Upośledzenie umysłowe.docx

Upośledzenie umysłowe - krótkie wprowadzenie

Upośledzeni umysłowo mogą być charakteryzowani ze względu na:

·         poziom rozwoju intelektualnego (osiągają oni wyniki w testach inteligencji znacznie niższe od normy),

·         poziom przystosowania społecznego (nie adoptują się właściwie do wymagań życia społecznego).

Obniżenie poziomu rozwoju intelektualnego oraz przystosowania społecznego mają miejsce już we wczesnym wieku (American Psychiatric Association, 1980; Grossman, 1983). Osoby upośledzone umysłowo stanowią od 1 do 3 procent ogólnej populacji (Tarr, 1985).
W literaturze powszechnie stosuje się termin "uposledzenie umyslowe" (mental retardation). Obecnie zaleca się posługiwanie okresleniem "niepełnosprawnosć intelektualna" (intellectual disability). Nie zaleca się wg Swiatowych Gremiów Ekspertów (np. AAID - American Association of Intellectual Disability) używania terminów "oligofrenia", "niedorozwój", "uposledzenie" gdyż są zbyt medyczne. Niestety są do dzis stosowane, np. jako człon nazwy subdyscypliny pedagogiki specjalnej: "oligofrenopedagogika". Prezentowane materiały pochodzą z końca lat 80. W związku z tym uwzględniają stosowaną wtedy terminologię.Upośledzenie umysłowe można podzielić na cztery kategorie: lekkie, umiarkowane, znaczne i głębokie. Tabela 1 określa przedziały wartości I.I. oraz częstość występowania poszczególnych stopni w populacji osób upośledzonych.

Tabela 1. Rozpowszechnienie upośledzenia umysłowego (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders,APA 1980

Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo

Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim (UUWSL)

Większość osób upośledzonych umysłowo to osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim. Rozwój tych osób we wczesnych latach życia przypomina rozwój dzieci w normie intelektualnej. Uczą się one komunikowania z otoczeniem oraz dbania o siebie. Objawy upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim zwykle stają się widoczne w starszym wieku. Dzieci te w zakresie przyswajania treści dydaktycznych osiągają poziom szóstej klasy (szkoły amerykańskiej). Nie ma pojedyńczego zestawu zaburzeń intelektualnych. Ludzie upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim podobnie jak osoby normalne różnią się znacznie między sobą. W przypadku UUWSL powszechne są następujące zaburzenia: koncentracji uwagi (Zeaman,1973); krótko- i długo - trwałej pamięci (Jensen, 1970; Spitz, 1973); myślenia abstrakcyjnego (Feuerstein 1981); celowego działania - wymagającego czasu na zrozumienie celowości wykonywanych czynności (Feuerstein & Jensen, 1980) oraz wykorzystania intuicji w procesie kojarzenia jednego aspektu z drugim (Campione,1982).
Podobnie jak to ma miejsce w przypadku dorosłych w normie intelektualnej, także dorośli upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim są w stanie żyć i pracować w społeczeństwie (Evans,1983). Ci, którzy są dobrze przystosowani integrują się ze społecznością ludzi normalnych. Ta zdolność do przystosowania się manifestuje się wytrwałością, zadowoleniem z życia, wiarą w siebie, szacunkiem dla przełożonych (np. w pracy), właściwym zachowaniem w pracy (Robinson & Robinson, 1981; Scarr, 1981b). W dorosłym życiu UUWSL wymagają w dalszym ciągu pomocy, szczególnie w sytuacjach stresowych.

Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym (UUWSU)

Upośledzeni umysłowo w stopniu umiarkowanym zatrzymują się na poziomie rozwojowym dzieci w młodszym wieku. Rzadko opanowują oni materiał dydaktyczny prekraczający treści programowe drugiej klasy szkoły podstawowej dla dzieci normalnych (szkoły amerykańskiej). Wydają się oni być nieświadomymi społecznych możliwości oraz mają trudności w zaspokajaniu swoich potrzeb. UUWSU wymagają stałej obecności innych osób na przestrzeni swojego życia. Tym niemniej mając stworzone odpowiednie warunki bytowe (zakład pracy chronionej) mogą oni żyć i pracować w społeczeństwie tak jak ludzie dorośli.

Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym i głębokim (UUWSG)

Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym i głębokim jest zwykle rozpoznawalne w chwili urodzenia. W związku z zaburzeniami umysłowymi ludzie ci często charakteryzują się także poważnymi zaburzeniami w stanie zdrowia. Z uwagi na to należy im zapewnić ciągłą opiekę ze strony innych osób. U upośledzonych umysłowo w stopniu znacznym nie rozwija się wcale lub rozwija się w bardzo małym stopniu mowa jako narzędzie komunikacji, a sprawność motoryczna osiąga niski poziom. Za pomocą odpowiedniego treningu mogą nauczyć się samoobsługi. Mogą oni nauczyć się ubierać i rozbierać, samodzielnie jeść, myć ręce i twarze, korzystać z toalety. Jako dorośli UUWSZ mogą wykonywać proste zadania , ale pod kontrolą innych osób (Whitman, 1983).
Głęboko upośledzeni umysłowo są osobami o najcięższym stopniu upośledzenia. Są defektywni prawie we wszystkich sferach rozwoju. Mają poważne zaburzenia w stanie zdrowia oraz przejawiają wady analizatorów. Brakuje im mobilności. Zdolność do komunikacji jest minimalna. W najlepszym wypadku ich osiągnięcia są niskie. Ograniczają się zwykle do podstawowych czynności samoobsługowych.
UWAGA:Powyższe opisy mogą sugerować, że upośledzeni umysłowo posiadają sztywne ograniczenia rozwojowe. Jednak tak jak ludzie w normie intelektualnej upośledzeni umysłowo są zdolni do funkcjonowania w pewnym zakresie. Pozostawieni sami sobie w ośrodkach z niewystarczającą liczbą personelu, wciąż istniejących, ich rozwój przebiega w sposób niezadowalający (Cunningham, 1985; Schumer, 1983). Dzięki właściwej stymulacji mającej miejsce w rodzinach akceptujących i kochających takie osoby, mogą oni zrealizować większą część swojego potencjału. Wyniki badań dotyczące efektywności programów rewalidacyjnych realizowanych we wczesnym dzieciństwie są zadziwiająco pomyślne. W niektórych przypadkach nawet dzieci upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym mogą nauczyć się czytać osiągając prawie poziom szkoły podstawowej a także realizować materiał dydaktyczny szkoły powszechnej (Pines, 1982).

Przyczyny upośledzenia umysłowego

Co powoduje upośledzenie umysłowe? Istnieje ogromna różnorodność biologicznych oraz społeczno-psychologicznych czynników, które pojedyńczo lub grupowo wywołują upośledzenie umysłowe.

Przyczyny biologiczne

Nie ulega wątpliwości, że czynniki biologiczne powodują U.U. Znanych jest ponad 330 różnorodnych nieprawidłowości - mutacji genów recesywnych, które prowadzą do głębokich zaburzeń intelektualnych (Cavalli - Sforza & Bodmer, 1971). Uszkodzenia chromosomów w każdym okresie rozwoju- a w szczególności w okresie gdy kształtuje się mózg - mogą powodować U.U. Infekcje,zatrucia,niedobory tlenu,uszkodzenia (urazy) mające miejsce przed porodem, podczas porodu i w okresie poporodowym mogą wywołać U.U. Uraz głowy jest szczególnie niebezpieczny kiedy mózg płodu szybko się rozwija, w okresie po zapłodnieniu oraz podczas pierwszych lat życia dziecka. Jeśli matka zachoruje na różyczkę (jedna spośród chorób wirusowych) podczas pierwszych trzech miesięcy ciąży, to choroba ta spowoduje uszkodzenie układu nerwowego płodu a w konsekwencji upośledzenie umysłowe. Matki jeszcze nie narodzonych dzieci spożywające nawet umiarkowane ilości alkoholu muszą liczyć się z większym prawdopodobieństwem, że urodzone przez nie dzieci będą U.U. U.U. może być także wywołane niedoborem tlenu oraz urazami głowy podczas trudnego porodu. Czynniki negatywne występujące w okresie prenatalnym (przedporodowym) częściej powodują upośledzenie umysłowe głębszego stopnia, a czynniki negatywne występujące w okresie postnatalnym (poporodowym) częściej wywołują U.U. w stopniu lekkim (Moser, 1985). Zaburzenia metaboliczne oraz niedożywienie płodu mogą również przyczynić się do U.U. Złe żywienie płodu znajduje się także w tej kategorii. Do przyczyn U.U. należą także: nadużywanie leków przez ciężarną matkę, co prowadzi do zmniejszenia ilości hormonu tarczycy we krwi, promieniowanie jonizujące, niedobór jodu lub dziedziczenie (Ingalls, 1978).

Przyczyny rodzinno - środowiskowe

Około 80 procent osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim pochodzi ze środowisk o niskim statusie socjo - ekonomicznym, a ich upośledzenie nie jest wywołane czynnikami biologicznymi. Z racji tego, że środowisko społeczne uważa się za bardzo istotny czynnik mający wpływ na opóźnienie rozwojowe dziecka, to ten rodzaj upośledzenia umysłowego nazywa się "rodzinno - srodowiskowym" lub "kulturowo - rodzinnym".
Termin ten przypomina o zróżnicowanych warunkach, które idą w parze z biedą, co powoduje obniżenie poziomu intelektualnego dziecka, które jest w nich wychowywane. Zatrucia, złe żywienie, niewłaściwa dbałość o zdrowie np. zaniedbanie problemu tarczycy lub zaburzeń słuchu, znacznie niższy od optymalnego poziom stymulacji rozwojowej, chaos w procesie wychowania oraz zubożone otoczenie językowe stanowią czynniki, które można brać pod uwagę. W połączeniu z zaburzeniami organicznymi czynniki powyżej wymienione mogą wywołać U.U.
Podejście kulturowo - środowiskowe do zagadnienia etiologii U.U. posiada silne wsparcie. Jeśli dzieci z wysokiego ryzyka pojawienia się u nich upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim umieszczone zostaną w środowiskach rodzinnych o optymalnych warunkach wychowawczych, to nie funkcjonują one już jak dzieci U.U. (Garber, 1986, w prasie). Dzieci pochodzące ze zubożałych środowisk, które zostały zaadoptowane przez rodziców charakteryzujących się wysokim statusem socjo - ekonomicznym funkcjonują na znacznie wyższym poziomie intelektualnym w porównaniu do ich naturalnego rodzeństwa, które pozostało w macierzystym domu (Schiff et al., 1982).
Nawet w starszym wieku upośledzenie umysłowe o charakterze rodzinno - środowiskowym wydaję się być możliwe do skorygowania.
Pracując w Izraelu Reuven, Feuerstein oraz jego współpracownicy (1980, 1981) skoncentrowali się na osobach upośledzonych umysłowo w wieku od 10 do 18 lat (z I.I. wynoszącym powyżej 40), których deficyty wypływały ze złych warunków socjalno - bytowych i ograniczały możliwości uczenia się. Program Feuersteina ma na celu nauczenie dzieci w jaki sposób korzystać z umysłu według zasad logiki.
Zadania na rycinie 1, na przykład, uczą dziecko poszukiwania relacji, kontekstów oraz połączeń. Metody i teorie Feuersteina są aktualnie badane na terenie USA. Nie znane są ostateczne wyniki tych badań, ale aktualnie uzyskane są zachęcające.

Rycina 1

Materiały wykorzystywane w instrumentalnym programie wzbogacania rozwoju poznawczego upośledzonej młodzieży opracowanego przez Feuersteina. Wychowawca, nauczyciel, terapeuta tworzy modele podstawowych umiejętności myślenia oraz krytykuje, zachęca, pochwala, nakłania do ćwiczenia efektywniejszego myślenia. Celem ćwiczenia po lewej stronie jest uczenie kontroli impulsywności (myślenia przed podjęciem działania). Ćwiczenie po prawej stronie pomaga w przezwyciężeniu tendencji do widzenia przedmiotów i zdarzeń w izolacji (za: Feuerstein, 1979).

OPIS ĆWICZEŃ
Zaciemnij linie tak, aby najmniejszy kwadrat znajdował się poniżej a największy kwadrat najwyżej.
Wódź ołówkiem po takich liniach, aby największy kwadrat wydawał się być na dole, a najmniejszy na górze.
Zaciemnij linie tak aby środkowy kwadrat wydawał się być na górze pozostałych dwóch kwadratów.
Spójrz na rysunki
1.Garnek jest pełen wody.
2.Co się stało?
3.Garnek jest pusty.
Dwie możliwości:
2A Woda została wylana.
2B Woda wyparowała.
Czy istnieje jeszcze jakaś możliwość?..........................

Źródło: Davidoff L.L., Introduction to Psychology, McGraw-Hill Book Company, New York 1987, 3rd ed.(s. 273-275)

Charakterystyka upośledzonych umysłowo wg poziomu zachowania przystosowawczego

Orientacyjny poziom zachowania przystosowawczego osób niepełnosprawnych intelektualnie