M.Delaperriere_O postkolonializmie w literaturze.pdf

Gdzie są moje granice? O postkolonializmie w literaturze

«Where Are My Limits? Postcolonialism in Literature»

by Maria Delaperrière

Source:

Second Texts (Teksty Drugie), issue: 6 / 2008, pages: 919, on www.ceeol.com .

Delaperrière Gdzie s¹ moje granice?

Szkice

Maria DELAPERRIÈRE

Gdzie s¹ moje granice?

O postkolonializmie w literaturze

Kontrowersje

Pojêcie postkolonializmu przenika³o do polskiej humanistyki stopniowo

i z pewnymi oporami. róde³ opiesza³oci nale¿a³oby szukaæ jeszcze w epoce tota-

litarnego zastoju, ale chyba nie tylko. Asymilacja teorii postkolonialnych wyma-

ga³a zejcia w g³¹b, zanurzenia siê w kolejnych warstwach polskiej wiadomoci

kulturowej, zakwestionowania tradycyjnie pojmowanej to¿samoci, przewarto-

ciowania zasta³ych wyobra¿eñ o narodowoci, ustosunkowania siê do nowych

procesów mondializacyjnych. Wszystkie te zjawiska mog³y siê zadomowiæ w pol-

skiej wiadomoci zbiorowej dopiero po upadku komunizmu. Równoczenie jed-

nak w tym samym okresie krytyka zachodnia wzbogaca siê o dzie³a 1 , z których

ju¿ wyranie wynika, ¿e wiatopogl¹d postkolonialny wykracza poza swoje pier-

wotne, historyczne znaczenie i mo¿e siê odnosiæ do wszelkich form dominacji,

wpisuj¹c siê tym samym w szeroki nurt wspó³czesnej myli spo³ecznej i kultu-

roznawczej. Wp³yw tych prac na polsk¹ literaturê wydaje siê dzisiaj oczywisty.

Niemniej w miarê poszerzania zakresu samego pojêcia malej¹ szanse na sformu-

³owanie jednej jego precyzyjnej definicji. Postkolonializm nie stworzy³ zamkniê-

tego systemu i stworzyæ go nie móg³, poniewa¿ od zarania oznacza³ przede wszyst-

B. Ashcroft, G. Griffiths, H. Tiffin The Empire Writes Back. Theory and Practice

in Post-Colonial Literatures , Routledge, LondonNew York 1989; G. Spivak

The Post-Colonial Critic. Interviews, Strategies, Dialogues , Routledge, London 1990;

H.K. Bhabha The Location of Culture , Routledge, London 1994; Te kluczowe prace

poprzedza³ i oczywicie inspirowa³ s³ynny Orientalizm E.W. Saida (New York 1978),

którego przek³ad polski ukaza³ siê dopiero w roku 1991.

Szkice

kim pewien stan wiadomoci, który ujawnia siê dopiero w konkretnych sytu-

acjach i okolicznociach.

Tych kilka spostrze¿eñ pozwala zdaæ sobie sprawê z trudnoci, które siê mno¿¹,

gdy zastosowaæ perspektywê postkolonialn¹ do polskich badañ kulturoznawczych

ale jednoczenie nie da siê zanegowaæ roli, któr¹ dzi odgrywa dekolonializacja

myli 2 we wszystkich dziedzinach humanistyki od historii i filozofii spo³ecznej

po sztukê i literaturê.

Momentem prze³omowym (ju¿ nie politycznym, ale kulturowym) okaza³y siê

prace Ewy Thompson 3 , która nawi¹zuj¹c bezporednio do Orientalizmu Saida

wysunê³a na pierwszy plan kwestiê polskich stereotypów narodowych, dokonu-

j¹c zasadniczej rewizji ich historycznych uwarunkowañ. Towarzysz¹ce temu dys-

kusje by³y jednak oznak¹ g³êbszych procesów nurtuj¹cych spo³eczeñstwo pol-

skie od chwili posttotalitarnego prze³omu. Wspó³czesne rozwa¿ania nad narodo-

woci¹, polonocentryzmem, wielokulturowoci¹, rasizmem, etnocentryzmem

mo¿na uznaæ za wyznaczniki specyficznie polskiej wiadomoci postkolonialnej

(pomijam tu problematykê genderow¹ jako dziedzinê odrêbn¹), która owocuje

coraz to nowymi pomys³ami. Po wnikliwych pracach W.J. Burszty, A. Fiuta, R. Ny-

cza, M. Janion 4 , mog¹cych pos³u¿yæ za przyk³ad dekolonizowania literatury,

rodz¹ siê dyskusje nad sam¹ metod¹ badawcz¹. Bogus³aw Baku³a 5 podkrela s³usz-

nie rolê badañ nad jêzykiem kolonialnym i równie s³usznie W³odzimierz Bolec-

ki 6 upomina siê o przebadanie tematów (post)kolonialnych, które by wycho-

dzi³y poza mechaniczne kopiowanie wzorców zachodnich, przepuszczaj¹c przez

filtr postkolonialny tak¿e i polsk¹ klasykê. W centrum zainteresowañ pojawiaj¹

siê kwestie p³ynnoci granicy miêdzy oprawc¹ i ofiar¹, swojskoci¹ i obcoci¹,

rodkiem i peryferi¹. Ka¿dy z tych w¹tków przewijaj¹c siê wielokrotnie i cza-

sem jakby mimowolnie w analizach (nie maj¹cych ju¿ bezporedniego kontaktu

Sformu³owanie D. Ko³odziejczyk Trawersem przez glob: studia postkolonialne i teoria

globalizacji , Er(r)go 2004 nr 1(8), s. 22.

E. Thompson Nacjonalizm, kolonializm, to¿samoæ , Teksty Drugie 1999 nr 5; tej¿e,

Trubadurzy imperium. Literatura rosyjska i kolonializm , Universitas, Kraków 2002;

Sarmatyzm i postkolonializm, o naturze polskich resentymentów , Europa Tygodnik

Idei 2006 nr 46; Said a sprawa polska , tam¿e, nr 26.

W.J. Burszta Postkolonializm i dekolonizacja umys³u , w: Ró¿nica, to¿samoæ,

edukacja. Szkice z pogranicza , red. T. Szkudlarek, Impuls, Kraków 1995; A. Fiut

Spotkanie z Innym , Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003; R. Nycz Ka¿dy z nas

jest przybyszem. Wzory to¿samoci w literaturze polskiej XX wieku , Teksty Drugie 1999

nr 5; M. Janion Niesamowita s³owiañszczyzna , Wydawnictwo Literackie, Kraków

2007.

B. Baku³a Kolonialne i postkolonialne aspekty dyskursu kresoznawczego (zarys

problematyki) , Teksty Drugie 2006 nr 6.

W. Bolecki Myli ró¿ne o postkolonializmie , Teksty Drugie 2007 nr 4; zob. te¿

G. Borkowska Polskie dowiadczenie kolonialne , tam¿e.

Delaperrière Gdzie s¹ moje granice?

z krytyk¹ amerykañsk¹) staje siê wyrazem nowej wra¿liwoci, w której mo¿na

by siê dopatrzyæ (zgodnie zreszt¹ z ¿yczeniem Saida) nowej odmiany wspó³czes-

nego humanizmu.

Ale wystarczy przejæ do sytuacji konkretnych, by siê przekonaæ, ¿e chodzi

o problematykê bardzo z³o¿on¹, nie pozbawion¹ sprzecznoci i paradoksów zwi¹-

zanych nie tylko, jak mog³oby siê zdawaæ, z kontekstem geopolitycznym lub kon-

kretn¹ ideologi¹, ale tak¿e z ogólnymi procesami globalizacyjnymi, których

zbie¿noæ ze zjawiskami postkolonialnymi stanie siê zapewne przedmiotem wielu

jeszcze roztrz¹sañ 7 .

W moich rozwa¿aniach zajmê siê dziedzin¹ bardziej neutraln¹, któr¹ jest sama

literatura rozumiana jako wartoæ immanenta, a która przecie¿ zdaje siê podlegaæ

tej samej selekcji i hierarchizacji, co grupy narodowe, etniczne, seksualne. W kon-

tekcie polskim bêdzie chodzi³o o pytanie: w jaki sposób wiadomoæ postkolo-

nialna wp³ywa lub mo¿e wp³yn¹æ na status polskiej literatury w krêgu literatury

europejskiej zachodniej wiatowej?

Od uniwersalizmu do geokrytyki

Nie bêdzie chyba przesad¹ stwierdzenie, ¿e w literaturoznawstwie i g³ównie

w kompartystyce procesy postkolonialne dokona³y rewolucji wrêcz kopernikañ-

skiej, relatywizuj¹c w du¿ym stopniu tradycyjne pojêcie kanonu literackiego.

Jeszcze niedawno w badaniach porównawczych punktem odwo³añ by³a literatu-

ra wiatowa ( Weltliteratur ), stanowi¹ca od czasów Goethego model uniwersalny,

w który wpisywa³y siê zachodnioeuropejskie arcydzie³a. Jeszcze niedawno wielki

komparatysta francuski, René Etiemble 8 , broni³ uniwersalizmu jako zespo³u

wartoci sta³ych (inwariantów) w imiê zasady o pierwotnej, esencjonalnej jedy-

noci cz³owieka:

cz³owiek jest jeden, wiêc literatura tak¿e jest jedna. Nie ma zatem nic zaskakuj¹cego

w tym, ¿e w literaturach najbardziej odleg³ych w czasie i przestrzeni mo¿na odnaleæ te

same motywy, obrazy, formy 9

Ten g³êboko humanistyczny sk¹din¹d obraz literatury opiera siê dzisiaj z tru-

dem stawianym mu zarzutom krytyki postkolonialnej, podwa¿aj¹cej sam¹ zasa-

dê selekcji, której kryteria by³y dot¹d ustalane kosztem tego, co partykularne,

D. Ko³odziejczyk Trawersem przez ; E. Domañska Historie niekonwencjonalne.

Refleksja o przesz³oci w nowej humanistyce , Wydawnictwo Poznañskie, Poznañ 2006;

D. Skórczewski Postkolonialna Polska projekt (nie)mo¿liwy , Teksty Drugie 2006

nr 1/2.

A. Marino Etiemble, les invariants et la littérature comparée , w: Le Mythe dEtiemble;

hommages, études et recherches , Didier Erudition, Paris 1979.

M. Détrie Connaissons-nous Etiemble? ,,Revue de Littérature Comparée nr 295,

juillet-septembre 2000, p. 421.

Szkice

specyficzne i lokalne 10 . Krytyka uniwersalizmu przybiera czasem wymiar mowy

oskar¿ycielskiej, zdradzaj¹cej poczucie winy. Kilka lat temu A. Finkielkraut opu-

blikowa³ znamienne dzie³o o niewdziêcznoci wobec dziedzictwa kulturowego,

w które wpisuje siê tak¿e Europa rodkowa 11 , dzi ten temat szczególnie poru-

sza komparatystów. Punktem kulminacyjnym oskar¿eñ staje siê zarzut europej-

skiego imperializmu kulturowego, co zdaje siê prowadziæ do jednoznacznych

wniosków, ¿e jedyn¹ form¹ zadoæuczynienia wobec kultur uznanych dot¹d za

drugorzêdne by³aby ca³kowita relatywizacja wartoci uniwersalnych. W ten spo-

sób teorii inwariantów, zak³adaj¹cej atemporaln¹ stabilnoæ, przeciwstawiony

zostaje obraz ludzkoci zanurzonej w rzeczywistoci historycznej, a granica swoj-

skoci i obcoci, która przez wiele dziesi¹tków lat stanowi³a o wszelkich stu-

diów komparatystycznych, ulega zniwelowaniu. W perspektywie postkolonial-

nej samo pojêcie egzotyki okazuje siê w sumie jeszcze jedn¹ oznak¹ europejskiej

hegemonii. Pojawiaj¹ siê tak¿e próby pogodzenia tradycyjnych wartoci z mon-

dializacyjnymi procesami socjoekonomicznymi i kulturowymi. Prowadz¹ one do

nowych niebezpieczeñstw, które ju¿ w latach 50. niepokoi³y Auerbacha, gdy snu³

prognozy na temat standaryzacji stylu ¿ycia i nieuniknionej redukcji jêzyków

i kultur, co w konsekwencji podwa¿a³o tak¿e zasadnoæ samych studiów porów-

nawczych 12 . Pó³ wieku póniej Didier Coste, nawi¹zuj¹c do Auerbacha zapytu-

je: czy myl o mondializacji (literatury, kultury) mo¿e byæ czym innym ni¿

myl¹ zmondializowan¹? 13 Do tych aporii jeszcze powrócê. Na razie podkrel-

my, ¿e sta³y siê ju¿ one przedmiotem wielu rozpraw, w których rodzi siê pytanie

o cel wspó³czesnych badañ porównawczych, a mówi¹c konkretniej, jak do nich

podchodziæ, kiedy w obliczu powszechnego zanikania ró¿nic nied³ugo pewnie

nie bêdzie ju¿ wiadomo co z czym porównywaæ

Nasuwa siê pytanie, czy istnieje jeszcze ci¹g³oæ miêdzy znakomitymi pracami

Spitzera, Curtiusa i Auerbacha, którzy na wiele lat przed prze³omem postkolo-

nialnym wychodzili ju¿ poza zakres filologicznej binarnoci, preferuj¹c badania

nad kulturow¹ topik¹ sk³adaj¹c¹ siê na szeroki obraz kultury europejskiej. Odpo-

wiedzi choæby czêciowej dostarczaj¹ badania intertekstualne, ale i tu nie brakuje

paradoksów. Perspektywa intertekstualna z jednej strony umacnia i pog³êbia epi-

stemologiczn¹ wiedzê o dziele i jego kulturowych zwi¹zkach przywo³ywanych poza

ustalonym z góry kanonem, choæ równoczenie wpisuje je w sieæ uwarunkowañ

os³abiaj¹cych jego status ontologiczny. Ale mo¿na chyba siê zgodziæ z Ryszardem

10 D. Coste Les universaux face à la mondialisation: une aporie comparatiste? Vox Poetica

21/05/2006, http://www.vox-poetica.org/sflgc/biblio/coste.html

11 A. Finkielkraut LIngratitude, conversation sur notre temps , coll. Blanche, éd.

Gallimard, Paris 1999.

E. Auerbach Philology and Weltliteratur [1952] cf. M. and E. Said, Centennial Review

XIII.1 (1969), p. 3.

D. Coste Les universaux

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: