Biuletyn_12_2010.pdf

NR 12 (121)

grudzień

2010

BIULETYN

Dodatek: płyta DVD z filmem

CZARNY CZWARTEK Gdynia ’70, dlaczego?

BIULETYN

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

GRUDZIEŃ ’70

numer indeksu 374431

nakład 10 000 egz.

cena 7 zł (w tym 0% VAT)

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIAŁYSTOK

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Białystok

tel. 85 6645703

GDAŃSK

ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia

tel. 58 6606700

KATOWICE

ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice

tel. 32 6099840

KRAKÓW

ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków

tel. 12 4211100

LUBLIN

ul. Szewska 2, 20-086 Lublin

tel. 81 5363401

ŁÓDŹ

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź

tel. 42 6162745

POZNAŃ

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań

tel. 61 8356900

RZESZÓW

ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów

tel. 17 8606018

SZCZECIN

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin

tel. 91 4849800

WARSZAWA

ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa

tel. 22 5261920

WROCŁAW

ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław

tel. 71 3267600

BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący,

Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Agnieszka Łuczak

Filip Musiał, Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wójtowicz, Piotr Życieński

Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 22 4318374), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 22 4318375), barbara.polak@ipn.gov.pl

Andrzej Sujka – sekretarz redakcji (tel. 22 4318339), andrzej.sujka@ipn.gov.pl

Piotr Życieński – fotograf (tel. 22 4318395), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 22 4318347), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Projekt graﬁ czny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;

łamanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Anna Kaniewska

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa

Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Kraków

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIULETYN

N R 1 2 ( 121 )

GRUDZIEŃ

2010

SPIS TREŚCI

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Jerzy Eisler – Grudzień 1970 ............................................................................................. 2

Sławomir Cenckiewicz – Gdańsk ’70. Zbrodnia nieukarana i bitwa o pamięć ......... 7

Piotr Brzeziński – Gdyński Grudzień ’70 ........................................................................ 25

Michał Paziewski – Szczecin ’70........................................................................................ 41

Łukasz Kamiński – Dolnośląski Grudzień ....................................................................... 60

Sebastian Drabik – Krakowscy robotnicy w grudniu 1970 roku .............................. 64

Paweł Miedziński – „Zjedz obiad, najedz się, wieczorem czeka nas robota”.

Nocne pogrzeby szczecińskich oﬁ ar Grudnia ’70 .......................................... 69

Piotr Brzeziński – Ballada o Janku Wiśniewskim.......................................................... 75

Robert Litwiński – Policja wobec UWO i OUN w II Rzeczypospolitej ........................ 80

RECENZJE

Witold Wasilewski – Antypolski aktywista ................................................................... 113

Barbara Polak – Ojczyzna ocalona .............................................................................. 116

ZMARLI

Piotr Szubarczyk – Jej Ojczyzną – Polska Podziemna.

Maria Fieldorf-Czarska (1925–2010) .............................................................. 117

WYDARZENIA .......................................................................................................... 118

Na okładce: str. I – Pochód z ciałem „Janka Wiśniewskiego” (Zbigniewa Godlewskiego) na ul. Podjazd,

fot. IPN Gd.; str. IV – Kłęby dymu nad płonącym gmachem KW PZPR – Szczecin, 17 grudnia 1970 r., po prawej

stronie widoczna rzesza manifestantów otaczająca gmach KW MO, fot. ze zbiorów M. Paziewskiego.

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

SYLWETKI

Anna Nadarzyńska-Piszczewiat, Robert Chrzanowski – Przywódcy

Gdyńskiego Grudnia ’70....................................................................................... 89

Paweł Miedziński – Edmund Bałuka.

Prawdziwy socjalista w realnym socjalizmie ................................................. 100

Piotr Szubarczyk – Gdynia – miasto ukochane.

Wspomnienie o Wiesławie Kwiatkowskiej ..................................................... 106

DOKUMENTY

Piotr Gontarczyk – Jak ZWM z bezpieką... .................................................................. 110

J ERZY E ISLER , IPN W ARSZAWA

GRUDZIEŃ 1970

Schyłek lat sześćdziesiątych to najgorszy po czasach stalinowskich

o k r e s w h i s t o r i i P o l s k i e j R z e c z y p o s p o l i t e j L u d o w e j . C o r a z w i ę c e j l u d z i

dostrzegało, że systematycznie wyczerpywał się model polityczny,

społeczny i ekonomiczny, lansowany przez Władysława Gomułkę i

jego ekipę. Stopniowo narastała frustracja społeczeństwa. W kraju

powstawała sytuacja prawdziwie wybuchowa. Władze chciały zaha-

mować i odwrócić te niekorzystne tendencje. Przygotowywały zatem

ograniczoną reformę gospodarczą, której integralnym elementem

miała być wprowadzona zaledwie na jedenaście dni przed święta-

mi Bożego Narodzenia drastyczna podwyżka cen wielu towarów,

zwłaszcza artykułów spożywczych.

Wiadomo zaś nie od dzisiaj, że właśnie wtedy w Polsce tradycyjnie kupuje się więcej lepszej,

a przez to droższej żywności. Zresztą o podwyżce oﬁ cjalnie poinformowano dopiero wieczorem

w przeddzień jej wprowadzenia, gdy sklepy w całym kraju były już zamknięte, aby nikt nie mógł

kupić na zapas towarów po starych, niższych cenach. W swej masie społeczeństwo oczywiście było

świadome tego, że – jak ją oﬁ cjalnie nazywano – „operacja cenowa” uderzała głównie w rodziny

o najniższych dochodach. A przecież już wcześniej w wielu domach trudno było związać koniec

z końcem. Nie można się więc dziwić, że w grudniu 1970 r. Polską wstrząsnęły paroksyzmy kolejnego,

głębokiego kryzysu polityczno-społecznego 1 .

Nim jednak doszło do podwyżki cen, 7 grudnia 1970 r. Gomułka odniósł swój życiowy sukces

w polityce zagranicznej. Tego dnia został podpisany w Warszawie układ o podstawach wzajemnych

stosunków między PRL a RFN, w którym Niemcy w praktyce uznawali oﬁ cjalnie granicę na Odrze

i Nysie Łużyckiej. Chociaż nie ma żadnych bezpośrednich dowodów na to, że ten dyplomatyczny suk-

ces miał Polakom – w zamyśle władz partyjno-państwowych – osłodzić gorycz planowanej podwyżki

cen, to jednak takie opinie można było wielokrotnie usłyszeć.

Niezależnie od tego, jak było naprawdę, faktem pozostaje, że podwyżka cen stała się bezpośred-

nią przyczyną gwałtownych robotniczych protestów, do których doszło w kilku miastach Wybrzeża.

Jako pierwsza zastrajkowała rankiem 14 grudnia Stocznia im. Lenina w Gdańsku, której pracownicy

zażądali cofnięcia wprowadzonej podwyżki. Ponieważ kierownictwo zakładu nie było w stanie speł-

nić tego postulatu, po kilku godzinach robotnicy w pochodzie wyszli poza teren stoczni i skierowali

się pod gmach Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Po drodze przyłączały się do nich przygodne osoby,

w tym dużo młodzieży. Manifestanci chcieli rozmawiać z I sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego

PZPR Alojzym Karkoszką, ale ten przebywał w Warszawie, gdzie właśnie obradowało VI Plenum

KC PZPR. Rozgoryczeni demonstranci, których praktycznie nikt nie chciał wysłuchać, nic nie uzy-

skawszy pod gmachem KW, przez kolejne kilka godzin w pochodzie przemieszczali się ulicami Gdań-

ska, jednak nie niszcząc i nie demolując niczego.

1 Na ten temat opublikowano dotychczas ponad 50 książek i broszur o różnym charakterze i rozmaitej war-

tości. Na końcu tekstu podaję wykaz najważniejszych publikacji. W ciągu najbliższych tygodni i miesięcy ukaże

się (głównie, choć nie wyłącznie, staraniem Instytutu Pamięci Narodowej) kilka kolejnych książek na ten temat,

w tym zapewne wreszcie także (obroniona w 2000 r. na Uniwersytecie Szczecińskim) praca doktorska Michała

Paziewskiego Grudzień 1970 w Szczecinie , będąca bez wątpienia najpełniejszym i najsolidniejszym opracowa-

niem ówczesnego kryzysu na Pomorzu Zachodnim.

Pochód z ciałem „Janka Wiśniewskiego” (Zbigniewa Godlewskiego) na ul. Czerwonych Kosynierów

Wszelako, ponieważ chcieli swojemu protestowi nadać jak największy rozgłos, wznosili coraz

bardziej radykalne hasła. Gdy spokojnie wracali pod siedzibę lokalnych władz partyjnych, krótko

przed 16.00, w pobliżu mostu Błędnik pochód został nagle zaatakowany petardami i granatami łza-

wiącymi przez funkcjonariuszy MO. Należy w tym miejscu podkreślić, że było to ponad dziewięć

( sic! ) godzin po rozpoczęciu strajku w Stoczni im. Lenina i blisko pięć godzin po tym, jak pochód

protestujących opuścił teren stoczni.

Jak widać, władze lokalne (i ich zwierzchnicy w Warszawie) miały wystarczająco dużo czasu na

podjęcie poważnych rozmów z protestującymi. Wyraźnie jednak nie chciały, a może nie mogły lub nie

umiały tego uczynić. Wszak autentyczny dialog społeczny był obcy praktyce realnego socjalizmu. Nie

po raz pierwszy, i niestety nie ostatni w dziejach PRL, łatwiej było przeciw robotnikom posłać milicję

i wojsko, niż podjąć z nimi poważne rozmowy. W śródmieściu Gdańska rozgorzały gwałtowne walki

uliczne, które toczyły się do późnych godzin wieczornych. Milicja tego dnia nie używała jeszcze broni

palnej; nie było zatem oﬁ ar śmiertelnych, choć przynajmniej kilkudziesięciu ludzi zostało rannych.

Nazajutrz protesty się nasiliły. W wielu punktach miasta dochodziło do starć z „siłami porząd-

kowymi”, które tym razem używały broni palnej. Od godzin rannych znów na ulicach pojawili się

stoczniowcy, którzy w pochodzie udali się pod gmach Komendy Miejskiej MO, gdzie rzekomo miały

znajdować się osoby zatrzymane poprzedniego dnia. Właśnie w rejonie komendy przy ul. Świerczew-

skiego, gdzie walki przybrały szczególnie gwałtowny charakter, padli pierwsi zabici. Wraz z upły-

wem czasu potęgowała się obustronna agresja. Na placu przed Dworcem Głównym podpalono kilka

milicyjnych samochodów oraz pocztowe wózki akumulatorowe.

Demonstrantom udało się też podpalić siedzibę lokalnych władz partyjnych. Oczywiście, w akcji

tej czynnie uczestniczyła tylko niewielka część spośród tłumu, szacowanego w tym momencie na

ponad 20 tys. osób. Zdecydowana większość biernie się temu przyglądała, co najwyżej od czasu do

czasu zagrzewając okrzykami tych najbardziej aktywnych. Wielu ludzi cieszyło się, gdy podpalono

budynek, symbolizujący znienawidzoną przez nich władzę. Gdy ogień zaczął ogarniać kolejne piętra

Domu Partii, który w grudniowe dni został przez gdańszczan przezwany „Reichstagiem”, zdespero-

wany tłum nie dopuścił interweniującej straży pożarnej. Żołnierzy wyposażonych w broń maszynową

oraz ciężki sprzęt wprowadzono do Gdańska 15 grudnia. Mimo to (a może właśnie dlatego?) walki

uliczne w mieście trwały praktycznie przez cały dzień. Zginęło w nich co najmniej siedem osób, kil-

kaset zostało rannych, a około pięciuset demonstrantów zostało zatrzymanych.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: