problemy werbalne społeczności niepełnosprawnych.pdf

SEMINARE

23 * 2006 * s. 277Î285

B EATA S ZLUZ

PROBLEMY WERBALNE

SPOýECZNOĺCI NIEPEýNOSPRAWNYCH

WPROWADZENIE

Komunikacja jest kluczem do poznawania siebie i otaczajĢcej rzeczywistoĻci

spoþecznej, do umysþowego uporzĢdkowania Ļwiata poprzez nazywanie przed-

miotw, zjawisk, zdarzeı, okreĻlanie ich cech i relacji zachodzĢcych miħdzy ni-

mi. UmiejħtnoĻę porozumiewania siħ z innymi jest Ņrdþem odkrywania i wypr-

bowywania swoich umiejħtnoĻci wywierania wpþywu na otoczenie, jest to takŇe,

obok myĻlenia i sfery emocjonalno-motywacyjnej, jeden z podstawowych wy-

znacznikw rozwoju psychicznego. Stanowi rwnieŇ gþwny Ļrodek wymiany

informacji miħdzy ludŅmi.

Przez wiele stuleci rozwijajĢca siħ stopniowo wiedza o komunikowaniu siħ

ludzi ograniczaþa siħ do zagadnieı zwiĢzanych z wykorzystywaniem w kontak-

tach spoþecznych dŅwiħkowych systemw jħzykowych. Ten naturalny dla czþo-

wieka sposb komunikowania siħ sþuŇyþ czþonkom okreĻlonej wsplnoty jħzyko-

wo-kulturowej do wymiany informacji i wyraŇania uczuę. Czħsto jednak pomija-

no zþoŇonoĻę i bogactwo niewerbalnych elementw zachowaı jħzykowych. Wa-

runkiem koniecznym powstania okreĻlonego systemu komunikacji, ktry miaþby

charakter trwaþy i byþby przekazywany z pokolenia na pokolenie, jest istnienie

spoþecznoĻci, wĻrd ktrej zachodzi potrzeba wytworzenia takiego systemu. Po-

niewaŇ we wszystkich spoþecznoĻciach ludzkich pojawiþ siħ jħzyk dŅwiħkowy,

powstanie jħzyka o innym kanale przekazywania musiaþo byę spowodowane po-

jawieniem siħ specyficznej sytuacji, przejawiajĢcej siħ tym, Ňe w danej spoþeczno-

Ļci uŇycie jħzyka dŅwiħkowego okazaþo siħ niemoŇliwe.

Porozumiewanie siħ z otoczeniem osb niepeþnosprawnych (szczeglnie z

niepeþnosprawnoĻciĢ wielorakĢ 1 ) jest istotnym czynnikiem warunkujĢcym rozwj

1 W ujħciu A. Twardowskiego áz upoĻledzeniem sprzħŇonym mamy do czynienia wwczas,

gdy u danej osoby wystħpujĢ dwie lub wiħcej niesprawnoĻci spowodowane przez jeden lub wiħcej

278

BEATA SZLUZ

oraz doskonalenie wielu funkcji spoþecznych i poznawczych. Brak moŇliwoĻci

aktywnego komunikowania siħ, staje siħ w ich Ňyciu kolejnĢ barierĢ oddzielajĢcĢ

od ludzi zdrowych (sprawnych fizycznie i mwiĢcych). RodzĢce siħ trudnoĻci,

niezrozumienie przez innych, prowadzĢ w konsekwencji do deprywacji potrzeb

sensorycznych i spoþecznych. Rwnie silna potrzeba porozumiewania siħ, jak u

osb sprawnych, powoduje duŇe zrŇnicowanie pod wzglħdem rozwoju umiejħt-

noĻci i sposobw komunikowania siħ. ObejmujĢ one rŇne formy zachowania,

ktre wiĢŇĢ siħ z przekazywaniem informacji o doznawanych uczuciach, dĢŇe-

niach, bieŇĢcej sytuacji. CzħĻę osb w stopniu ograniczonym opanuje jħzyk m-

wiony, ale dla duŇej grupy jedynym sposobem porozumiewania siħ z otoczeniem

jest sþabo czytelna mimika i gestykulacja. Zatem osoby z niepeþnosprawnoĻciĢ

komunikujĢ siħ z otoczeniem za pomocĢ form sþownych i bezsþownych. W niniej-

szym artykule zawarto refleksjħ obejmujĢcĢ problemy osb niepeþnosprawnych

dotyczĢce porozumiewania werbalnego i propozycjħ wybranych rozwiĢzaı w tym

zakresie.

ISTOTA SPOýECZNYCH UWARUNKOWAİ ZACHOWAİ JĦZYKOWYCH

ņycie czþowieka realizuje siħ w nieustannych kontaktach i wspþdziaþaniu z

innymi ludŅmi. Dzieje siħ tak zarwno w Ňyciu codziennym, jak i w dziaþalnoĻci

zawodowej, religijnej, politycznej itp. W zachowaniu spoþecznym znaczĢcĢ rolħ

odgrywa komunikacja, ktra jest definiowana jako árodzaj ludzkiego zachowania,

ktre polega na zaistnieniu w okreĻlonej sytuacji, w ramach innego zachowania,

kontaktu miħdzy dwoma jego uczestnikami (komunikantami Î nadawcĢ i odbior-

cĢ). Kontakt w polega na przekazywaniu informacji, poglĢdw, uczuę itd., aby

wspþpartnera komunikacyjnego poinformowaę, wpþynĢę na jego myĻlenie i za-

chowanieÑ 2 . Realizuje siħ ona w wymiarze biologiczno-fizjologicznym, psychicz-

nym i spoþecznym. Obejmuje szereg skþadowych i relacji, wĻrd ktrych naleŇy

wymienię: komunikantw, cele komunikacji i komunikantw, mwionoĻę i pi-

semnoĻę (podstawowe kanaþy przekazu oraz urzĢdzenia techniczne), komunikat

(tekst), sytuacjħ komunikacyjnĢ i kody 3 .

czynnikw endo- lub egzogennych, dziaþajĢcych jednoczeĻnie lub kolejno w rŇnych okresach Ňycia

(w tym rwnieŇ w okresie prenatalnym)Ñ. Podajħ za L. ýukaszewicz, Ksztaþtowanie umiejħtnoĻci

komunikacyjnych u maþego dziecka z gþħbokĢ wielorakĢ niepeþnosprawnoĻciĢ, áBiuletyn Logope-

dycznyÑ 1 (2004), s. 23. NiepeþnosprawnoĻę wieloraka stanowi odrħbnĢ i zþoŇonĢ caþoĻę, nie jest

prostĢ sumĢ skþadajĢcych siħ na niĢ upoĻledzeı. PodejĻcie wielodyscyplinarne nie pozwala dotych-

czas na peþny i jasny poglĢd co do przyczyn niepeþnosprawnoĻci wielorakiej. Jest to stan wynikajĢcy

z dziaþania rŇnych czynnikw patogennych i ma charakter polietiologiczny.

2 S. Gajda, Jak siħ porozumiewamy?, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. T. Gaþkowski,

G. Jastrzħbowska, Opole 1999, s. 19.

3 TamŇe, s. 20.

PROBLEMY WERBALNE SPOýECZNOĺCI NIEPEýNOSPRAWNYCH

279

Najdoskonalszym ludzkim narzħdziem komunikacyjnym jest tzw. jħzyk natu-

ralny (kod werbalny), ktry istnieje w postaci kilku tysiħcy jħzykw etnicznych o

rŇnej liczbie uŇytkownikw. W ludzkiej komunikacji duŇĢ rolħ odgrywajĢ takŇe

inne kody. Jednym z nich jest komunikacja niewerbalna, do ktrej zalicza siħ:

mimikħ twarzy, gestykulacjħ, ruchy ciaþa, dotyk (np. klepniħcie), wyglĢd fizyczny

(np. ubir), prozodiħ (intonacja, barwa gþosu, wysokoĻę, pauzy, szybkoĻę mwie-

nia, akcent logiczny, rym, rytm), dŅwiħki prajħzykowe (np. Ļmiech, pþacz), wzrok

(np. spojrzenie), dystans fizyczny komunikantw, zapach, organizacjħ otoczenia

(np. umeblowanie) 4 . WĻrd pozawerbalnych form komunikowania siħ naleŇy

wymienię: gestowe, mimiczno-dotykowe, gestowo-dotykowe, mimiczno-wokalne,

wokalno-gestowe, wokalno-dotykowe 5 . ZnajomoĻę tych sygnaþw pozwala na

zrozumienie potrzeb czþowieka, jego stanw emocjonalnych, dĢŇeı oraz reakcji

na polecenia.

W ukþadzie komunikacyjnym wyrŇnię moŇna trzy istotne elementy: nadaw-

cħ komunikatu, odbiorcħ i kanaþ przesyþania informacji (artykulacyjny, wzrokowy

i sþuchowy). WartoĻę przepþywanych informacji zaleŇy od moŇliwoĻci zarwno

nadawcy, jak i odbiorcy. W ujħciu socjolingwistycznym, wedþug S. Grabiasa, w

procesie komunikacji jħzykowej uczestniczĢ trzy rodzaje kompetencji: jħzykowa

(system jħzykowy), komunikacyjna (system komunikacyjny) i kulturowa 6 . Kom-

petencje sĢ wiedzĢ, natomiast sprawnoĻci komunikacyjne sĢ umiejħtnoĻciĢ, czyli

sposobem nabywania kompetencji i korzystania z niej. Cytowany autor wyrŇnia

dwa typy sprawnoĻci: percepcyjne i realizacyjne. Pierwsze z nich pozwalajĢ opa-

nowaę poszczeglne rodzaje kompetencji. Natomiast sprawnoĻci realizacyjne

umoŇliwiajĢ korzystanie w procesie komunikacji i w poznawaniu rzeczywistoĻci

z kompetencji zawartych w umyĻle czþowieka. WĻrd nich wyrŇniono: sprawno-

Ļci systemowe (fonologiczna, morfologiczna, leksykalna i skþadniowa), ktre

skþadajĢ siħ na umiejħtnoĻę budowania zdaı sensownych i gramatycznie popraw-

nych oraz sprawnoĻci komunikacyjne (spoþeczna, sytuacyjna, pragmatyczna),

ktre skþadajĢ siħ na umiejħtnoĻę realizowania jħzykowych rl spoþecznych, bu-

dowania zdaı spjnych z sytuacjĢ, umiejħtnoĻę realizowania intencji 7 . Brak kom-

petencji lub ich niedostateczne wyksztaþcenie prowadzi do niemoty lub do reali-

zowania wypowiedzi w sposb namiastkowy. Zatem nabywanie umiejħtnoĻci

komunikacyjnych przez osoby niepeþnosprawne jest bardzo skomplikowanym

zadaniem, szczeglnie w sytuacji naruszenia sprawnoĻci ruchowej, wystħpowania

wad anatomicznych, wad sensorycznych, widocznego braku rozumienia. Ponadto

czħsto wystħpujĢ u nich trudnoĻci na poziomie funkcji pierwotnych (np. gryzie-

nia, Ňucia, poþykania itp.), nie wysyþajĢ wystarczajĢco czytelnych sygnaþw do

4 TamŇe, s. 23.

5 Por. Z. Sħkowska, Pedagogika specjalna, Warszawa 1985, s. 216Î217.

6 Por. S. Grabias, Logopedyczna klasyfikacja zaburzeı mowy, áAudiofonologiaÑ 6 (1994), s. 18.

7 Por. S. Grabias, Jħzyk w zachowaniach spoþecznych, Lublin 1994, s. 278Î294.

280

BEATA SZLUZ

otoczenia i nie nawiĢzujĢ kontaktu z opiekunami. KonsekwencjĢ jest koniecznoĻę

podjħcia prby zastosowania takich sposobw komunikacji, by umoŇliwiaþy one

porozumiewanie siħ z otoczeniem spoþecznym.

KOMUNIAKCJA POZAWERBALNA OSìB NIEPEýNOSPRAWNYCH

W latach siedemdziesiĢtych XX w. zainteresowano siħ porozumiewaniem po-

zawerbalnym w postaci umownych symboli i gestw, ktre nosi nazwħ komunika-

cji alternatywnej i wspomagajĢcej 8 . Po raz pierwszy uŇyto wtedy do porozumiewa-

nia siħ z osobami niepeþnosprawnymi ruchowo symboli, ktre zostaþy opracowane

przez Austriaka Î Charlesa Blissa. Komunikacja alternatywna i wspomagajĢca

oznacza wszelkie sposoby pozawerbalnego porozumiewania siħ, zastħpujĢce lub

wspierajĢce komunikacjħ za pomocĢ mowy artykuþowanej. Jest przeznaczona dla

osb, ktre z powodu ciħŇkich zaburzeı mowy nie sĢ w stanie w stopniu wystarcza-

jĢcym porozumiewaę siħ w sposb werbalny. NaleŇĢ tu przede wszystkim osoby, u

ktrych na skutek czynnikw wrodzonych lub nabytych doszþo do uszkodzenia

obszarw mzgu odpowiedzialnych za mowħ. Nie mogĢ porozumiewaę siħ za po-

mocĢ mowy artykuþowanej lub ich artykulacja nie jest wystarczajĢco zrozumiaþa.

SĢ wĻrd nich zarwno dzieci, jak i osoby dorosþe dotkniħte: chorobami nowotwo-

rowymi (guzy mzgu, nowotwory krtani), chorobami miħĻniowymi, poraŇeniem

mzgowym, upoĻledzeniem umysþowym, autyzmem, rozwojowymi zaburzeniami

mowy oraz te, u ktrych wystħpujĢ stany pourazowe.

Celem wprowadzania komunikacji wspomagajĢcej jest nauka jħzyka: jako

systemu sþuŇĢcego porozumiewaniu siħ osb z powaŇnymi uszkodzeniami apara-

tu artykulacyjnego, u ktrych zachowane jest rozumienie (np. cierpiĢcy na choro-

by miħĻniowe); jako podstawa do nabywania jħzyka mwionego (np. osoby z

upoĻledzeniem umysþowym); jako narzħdzia poznania i rozumienia rzeczywisto-

8 W zwiĢzku z powstaniem alternatywnych i wspomagajĢcych sposobw komunikacji (ang.

Augmentative and Alternative Comunication Î AAC), w 1983 r. utworzone zostaþo w Kanadzie

Miħdzynarodowe Stowarzyszenie Komunikacji WspomagajĢcej i Alternatywnej ISAAC. Gþwnym

jego celem jest pomoc ludziom niemwiĢcym w aktywnym porozumiewaniu pozawerbalnym. Por.

P. Fuller, Rola ISSACÎMiħdzynarodowego Stowarzyszenia Komunikacji WspomagajĢcej i Alterna-

tywnej w rozpowszechnianiu AAC na Ļwiecie, w: II Miħdzynarodowa Konferencja áPsychoterapia

dzieci z niepeþnosprawnoĻciĢ zþoŇonĢ Î alternatywne i wspomagajĢce metody komunikacjiÑ, War-

szawa 1999, s. 6Î9.

W Polsce od 1999 r. dziaþa Stowarzyszenie na Rzecz Propagowania WspomagajĢcych Metod

Porozumiewania siħ áMwię bez sþwÑ. Jego celem jest edukacja oraz propagowanie wiedzy na

temat terapii w zakresie komunikacji pozawerbalnej. Por. M. Doıska-Olszko, DziaþalnoĻę Stowa-

rzyszenia áMwię bez SþwÑ na rzecz propagowania wspomagajĢcych sposobw porozumiewania

siħ, w: III Regionalna Konferencja Krajw Europy ĺrodkowej i Wschodniej áWspomagajĢce sposo-

by porozumiewania siħÑ, red. W. Loebl, J. Szwiec, P.A. Szczawiıski, Warszawa 2001, s. 11Î18.

PROBLEMY WERBALNE SPOýECZNOĺCI NIEPEýNOSPRAWNYCH 281

Ļci (np. osoby o znacznych i gþħbokich zaburzeniach rozumienia) 9 . Rozpoczħcie

nauki alternatywnych sposobw porozumiewania siħ poprzedza dokonanie oceny

dojrzaþoĻci psychofizycznej czþowieka niemwiĢcego, moŇliwoĻci komunikacyj-

nych oraz predyspozycji indywidualnych 10 . Ocena dojrzaþoĻci psychofizycznej

obejmuje badanie: umiejħtnoĻci i moŇliwoĻci w zakresie motoryki duŇej i maþej,

rozwoju percepcji sþuchowej i wzrokowej, rozwoju podstawowych funkcji po-

znawczych. Z kolei ocena moŇliwoĻci komunikacyjnych polega na diagnozie ro-

zumienia, ekspresji i nadawania oraz wspþdziaþania w wymianie komunikacji.

Natomiast ocena predyspozycji indywidualnych dotyczy zainteresowaı, prefero-

wanych aktywnoĻci i gotowoĻci spoþecznej 11 . WaŇna jest rwnieŇ diagnoza moŇ-

liwoĻci uczestnictwa najbliŇszego Ļrodowiska w procesie nauki wzajemnego po-

rozumiewania siħ, ktra obejmuje ocenħ gotowoĻci do porozumiewania siħ za

pomocĢ komunikacji wspomagajĢcej lub alternatywnej, akceptacjħ wybranego

systemu oraz warunki materialne rodziny (w przypadku koniecznoĻci zakupu np.

komputera wraz z drogim oprogramowaniem). Podstawowym warunkiem rozpo-

czħcia wprowadzania pozawerbalnych sposobw komunikacji jest zbudowanie

kontaktu komunikacyjnego. Istotne jest sprawdzenie, na jakim etapie rozwoju

komunikacyjnego jest dana osoba. Etapy te obejmujĢ: nawiĢzanie kontaktu, naukħ

podtrzymania tego kontaktu, naĻladownictwa, wyboru, naprzemiennoĻci w dzia-

þaniu, odmawiania, potwierdzania, upominania siħ oraz inicjowania kontaktu ko-

munikacyjnego 12 . Strategie wprowadzania komunikacji pozawerbalnej podpo-

rzĢdkowane sĢ indywidualnym predyspozycjom kaŇdej osoby 13 .

9 Por. ý. Stobnicka-Stolarska, WspomagajĢce i alternatywne sposoby porozumiewania siħ

dzieci z zaburzeniami komunikacji werbalnej. Studium przypadku, áLogopediaÑ 30 (2002), s. 171.

10 W literaturze wyrŇniono trzy aspekty diagnozy umiejħtnoĻci porozumiewania siħ: specjali-

stycznĢ, funkcjonalnĢ i ekologicznĢ. Por. A. Smyczek, J. Szwiec, WspomagajĢce sposoby porozu-

miewania siħ Î nauka i rozwijanie umiejħtnoĻci, w: M. Piszczek, Przewodnik dla nauczycieli i

uczniw upoĻledzonych umysþowo w stopniu znacznym i umiarkowanym, Warszawa 2001, s. 133.

11 Por. A. Smyczek, Diagnoza uŇytkownikw AAC Î rŇne modele i ich zastosowanie w prak-

tyce, w: III Regionalna KonferencjaÈ, s. 108 n.

12 Por. R. Stillman, C. Battle, Skala CallierÎAzusa, Warszawa 1995.

13 Zastosowanie okreĻlonej metody wymaga takŇe dopasowania odpowiednich narzħdzi ko-

munikacyjnych (ksiĢŇki komunikacyjne; tablice komunikacyjne; pomoce techniczne np. pþytki i

ekrany dotykowe; zmodyfikowane klawiatury, myszki, trackballe, joysticki; programy komputero-

we np. Boardmaker, Bliss for Windows, Neurosoft Syn Talk; urzĢdzenia uþatwiajĢcego wskazywa-

nie symboli np. wskaŅniki na gþowie, pod nogĢ). SĢ one dostosowane do potrzeb osoby niemwiĢ-

cej, ktra poprzez wskazanie okreĻlonego symbolu porozumiewa siħ z otoczeniem.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: