300 szpitali, a w XVI wie-

ku – już 1200 (Kępski 2003).

Dziełem tego zakonu o symbolicznym

wymiarze był działający ponad osiemset

lat Szpital Św. Ducha w Rzymie. Zarówno

w średniowieczu, jak i w dobie nowożyt-

nej był to największy i najbardziej okazały

szpital nie tylko w Rzymie, ale w całych

Włoszech. Stał się wzorem organizacji opie-

ki nad chorymi, ubogimi oraz porzucony-

mi dziećmi, jaki rozprzestrzeniał się w całej

Europie.

Podstawą tej organizacji była zasada

klauzurowości, izolacja, odcięcie od świa-

ta. Jednolity strój dzieci i charakterystyczne

piętno podkreślały przynależność do od-

rębnego stanu społecznego, zamkniętego

za murami szpitali. Dzieci, poza pobytem

u mamki, nie miały kontaktu ze światem.

Przyjmowane do instytucji, które je miały

ocalić, na ogół umierały między obcymi,

a te nieliczne, które dorastały – wchodziły

do społeczeństwa jako osoby naznaczone

(Surdacki 1998).

Przez kilka wieków najpoważniejszym

problemem instytucji opieki była ogromna

umieralność dzieci.

Ojcem opieki nad dziećmi w Europie na-

zywa się świętego Wincentego á Paulo, za-

łożyciela Zgromadzenia Księży Misjonarzy

i Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia, który

w 1645 r. stworzył w Paryżu Hôpital des En-

fants Trouvés – Szpital Dzieci Znalezionych.

Siostry Miłosierdzia zajmowały się dziećmi,

które przyjmowały tu na krótko, do czasu

powierzenia ich mamkom we wsiach pod-

paryskich. Dzieci w wieku kilku lat wracały

do szpitala dla zajęć moralnych i religijnych

i przebywały tu do czasu nauki zawodu,

jaką podejmowały: dziewczęta w wieku

15 lat, a chłopcy – 12 lat. Jednak codzienna

troska o dzieci i ideologia służby ubogim

za odkupienie wieczne niewiele zmieniały

w położeniu społeczno-prawnym dzieci

porzuconych. Oiarowując schronienie, nie

udało się św. Wincentemu uzyskać dla nich

statusu prawnego równego sierotom.

Przez kilka wieków charakterystyczną

cechą tego typu instytucji był sekret – ano-

nimowe przyjmowanie dzieci. Był to ra-

tunek dla niepożądanego dziecka, ale też

łatwa możliwość uchylenia się od rodziciel-

skiej odpowiedzialności. Dziecko składano

u wrót kościoła lub wręcz na ołtarzu, co było

symbolicznym powierzeniem go opiece bo-

skiej. Przy niektórych kaplicach, kościołach

M aria K olanKiewicz • zapiski o instytucjonalnej opiece nad dziećmi

Koło podrzutków w paryskim Szpitalu Dzieci Znalezionych

i klasztorach matka mogła złożyć niemowlę

w marmurowym basenie, chrzcielnicy. Ta-

kie miejsce – pila – to dawny znak szpitala

Innocenti we Florencji, który od XV wieku

daje schronienie najmłodszym, a włoskie

mandare alla pila znaczyło właśnie „porzucić

dziecko” (Sandri 1996).

W dawnej Polsce liczba szpitali była bar-

dzo znaczna: przy każdym niemal kościele paro-

chialnym istniał przytułek, w którym ubóstwo

znajdowało schronienie i utrzymanie. (...) Nie-

mowlęta, dzieci, podrzutki, sieroty bezdomne

posiadały oddzielne przytułki. Zadaniem ich

było wychowanie młodszych, a kształcenie star-

szych dzieci (Giedroyć 1908, s. 3–11).

Ślady najdawniejszych szpitali dla dzie-

ci porzuconych na ziemiach polskich ist-

nieją przy kościołach Św. Ducha. Długosz

podaje, że w Sandomierzu w 1222 r. xeno-

dochium przy kościele św. Ducha założył

i uposażył kasztelan krakowski Żegota

i tam właśnie znajdowały schronienie rów-

nież sieroty i dzieci bezdomne. W 1244 r.

w Krakowie Jan Prandota założył szpital

pod tym samym wezwaniem, który prze-

trwał ponad pięć stuleci, a szpital poznań-

ski, który powstał w 1263 r. dzięki oierze

biskupa Boguchwała III, między innymi

„wyrzuconym młodym na wychowanie”,

był najhojniej uposażony ze wszystkich.

W Grudziądzu dom dla ubogich zanie-

dbanych dzieci stworzyły w 1345 r. siostry

z Konwentu Sióstr Szpitalnych Dobrowol-

nego Ubóstwa. Tarnowski dom sierot za-

łożył w 1448 r. biskup Zbigniew Oleśnicki,

a w 1540 r. – król Zygmunt I ufundował

szpital dla dzieci w Drohobyczu. W 1716 r.

wielki kanclerz litewski Karol Radziwiłł za-

łożył dom sierot w Białej Radziwiłłowskiej

(Giedroyć 1908).

M aria K olanKiewicz • zapiski o instytucjonalnej opiece nad dziećmi

Do czasów rozbiorów wszelką orga-

nizację i władzę nad szpitalami w Polsce

sprawował kościół. W 1775 r. sejm powołał

Komisje Szpitalne Koronną i Litewską, ale

nie udało się wprowadzić w życie postulo-

wanych przez nie zmian organizacyjnych

w szpitalach, przepisów nakazujących za-

trudnienie lekarzy i przeprowadzanie kon-

troli.

W wielu miastach Europy w murach

okalających szpitale i przytułki istniały

koła podrzutków. Koło, rozpowszechnio-

ny przez kilka stuleci w Europie sposób

przyjmowania dzieci, to okrągła obrotowa

skrzynka dopasowana do wymiarów nie-

mowlęcia zazwyczaj tak skonstruowana,

żeby nie można było w niej zmieścić więk-

szego dziecka. W siedzibach dawnych szpi-

tali, które przetrwały w miastach włoskich,

hiszpańskich i francuskich, można wciąż

znaleźć ich ślady w starych murach.

murach, a drugi, już wewnątrz przytułku,

jako jeszcze jedna gwarancja anonimowo-

ści (Surdacki 1998). Matka, pozostawiając

dziecko w kole, dawała dzwonkiem znak

czuwającym z drugiej strony muru zakon-

nicom, i odchodziła niezauważona. Pod-

rzucanie dzieci było tolerowane, byleby

niemowlęta składano w miejscu bezpiecz-

nym i ku temu wskazanym.

Również w Polsce tak formułowano

to prawo. Według przywileju Zygmun-

ta Augusta z 1552 r. dla szpitala sierot

w Gdańsku (xenodochium orphanorum),

każdy przyłapany na podrzuceniu dziecka

w miejscu innym, nie zaś w tym szpitalu,

ma ulec karze cielesnej lub innej publicznej,

ten zaś, kto winien będzie śmierci dziecka

przez psy i świnie pogryzionego, ma gło-

wę dać . O kole do składania niemow-

ląt-podrzutków podawano ogłoszenia

w prasie. „Gazeta Warszawska” z 13 stycz-

nia 1776 r. donosiła: Dla zapobieżenia pub-

licznemu zgorszeniu i dwojakiej niewiniątek

śmierci, gdy pod progi, drew stosy i inne lu-

dziom niewiadome miejsca, dzieci złego łoża

od zimna i głodu umierać muszą, donosi się

Publico, iż przy furcie Szpitala Generalnego

Warszawskiego pod tytułem Dzieciątka Jezus

jest umyślnie zrobione koło – szafeczka od uli-

cy dzień i noc otworem stojąca, tym końcem,

aby tam dzieci złego łoża kładzione z ulicy,

a obrócone tymże kołem do Szpitala bez żadnej

trudności dostawać się mogły (Giedroć 1908,

s. 12).

Przejście przez koło ratowało dzieci

przed śmiercią i dawało im dożywotnie

utrzymanie, nieograniczone prawo do

opieki szpitala.

Był to sposób przeciwdziałania zgorsze-

niu publicznemu, a zarazem zwolnienie

rodziców z odpowiedzialności za dziecko.

Od tej chwili należało ono do zakładu i jed-

ną z pierwszych czynności było oznaczenie

tej przynależności. Wezwany cyrulik miał

za zadanie rozpoznać objawy chorób za-

kaźnych i odizolować chorych, a następnie

w księdze przyjęć dokładnie opisać dziecko

i wszystko, co przy nim znaleziono. Potem

Koło podrzutków w Szpitalu Św. Ducha w Rzymie

W rzymskim szpitalu Św. Ducha były

dwa „koła” – w postaci obrotowych bębnów,

jeden zamykany na klucz w zewnętrznych

Maria Kolankiewicz • zapiski o instytucjonalnej opiece nad dziećmi.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: