LEKSYKON PRZYRODNICZY Fritz Terofal, Claus Militz RYBY S�ODKOWODNE Przek�ad i adaptacja Henryk Garbarczyk, Eligiusz Nowakowski, Jacek Wagner �wiat Ksi��ki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut orygina�u: Steinbachs Na�urfuhrer: Siisswasserfische Ilustracje: Fritz Wendler Licencyjne wydanie klubu ��wiat Ksi��ki" za zgod� Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa �wiat Ksi��ki, Warszawa 1997 � Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1986 � polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1997 Wszelkie prawa zastrze�one. Reprodukowanie, kodowanie w urz�dzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wyst�pieniach publicznych - r�wnie� cz�ciowe - tylko za wy��cznym zezwoleniem w�a�ciciela praw autorskich. Przek�ad z j�zyka niemieckiego i adaptacja tomu Ryby s�odkowodne: Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk dr Henryk Garbarczyk dr Eligiusz Nowakowski oraz Jacek Wagner (rozdzia�: Europejskie w�dkarstwo sportowe) Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Ryby s�odkowodne: Katarzyna Duran Opracowanie graficzne ksi��ki: wed�ug orygina�u niemieckiego Sk�ad i �amanie: PHOTOTEXT Warszawa �wiat Ksi��ki Warszawa 1997 ISBN 83-7129-441-7 Nr 1669 Spis tre�ci 7 Wst�p 8 Przegl�d 29 rodzin 10 BEZSZCZ�KOWCE: Kr�g�ouste: Rz�d minogokszta�tne Rodzina minogowate 18 Szcz�kowce Ryby kostne: Rz�d jesiotrokszta�tne Rodzina jesiotrowate 24 Rz�d w�gorzokszta�tne Rodzina w�gorzowate 26 Rz�d �ledziokszta�tne Rodzina �ledziowate 36 Rz�d �ososiokszta�tne Rodzina �ososiowate 48 Rodzina siejowate 54 Rodzina lipieniowate 56 Rodzina stynkowate Rodzina szczupakowate1 58 Rodzina umbrowate1 60 Rz�d karpiokszta�tne Rodzina karpiowate 136 Rodzina kozowate (piskorzowate) 148 Rz�d sumokszta�tne Rodzina sumowate 150 Rodzina sumikowate Rz�d dorszokszta�tne Rodzina dorszowate 152 Rz�d aterynokszta�tne Rodzina karpie�cowate2 154 Rodzina pi�kniczkowate2 156 Rodzina aterynowate Rz�d cefalokszta�lne3 Rodzina cefalowate3 (mugilowate) 158 Rz�d ciernikoksztaltne Rodzina ciernikowate 160 Rz�d igliczniokszta�tne Rodzina igliczniowate 162 Rz�d okoniokszta�tne Rodzina strz�pielowate 164 Rodzina okoniowate 176 Rodzina bassowate (okonie s�oneczne) 178 Rodzina piel�gnicowate 180 Rodzina �lizgowate Rodzina babkowate 204 Rz�d skorpenokszta�tne Rodzina g�owaczowate 208 Rz�d p�astugokszta�tne Rodzina fl�drowate 210 Og�lna charakterystyka ryb 237 Europejskie w�dkarstwo sportowe 274 �rodowiska europejskich ryb s�odkowodnych 284 Wykaz gatunk�w ' Obie te rodziny ��czy si� w niekt�rych uj�ciach systematycznych w oddzielny rz�d szczupako- kszta�tnych (przyp. ttum.). ' Obie te rodziny z kilkoma innymi wyodr�bniano w starszych uj�ciach systematycznych w odr�bny rz�d karpie�coksztattnych (przyp. t�um.). 3 W wi�kszo�ci uj�� systematycznych nie jest to oddzielny rz�d, a cefalowate wtaczane s� do oko- nioksztattnych (przyp. ttum.). Wst�p Wielu ryb nie mo�na sfotografowa� w ich naturalnym �rodowisku - wodzie, tak aby osi�gn�� odpowiedni� jako�� zdj��, po��dan� w naszej serii leksykon�w przyrodniczych. W zwi�zku z tym artysta plastyk, zajmuj�cy si� malowaniem zwierz�t, Fritz Wendler przy wsp�pracy autora sporz�dzi� 200 wiernych ilustracji europejskich ryb s�odkowodnych. Oddaj� one lepiej nie tylko charakterystyczne dla ka�dego gatunku kszta�ty, ale r�wnie� wyra�niej, ni� mog�yby to ukaza� fotografie, uwidaczniaj� szczeg�y u�u-szczenia. Wielko�� za��czonych mapek rozmieszczenia musiano w por�wnaniu do innych tomik�w tej serii dwukrotnie powi�kszy�, by prawid�owo nanie�� niewielkie area�y niekt�rych gatunk�w. W tekstach opisowych zamieszczono zwi�z�e wzmianki o dalszych 194 gatunkach b�d� podgatunkach ryb. Powsta� w ten spos�b przyst�pny r�wnie� dla amator�w, przejrzysty przewodnik u�atwiaj�cy wszystkim poznanie europejskiej ichtiofauny w�d s�odkich. Zdarzaj�ce si� w wielu zbiornikach, powtarzaj�ce si� masowe �nieci� ryb dramatycznie udowadniaj� od dziesi�cioleci og�lno�wiatowe zagro�enie �rodowisk wodnych ze strony cz�owieka. Pod koniec 1983 r. w Niemczech niemal 70% rodzimych gatunk�w ryb znalaz�o si� na kraw�dzi wygini�cia. Wywo�a�o to jednak przeciwdzia�anie ze strony opinii publicznej, poruszonej tragicznym stanem �rodowiska naturalnego. Dzi�ki temu angielski w�dkarz m�g� ponownie z�apa� �ososia w Tamizie, co nie zdarzy�o si� od dziesi�cioleci. R�wnie� Ren, obecnie europejski �ciek numer jeden, by� w minionych stuleciach masowo odwiedzany przez �ososie. Do najbardziej aktywnych or�downik�w zdrowych �rodowisk wodnych nale�� w�dkarze, wykorzystuj�cy na �owienie ryb, ale tak�e na ich ochron�, ka�d� chwil� swego wolnego czasu. Zarzuty pod ich adresem, co zdarza si� cz�sto, �e wyci�gaj� na haku ostatnie dzikie ryby, s� du�ym uproszczeniem. Sta�a ochrona zbiornik�w rybnych jest w dobrze rozumianym wsp�lnym interesie zar�wno rybak�w zawodowych, jak i w�dkarzy. Podczas gdy drastycznie maleje liczba tych pierwszych, stale ro�nie liczba tych drugich. To, �e w wykorzystywanych w gospodarce rybackiej wodach preferuje si� jedne gatunki ryb u�ytkowych, a stara si� ograniczy� inne, pozostaje poza wszelk� dyskusj�. Jednak jako niepo��dani konkurenci pad�y tego ofiar� m.in. r�wnie� wydra i rybo��w, dawniej w Europie szeroko rozmieszczone i pospolite. W naszym �rodkowoeuropejskim krajobrazie rolniczym nie mamy ju� dzisiaj wyboru mi�dzy woln� a wykorzystywan� gospodarczo przyrod�, a jedynie mi�dzy umiarkowanym, kierunkowym jej wykorzystaniem, a zniszczeniem uwarunkowanym rozwojem cywilizacyjnym. W zwi�zku z tym nasun�a si� konieczno�� po�wi�cenia znacznej cz�ci tego leksykonu czytelnikom interesuj�cym si� w�dkarstwem. Claus Militz przedstawi� ze znajomo�ci� rzeczy zagadnienia dotycz�ce europejskiego w�dkarstwa sportowego, uzupe�niaj�c je o do�wiadczenia praktyka. Dominique Rebourgeon przy �cis�ej wsp�pracy C. Militza zilustrowa�a tekst 60 szczeg�owymi rycinami. Biologiczne i ekologiczne aspekty zwi�zane z w�dkarstwem sportowym zosta�y szerzej om�wione w rozdzia�ach Og�lna charakterystyka ryb i �rodowiska europejskich ryb s�odkowodnych. G. S. 7 Przegl�d 29 rodzin w cz�ci szczeg�owej Minogowate Jesiotrowate W�gorzowate Sledziowate Petromyzontidae Acipenseridae Anguillidae Clupeidae od str. 10 od str. 18 str. 24 od str. 26 Sumowate Siluridae str. 148 �ososiowate Siejowate Lipieniowate Stynkowate Igliczniowate Strz�pielowate Okoniowate Bassowate Salmonidae Coregonidae Thymallidae Osmeridae Syngnathidae Serranidae Percidae Centrarchidae od str. 36 od str. 48 str. 54 str. 56 str. 160 str. 162 od str. 164 od str. 176 Szczupakowate Umbrowate Karpiowate Kozowate Esocidae Umbridae Cyprinidae Cobitidae str. 56 str. 58 od str. 60 od str. 136 Sumikowate Dorszowate Karpie�cowate Ictaluridae Gadidae Cyprinodontidae str. 150 str. 150 od str. 152 Pi�kniczkowate Aterynowate Cefalowate Ciernikowate Poeciliidae Atherinidae Mugilidae Gasterosteidae str. 154 str. 156 str. 156 od str. 158 Piel�gnicowale Slizgowate Babkowate Glowaczowate Cichlidae Blenniidae Gobiidae Cottidae str. 178 str. 180 od str. 180 od str. 204 l Fl�drowate Pleuronectidae str. 208 cJ - samiec 2 - samica * nazwa wprowadzona przez t�umaczy Min�g morski (Petromyzon marinus) Wygl�d: w�gorzowate cia�o pozbawione p�etw parzystych. Otw�r g�bowy zaokr�glony, dy-skowaty, o postrz�pionym brzegu. W przedniej cz�ci cia�a na bokach 7 otwor�w skrzelo-wych. Na czole pojedynczy otw�r nosowy. Kol-bowato zgrubia�y j�zyk pokryty z�bami. P�etwa grzbietowa zawsze dwucz�ciowa, przy czym obie cz�ci s� od siebie oddzielone. G�rna powierzchnia lejka g�bowego w�ska, z 2, dolna z 7-8 z�bami. Przyssawk� g�bow� pokrywaj� liczne, pier�cieniowato u�o�one rz�dy silnych, ostrych z�b�w rogowych. Przednia powierzchnia j�zyka bez �rodkowego zag��bienia. Ubarwienie: zmienne, przewa�nie jasnoszare lub jasnozielone z czarniawym marmurkowaniem. D�ugo��: 50-75 cm [do 1 m]. Wyst�powanie: europejskie wody przybrze�ne od Morza Bia�ego i Islandii po Gibraltar; zach. cz�� Morza �r�dziemnego i Adriatyk, brak w Morzu Czarnym; w Polsce rzadki, zasiedla g��wnie przybrze�n� stref� Ba�tyku, w g��bi kraju pojawia si� pojedynczo w pn. i �rodk. cz�ci dorzecza Wis�y, pod ochron�. Wyst�puje r�wnie� u wschodnich wybrze�y Ameryki Pn. Tryb �ycia i rozr�d: gatunek w�drowny, wkraczaj�cy na tar�o (lll-VI) w dolne biegi rzek. Larwy (nazywane �lepicami lub robaczycami) �yj� 2-5 lat zagrzebane w piasku lub mule. Po osi�gni�ciu 15-20 cm d�ugo�ci przeobra�aj� si� w doros�e minogi, kt�re wyw�drowuj� do morza. Dojrza�o�� p�ciow� min�g morski osi�ga po 3-4 latach. Pokarm: paso�ytuje g��wnie na rybach. Min�g kaspijski (Caspiomyzon wagneri) Wygl�d: g�rna powierzchnia lejka g�bowego w�ska, tylko z jednym, t�pym z�bem, dolna z 5 z�bami, z kt�rych 2 najbardziej zewn�trzne mog� by� dwuwierzcho�kowe. Wewn�trzn� cz�� przyssawki g�bowej pokrywaj� t�pe, a zewn�trzn� s�abe, zaokr�glone z�by rogowe, u�o�one w sko�nych �ukach. Przednia powierzchnia j�zyka bez �rodkowego zag��bienia; jej przedni brzeg pokrywa szereg zbli�onej wielko�ci z�bk�w. Zale�nie od stopnia dojrza�o�ci minoga obie p�etwy grzbietowe mog� by� od siebie oddalone b�d� ze sob� po��czone; druga p�etwa grzbietowa jest zawsze po��czona z p�etw� ogonow�. Ubarwienie: grzbiet od jasnozielonkawego do ciemnooliwkowego, bez ciemnych plam lub marmurkowania; boki i brzuch jasne, o srebrzystym po�ysku. D�ugo��: 20-45 cm, maksymalnie 55 cm; wyr�nia si� 2 rasy tego gatunku - pierwsza uzyskuje dojrza�o�� p�ciow� po osi�gni�ciu ok. 20 cm d�ugo�ci, druga dojrzewa przy d�ugo�ci 37-41 cm. Wyst�powanie: Morze Kaspijskie i wpadaj�ce do� rzeki, zw�aszcza Wo�ga (z dop�ywami Kam� i Ok�), Ural, Terek i Kura. Tryb �ycia i rozr�d: min�g w�drowny, wkraczaj�cy du�ymi stadami do rzek na tar�o (od pa�dziernika do grudnia). Po zimowym spoczynku (w czasie ta...
kornelinski