modulii.pdf

Moduł 2

Teologia

Wstęp

2.1. Czy Bóg istnieje?

2.2. Bóg a zagadnienie zła

2.3. Św. Augustyn. Filozofia a wiara

2.4. Św. Tomasz i scholastyka

2.5. Antropologia zamiast teologii — projekt Feuerbacha

Wstęp

Zainteresowanie człowieka zagadnieniami religijnymi wyprzedza wszelką refleksję

filozoficzną. A filozofowie od wieków starali się w sposób racjonalny uzasadniać i wy-

jaśniać własną wiarę czy też swój brak religijności. W poniższym module zajmiemy

się przede wszystkim filozofią religii związaną z chrześcijaństwem, należy jednak

pamiętać, iż każda religia jest próbą wytłumaczenia natury świata oraz roli, jaką od-

grywa w nim człowiek.

Większość filozofów religii za punkt wyjścia dla swoich rozważań przyjmuje doktrynę

dotyczącą natury Boga, zwaną teizmem. Teizm to wiara w jednego, osobowego

i żywego Boga, który jest ponadto wszechmocny, wszechwiedzący i doskonale ła-

skawy. Teiści wierzą, że ów Bóg jest stwórcą świata i, co więcej, nieustannie ingeruje

w swe stworzenie. Pogląd taki jest wyznawany zarówno przez chrześcijan, żydów,

jak i muzułmanów.

Przeciwieństwem teizmu jest ateizm – doktryna czy też pogląd negujący wszelkie

przedstawienie Boga osobowego i żywego. Za formę ateizmu uznawano deizm za-

kładający, że Bóg stworzył wszechświat, ale nie ingeruje odtąd w jego losy, pozosta-

wiając przyrodę jej własnemu biegowi. Przejawem ateizmu może być także pante-

izm utożsamiający Boga ze światem, przyrodą, naturą rozumianą jako jedna całość

bytowa; czy też politeizm zakładający istnienie wielu bogów (wielobóstwo). Dzisiaj,

mówiąc o ateizmie, mamy jednak najczęściej na myśli pogląd zaprzeczający istnieniu

Boga w jakiejkolwiek postaci.

Dyscypliną filozoficzną na gruncie, której rozważa się kwestie istnienia i natury Boga,

jest teologia . Ponadto zwykle odróżnia się teologię objawioną opierającą się na

tekstach ( Pismo Święte ) i boskim objawieniu oraz teologię naturalną odwołującą się

jedynie do procesu rozumowania, który może nas prowadzić ku Bogu.

Czy Bóg istnieje? Jest to pytanie, które większość ludzi zadało sobie w jakimś mo-

mencie życia. Dla wielu z nas to właśnie Bóg jest bowiem źródłem moralności i celo-

wości świata fizycznego. Kolejne wykłady będą poświęcone podstawowym argumen-

tom za istnieniem Boga i przeciw niemu.

2.1. Czy Bóg istnieje?

Czy możemy dowieść, że Bóg istnieje? Jednym z najstarszych i najczęściej stoso-

wanych argumentów za istnieniem Boga jest tzw. dowód kosmologiczny nazywany

też argumentem z pierwszej przyczyny . Zakłada się tutaj, iż absolutnie wszystko

zostało spowodowane przez coś wcześniejszego. Na przykład, jeśli na głowę spadła

mi gałąź, mogę stwierdzić, że przyczyną tego zdarzenia był wiatr. Ale dalej mogę

zapytać, co wywołało wiatr?

Punktem wyjścia jest w tym przypadku analiza obecnych w świecie ciągów przyczyno-

wo-skutkowych, aż do stwierdzenia, że istnieje twórcza instancja będąca przyczyną

wszystkiego, czyli istnieje Bóg – „Pierwszy Poruszyciel” (porównaj z tematem 3 mo-

dułu I – o Arystotelesie).

Słabość takiej argumentacji polega na tym, że wychodzimy od założenia, iż każda

rzecz została spowodowana przez coś innego, by za chwilę stwierdzić, że istnieje

jeden samowystarczalny i niezależny byt, czyli Bóg będący podstawą wszelkich łań-

cuchów przyczynowo-skutkowych…

Możemy więc sensownie zapytać: „Co było przyczyną Boga?”. Ponadto możemy

z łatwością zauważyć, iż „pierwszą przyczyną” mógłby być nie tylko wszechmocny,

nieskończenie dobry i osobowy Bóg, ale także na przykład jakieś zdarzenie fizyczne.

I tak równie dobrze możemy stwierdzić, zgodnie z teorią wielkiego wybuchu ( big

bang ), iż przyczyną wszechświata jest ekspansja materii. Takie wytłumaczenie dla

początku wszystkiego, co istnieje narażone jest zresztą na podobną krytykę – znowu,

bowiem możemy zapytać: „Co spowodowało wielki wybuch?”.

Zarówno dowód kosmologiczny, jak i teoria wielkiego wybuchu zbudowane są na

przekonaniu, iż niemożliwe są nieskończone ciągi przyczyn i skutków. Warto jednak

zauważyć, że podobnie jak nie ma największej liczby, gdyż do liczby uważanej za

największą zawsze możemy dodać jeden. Tak samo być może istnieją łańcuchy

przyczyn i skutków ciągnące się nieskończenie w przeszłość.

Alternatywą dla argumentu z pierwszej przyczyny jest tzw. argument z celowości

nazywany też argumentem teleologicznym (od greckiego słowa telos – czyli ‘cel’).

Punktem wyjścia w tym przypadku jest ponownie obserwacja świata, który nas ota-

cza. Zauważa się tutaj, iż wszystko, co istnieje zdaje się pasować do pełnionej przez

siebie funkcji, wydaje się być „zaprojektowane”. Nasza obserwacja natury ujawnia

istnienie ładu, który wyznacza biologiczne, chemiczne i fizyczne reguły czy prawa

rządzące światem.

W świecie przyrody obecny jest doskonały porządek – każda część ekosystemu mo-

że funkcjonować poprawnie tylko wtedy, gdy poprawnie funkcjonują inne jego części.

Wszystko zmierza do jakiegoś z góry wyznaczonego celu. Uporządkowanie wszech-

świata zdaje się mówić nam o tym, że istnieje projektant i stwórca.

Tak jak patrząc na zegarek możemy stwierdzić, że został on zaprojektowany przez

zegarmistrza, tak samo przez analogię obserwując świat wokół nas, który jest skon-

struowany daleko bardziej doskonale od jakiegokolwiek zegarka, musimy stwierdzić,

iż istnieje Boski Zegarmistrz.

Oczywiście osoba odrzucająca wiarę w istnienie Boga mogłaby powiedzieć, że celo-

wość, którą obserwujemy w świecie przyrody, da się wytłumaczyć w oparciu o teorię

ewolucji. Ewolucjonizm to teoria głosząca, że struktura rzeczywistości i jej stan te-

raźniejszy mogą być wyjaśnione jako rezultat rozwoju, któremu podlegają przedmioty

i zjawiska.

Według Charlesa Darwina (1809–1882) w procesie selekcji naturalnej zachowane

przy życiu zostają jedynie organizmy najzdrowsze i najlepiej przystosowane do śro-

dowiska. W takiej perspektywie równie dobrze człowiek mógłby pochodzić od małpy.

Współczesny ewolucjonizm mówi już jedynie o paralelizmie ewolucji gatunków (ga-

tunki istnieją obok siebie) – np. gatunek „małpa” może ewoluować, ale pozostaje on

ciągle tym samym gatunkiem, nie przemieniając się w inny gatunek, np. gatunek

„człowiek”...

A zatem teoria głoszona przez Darwina nie jest dzisiaj uznawana za wiarygodną, po-

nieważ pomiędzy gatunkami brak jest ogniw pośrednich – ani antropologia, ani pale-

ontologia nie są w stanie w sposób przekonujący uzupełnić owych luk. Ponadto teo-

ria ewolucji nie musi wiązać ze stwierdzeniem, że Bóg nie istnieje – można wszak

wierzyć, że to sam Bóg stworzył mechanizm ewolucji.

Musimy jednak zauważyć, że argument z celowości , o którym tutaj mówimy, nie

stanowi wsparcia dla teizmu (monoteizmu – wiary w jednego osobowego Boga). Na-

wet jeśli uznamy, że świat rozwija się w sposób celowy to nie dowodzi to wcale tego,

iż został on „zaprojektowany” przez jednego Boga. Równie dobrze świat mógł zostać

zaprojektowany przez wielu współpracujących ze sobą bogów. Co więcej argument

z celowości nie musi łączyć się z istnieniem Boga wszechmocnego i nieskończenie

dobrego (czyli Boga opisywanego przez teistów).

Nie wszystkie elementy świata wydają się być doskonale „wymyślone”, przede

wszystkim ludziom trudno jest pogodzić się z tym, że wszechmocny i nieskończenie

dobry Bóg mógłby chcieć stworzyć świat, w którym istnieje tyle zła – okrucieństwa,

mordów czy też cierpienia spowodowanego klęskami naturalnymi i chorobami.

Argumentem zasadniczo różniącym się od dwu poprzednich dowodów na istnienie

Boga jest argument ontologiczny , który nie opiera się na świadectwach zmysło-

wych dotyczących natury świata. Głosi on, że istnienie Boga wynika z definicji Boga

jako istoty koniecznej. Jego autor, św. Anzelm (1033–1109) ujmuje to w sposób na-

stępujący:

„To, co jest większym, niż mogę pomyśleć, nie może być tylko w samym umyśle. Je-

żeli zaś istnieje w samym umyśle, to mogę pomyśleć, że istnieje także w rzeczywi-

stości. A zatem: to, co większym pomyśleć nie mogę, mogę pomyśleć większym. Ale

tak z pewnością być nie może. A zatem bez wątpienia istnieje rzeczywiście coś, co

jest większym, niż mogę pomyśleć.” (Markiewicz, 1987: 97).

Zawiłe? Absurdalne? Nie martw się, nie tylko Ty w taki sposób odebrałeś powyższą

argumentację... Powtórzmy, więc jeszcze raz: św. Anzelm pojmuje Boga jako istotę

najdoskonalszą, a istnieć jedynie w umyśle (jako pojęcie) znaczy istnieć mniej do-

skonale niż istnieć realnie w rzeczywistości – niezależnie od idei znajdujących się

umyśle. A zatem, jak wywnioskował Anzelm: istota najdoskonalsza (Bóg) musi ist-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: