Garlicki+-+skrypt.doc

KU NOWEJ KONSTYTUCJI

KONSTYTUCJE MIĘDZYWOJENNE

Konstytucja marcowa (17 marca 1921 r.)

–         typowe zasady demokratycznego systemu: suwerenność narodu, podział władz, zagwarantowanie praw obywatelskich;

–         parlamentarny system rządów (nawiązanie do III Republiki Francuskiej w relacjach między legislatywą a egzekutywą → silniejszy parlament, uzależniony od niego rząd, ceremonialne znaczenie prezydenta → obawa przed Piłsudskim);

–         Parlament – Sejm (444) i Senat (111), wybory 5-cioprzymiotnikowe, przewaga Sejmu:

*        Senat tylko uczestniczył w uchwalaniu ustaw;

*        Sejm ostateczny głos w ustawodawstwie, szeroka kontrola rządu (zwykłe votum nieufności dla gabinetu lub ministra), rozwiązanie parlamentu tylko na mocy uchwały Sejmu lub prezydent za zgodą Senatu;

–         Prezydent wybierany przez Zgromadzenie Narodowe, ponosił jedynie odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu. Powoływał rząd.

→ brak stabilnej większości w Sejmie, częste upadki gabinetów → zamach majowy w 1926 r.

Nowela sierpniowa (2 sierpnia 1926 r.)

→ To osiem artykułów regulujących poniższe kwestie, będące wypadkową różnych koncepcji, kompromisów i taktycznych rozgrywek, wzmacniające władzę wykonawczą kosztem ustawodawczej:

–         w sprawach budżetowych – obowiązek zakończenia prac nad projektem budżetu w ściśle określonym terminie (5 miesięcy) przez obie izby, a w razie nie ukończenia prac projekt wchodził w życie w postaci, w jakiej został zgłoszony jako projekt rządowy, albo w postaci uchwalonej przez tą izbę, która ukończyła prace w terminie. W tym czasie nie można było zamknąć sesji parlamentu;

–         prezydent otrzymał prawo rozwiązania parlamentu na wniosek RM umotywowany orędziem, ale tylko raz z tego samego powodu. Oznaczało to, że sejm stracił swoje prawo do rozwiązania się swoją uchwałą;

–         w czasie, gdy obie izby są rozwiązane prezydent może wydawać w razie nagłej konieczności rozporządzenia z mocą ustawy. Rozporządzenia te nie mogły jednak dotyczyć problemów najwyższej wagi, jak np. zmiany konstytucji, ustalania budżetu państwa, albo zaciągania zobowiązań finansowych i politycznych wobec innych państw itd. Rozporządzenia te traciły moc, jeśli nie zostały przedstawione Sejmowi w ciągu 14 dni po najbliższym posiedzeniu albo, jeśli Sejm je uchylił;

–         wniosek o votum nieufności dla rządu nie może być głosowany na tym samym posiedzeniu, na którym został zgłoszony;

–         sankcja za naruszenie konstytucyjnego zakazu pobierania przez posła lub senatora korzyści od rządu. W razie stwierdzenia przez SN złamania tego zakazu członek parlamentu tracił mandat i korzyści otrzymane od rządu.

→ koniec lat 20’tych to ciągła walka obozu sanacji z partiami opozycyjnymi i dopiero wybory brzeskie w 1930 r. doprowadziły do wygrania większość mandatów w parlamencie → rozpoczęto procedurę uchwalania konstytucji (choć nie trzymano się jej)

Konstytucja kwietniowa (23 kwietnia 1935 r.)

–         autorytarna forma rządów, prezydent ma pierwsze miejsce w państwie, wybierany przez Zgromadzenie Elektorów (większość wyłaniania przez Sejm i Senat), ale jeśli ustępujący prezydent wskazał swego następcę, to wybory powszechne;

–         prezydent mianował następcę na wypadek wojny → pozwoliło na ciągłość władzy po 1939 r.;

–         brak jakiejkolwiek odpowiedzialności prezydenta;

–         prezydent powoływał rząd i dokonywał w nim zmian (choć rząd ponosił odpowiedzialność polityczną przed Sejmem);

–         prezydent mógł w każdym momencie rozwiązać parlament i miał szerokie kompetencje prawodawcze;

–         ordynacje wyborcze w praktyce pozbawiły opozycję szans na wygranie wyborów;

OKRES POLSKI LUDOWEJ

Mała konstytucja (19 luty 1947 r.)

–         nawiązywała do konstytucji marcowej (min. zasada podziału władz);

–         jednoizbowy parlament wybierał prezydenta, wyrażał votum nieufności rządowi i ministrom;

–         dopuszczono dekrety z mocą ustawy wydawane przez rząd, zatwierdzane przez Radę Państwa, potem Sejm;

–         nowy organ – Rada Państwa (prezydent, marszałek i wicemarszałkowie sejmu, prezes NIK, inne osoby), która w pewnych sytuacjach działała w zastępstwie sejmu;

–         w rzeczywistości zlikwidowano opozycję, dlatego system parlamentarny był tylko na papierze, a podczas prac nad konstytucją wzorowano się na radzieckiej konstytucji z 1936 r.;

Konstytucja lipcowa (22 lipca 1952 r.)

–         odrzucenie zasady podziału władz na rzecz jednolitości władzy → sejm zajmował najwyższe miejsce, a podporządkowane były jemu pozostałe organy (administracji, sądownictwa, prokuratury);

–         zniesiono urząd prezydenta, nowy kształt nadano Radzie Państwa (wybierana spośród posłów) – kompetencje prezydenta i kompetencje zastępcze wobec sejmu;

–         rząd powoływany przez sejm, a zmian mógł dokonywać sejm i rada państwa;

–         brak TK czy TS, a SN powoływany przez Radę Państwa na 5 lat;

–         proklamowano liczne prawa i wolności, w szczególności prawa socjalne i ekonomiczne, ale brak gwarancji instytucjonalnych, też względem ochrony konstytucji jako najwyższego aktu prawnego;

Praktyka konstytucyjna

–         prawa i wolności realnie nie istniały, brak niezawisłych sądów, nie istniała opozycja, a rzeczywista władza wyrażona była zasadą kierowniczej roli partii. Rola Sejmu zerowa, gdyż zbierał się 2 razy do roku na kilkudniowe sesje, a zastępowała go Rada Państwa;

–         przekształcenia po tzw. Październiku gdy w latach 56/57 kierownictwo w partii przejęli ludzie odcinający się od stalinowskich metod rządzenia → ustały najdrastyczniejsze praktyki aparatu bezpieczeństwa, ale nie zmieniono systemu. Ograniczono rolę Rady Państwa, wzmocniono sejm (kilkumiesięczne sesje), który zmonopolizował funkcję ustawodawczą, ale nie miało to większego znaczenia politycznego;

–         luty 1976 r. – rewizja konstytucji – program minimum (zrezygnowano z uchwalenia nowej konstytucji, co było typowe w obozie):

*        nowela formułowała zasady ustrojowe, określając PRL jako państwo socjalistyczne;

*        zapisała kierowniczą rolę PZPR i przyjaźń z ZSRR;

*        na nowo sformułowano niektóre prawa i wolności, ale nie zmieniło to ich pozycji, ani nie wprowadzono gwarancji ich ochrony;

*        brak zmian w strukturze organów państwowych;

*        powierzono skromne kompetencje w zakresie ochrony konstytucji Radzie Państwa.

–         lata 80’te – zmienia się powoli myślenie, ale brak zmian w prawie, choć w 1982 r. wprowadzono do konstytucji przepisy o TS i TK → „konstytucjonalizm socjalistyczny wyczerpał swoje możliwości”;

–         postępujący rozpad systemu i choć brak zmian w relacjach organów państwowych (1988 – dymisja rządy Messnera), to powstaje system gwarancji konstytucyjnych → 1980 – utworzono NSA, 1985 – utworzono TK, 1987 – utworzono RPO → które torowały drogę nowym ideom;

–         wiosna 1989 r. – Okrągły Stół → rozmowy mające wypracować modus vivendi między władzą a opozycją:

*        przywrócono legalność istnienia Solidarności nie tylko jako związku zawodowego, ale i politycznego;

*        przyspieszone wybory do Sejmu (65% władza, 35% opozycja) i przywrócono Senat (równe);

*        zmiany w konstytucji (nowela kwietniowa), głównie wprowadzono urząd prezydenta o silnych kompetencjach.

→ wybory przyniosły porażkę dotychczasowej władzy. Prezydentem zgodnie z ustaleniami został gen. W. Jaruzelski, a pierwszy rząd stworzył T. Mazowiecki.

POCZĄTKI III RZECZPOSPOLITEJ

Nowela kwietniowa (7 kwietnia 1989 r.)

–         osłabiono sejm, choć pozostał przepis ustanawiający jego najwyższą pozycję:

*        wprowadzono senat – wybory po 2 z województw, po 3 z katowickiego i stołecznego, nadano mu inicjatywę ustawodawczą, uczestnictwo w procesie ustawodawczym (poprawki lub odrzucenie, a sejm mógł to odrzucić jeśli miał 2/3);

*        sejm i senat jako Zgromadzenie Narodowe – wybór prezydenta na 6 lat, postawienie prezydenta przed TS (odpowiedzialność konstytucyjna za naruszenie konstytucji i ustaw o sankcji pozbawienia urzędu) oraz uznać trwałą niezdolność prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia;

–         prezydent – nieprecyzyjne określenie dot. prezydenta nasuwało trudności interpretacyjne, czy szeroko opisane są jego cele czy samoistne kompetencje (art. 32); szerokie środki oddziaływania na parlament:

*        podpisywał ustawy i miał veto (odrzucane przez sejm 2/3) lub wniosek do TK o zbadanie zgodności z konstytucją;

*        zniesiono dekrety z mocą ustawy;

*        rozwiązane sejmu (więc i senatu) w 3 sytuacjach: (1) jeśli sejm w ciągu 3 miesięcy nie powoła rządu; (2) jeśli sejm w ciągu 3 miesięcy nie uchwali ustawy budżetowej; (3) jeżeli sejm podejmie ustawę lub uchwałę, uniemożliwiającą prezydentowi wykonywanie konstytucyjnych uprawnień określonych w art. 32 ust. 2;

–         rząd i ministrowie powoływani przez sejm, ale tylko prezydent przedstawiał kandydata na premiera, a powołanie ministrów tylko na wniosek premiera uzgodniony z prezydentem → sejm mógł ich nie przyjąć, ale narażał się na rozwiązanie przez prezydenta;

*        odpowiedzialność polityczna przed sejmem, solidarna i indywidualna;

*        brak możliwości odwołania ministra przez prezydenta;

*        wymóg kontrasygnaty dla najważniejszych aktów prezydenta przez premiera (ale zakres tych aktów miała ustalić ustawa, która w końcu nie została uchwalona);

–         swoiste pomieszanie zasady jednolitości władzy z systemem prezydenckim → wypadkowa sprzecznych dążeń i kompromisów, urząd prezydenta wprowadzony jako gwarancja zachowania istniejącego systemu władzy, by mógł przekreślić postanowienia Okrągłego Stołu;

Praktyka konstytucyjna

–         poszła w innym kierunku – Jaruzelski nie wchodził rządowi w drogę, a ośrodkiem decyzyjnym stał się rząd działający w porozumieniu z klubami większości parlamentarnej;

–         jesień 1989 r sejm i senat powołują swoje komisje do opracowania nowej konstytucji oraz noweli obecnej konstytucji, pod kątem koniecznych zmian

Nowela grudniowa (29 grudnia 1989 r.)

–         przeredagowano I rozdział konstytucji – wykreślono kierowniczą rolę partii, przyjaźń z ZSRR, zapisano nowe zasady ustroju, a najważniejszą w art. 1 demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, ale i wpisano pluralizm polityczny, swobodę działalności gospodarczej, ochronę własności → szerokie rozwinięcie w orzecznictwie TK

Marzec 1990 r. – nowela konstytucji – wprowadzono postanowienia o ustroju władzy lokalnej i reaktywowano system samorządu terytorialnego;

Rozwój sytuacji politycznej

–         lato 1990 r. – Jaruzelski deklaruje gotowość ustąpienia z urzędu → nowela z 27 września 1990 r. – tryb powołania prezydenta w wyborach powszechnych na 5 lat → 12.1990 r. – wygrywa L. Wałęsa;

–         jesień 1991 r. – sejm podejmuje uchwałę o samorozwiązaniu → wybory doprowadziły do bardzo silnego rozbicia politycznego parlamentu

*        12.1991 – rząd Olszewskiego → konflikt z Wałęsą → sejm odwołuje rząd w 06.1992 → 07.1992 rząd H. Suchockiej

–         prace nad nową konstytucją wciąż trwają, ale nie udało się na 3.05.1991 r. → po wyborach 1991 r. postanowiono uporządkować prace nad nową konstytucją → 23.04.1992 ustawa konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalania konstytucji RP:

*        uchwalana przez Zgromadzenie Narodowej, Komisja Konstytucyjna (46 posłów, 10 senatorów), potwierdzenie w referendum

–         przewlekłe prace nad konstytucją zmusiły do uregulowanie spraw cząstkowych w ustawie konstytucyjnej z 17.10.1992 o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym → Mała Konstytucja;

MAŁA KONSTYTUCJA

–         rozdział II – władza ustawodawcza, rozdział III i IV – wł. wykonawcza, rozdział V – samorząd terytorialny;

–         art. 77 – konstytucja lipcowa traci moc;

–         poza konstytucją:

*        ogólne zasady ustroju (nowela grudniowa z 1989 r.+ 2 przepisy);

*        prawa i wolności obywatelskie (tekst z 1952 i 1976);

*        ustrój władzy sądowniczej, w tym TK i TS;

*        tryb zmiany konstytucji;

–         relacje między legislatywą a egzekutywą:

*        trójpodział władz (art. 1);

*        dwuizbowość, senat bez zmian, więc sejm silniejszy, a senat tylko kompetencje ustawodawcze (jego poprawki lub odrzucenie mogło być odrzucone bezwzględną większością;

*        sejm – kontrola rządu, udział w jego powoływaniu, odpowiedzialność polityczna rządu (obowiązek prezydenta odwołania ministra po votum nieufności,

*        rozporządzenia z mocą ustawy – wydawane przez rząd podpisywane przez prezydenta wydawane na podstawie ogólnej delegacji z ustawy (parlament nigdy nie udzielił takiego pozwolenia);

–         prezydent → zachowany model kompromisowy (bo słaby parlament, silny Wałęsa):

*        wybór przez naród;

*        szczególna pozycja w zakresie obronności i spraw zagranicznych (podobne wątpliwości interpretacyjne co w noweli grudniowej) → ogólne kierownictwo;

*        veto lub skierowanie ustawy do TK;

*        prawo rozwiązania parlamentu w 3 sytuacjach (nie mógł już rozwiązać sejmu gdy uchwalił ustawę uniemożliwiającą prezydentowi wykonywanie konstytucyjnych uprawnień):

→      brak budżetu w 3 miesiące;

→      brak rządu w kolejnych stadiach jego tworzenia;

→      niekonstruktywne votum nieufności;

*        brał udział w tworzeniu rządu, ale potem rząd nie był przed nim odpowiedzialny;

*        ograniczone uprawnienia w zakresie władzy sądowniczej → powoływał sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, brał udział w powoływaniu kierownictwa NSA i SN, wykonywał prawo łaski;

*        ponosił tylko odpowiedzialność konstytucyjną – 2/3 Zgromadzenia Narodowego stawiało prezydenta przed TS, który orzekał o pozbawieniu urzędu;

*        kontrasygnata (premiera lub właściwego ministra) wymagana do wszystkich aktów, określenie wyjątków;

–         rząd:

*        domniemanie kompetencyjne w ramach władzy wykonawczej;

*        RM = premier, wicepremierzy, ministrowie, inne osoby, jeśli ustawy szczególne tak stanowią;

*        zasada kolegialności, ale premier kierował jej pracami i kontrolował pracę ministrów;

*        zmiany w składzie dokonywane przez prezydenta na wniosek premiera;

–...