24.02.2006
Egzamin: pytania otwarte z wykładów + lektury
Lektury, obowiązkowe:
M. Ossowska „Socjologia moralności”, (wyd 2 lub kolejne) cz. I „Czynniki kształtujące moralność grup społecznych” + słowo wstępne, cz. III r. „Dawne rozróżnienia w świetle nowych refleksji”; r. „O pojęciu moralność”
Zalecane:
M. Ossowska „Moralność mieszczańska” r. 3
M. Ossowksa „Etos rycerski i jego odmiany”
M. Ossowska „Normy moralne” r. 3, 9, 10
K. Kiciński „Świadomość moralna Polaków – główne tendencje” (referat z 12 ogólnopolskiego zjazdu socjologicznego
„Kondycja moralna społeczeństwa polskiego”, red. J. Mariański
L. Kocik „Anomia moralno-obyczajowa wsi polskiej”
W. Jacker, U. Swaćba „Etos pracy w Polsce”
Co to jest moralność?
MORALNOŚĆ – bardzo wieloznaczne pojęcie. najważniejsze z nich:
- sens aksjologiczny – co jest dobre, a co złe,
co się powinno robić, a co jest zakazane,
np. moralność chrześcijańska;
coś o charakterze moralnym ≠ coś o charakterze niemoralnym
- sens neutralny – nie używa się ocen, rozważania nt. zjawisk, które można podporządkować do pewnej klasy zjawisk np. straty moralne – wyrzuty sumienia
(neutralne nazwy odnoszące się do określonych zjawisk)
coś o charakterze moralnym ≠ coś o charakterze pozamoralnym
Co to jest moralność w sensie neutralnym? (M. Ossowska „Podstawy nauk o moralności”)
M. Ossowska (z domu Niedźwiedzka:) 1896-1974
- wpływ szkoły lwowsko-warszawskiej; nauczyciele: Kotarbiński, Ajdukiewicz, Tatarkiewicz
- wpływ analitycznej szkoły brytyjskiej (bo pobyt w Londynie)
- nadawanie banalnym zagadnieniom postaci umożliwiających analizę
- zainteresowania: hermeneutyka, problematyka moralna
- pierwsza książka – „Podstawy nauki o moralności”
– badanie języka, którym zajmuje się nauka o moralności – „Podstawy nauki o moralności”
- badanie socjologiczne moralności – „Socjologia moralności”
- badanie psychologiczne moralności – „Psychologia moralności”]
- neutralność badacza – „zero” postaw emocjonalnych
z czasem Ossowska stwierdza, że to niemożliwe, bo już sam język wskazuje na ocenę emocjonalną, (pod względem aksjologicznym – np. egoista – to taki człowiek, który myśli tylko o sobie i to jest naganne).
Więc: trzeba sobie z tych zagadnień emocjonalnych zdawać sprawę i co więcej należy o tym poinformować czytelnika.
- trudność odróżnienia między opisem, a oceną – szczególnie przy opisie norm
np. jest obowiązkiem zameldować się! W tym miejscu nie pali się! – przykłady norm opisowych
A więc: pojęcie MORALNOŚCI pod względem analitycznym jest niemożliwe
- 3 typy moralności:
- epikurejska – (ze starożytności, skierowana na siebie) – mądrość życiowa, chroni przed cierpieniem;
- stoicka – (ze starożytności, skierowana na siebie) – zachowanie niezależności (nie bać się, nie pragnąć…)
- moralność prospołeczna (z czasów nowożytnych; skierowana na innych)
A więc: istnieją różne moralności.
- Ossowska porównuje MORALNOŚĆ do NABIAŁU – składa się z wielu części (mlek, ser, śmietana…)
Dalej:
- moralność godnościowa – bardzo różnie rozumiana – w zależności od osoby, może być nawet przeciwstawna sobie,
np. szlachta uważała, że praca hańbi, a mieszczaństwo, że praca podnosi poczucie godności
- moralność indywidualna – zależy od tego, jakie wartości ludzie sobie cenią w sposób pozamoralny
D. Hume – rozróżnianie cnót moralnych mąci sprawę
Arystoteles – cnoty genotypiczne – intelektualne – wyższe
zalety etyczne – gorsza kategoria cnót
rodzaje cnót: moralne (służą innym)
roztropności (służą posiadaczowi – np. pracowitość, gospodarność)
Ktoś inny porównuje MORALNOŚĆ do HISTORII – jest w niej wszystko!
Ossowska: Wyznaczanie granic pojęciu MORALNOŚĆ jest już sprawą moralną.
W jaki sposób Ossowska zamierzała badać moralność, skoro nawet nie potrafiła zdefiniować pojęcia?
I – odwołała się do pojęcia etosu, które jest szersze od moralności
moralność
etos
ETOS – przyjęta w danym społeczeństwie hierarchia wartości, jakieś zachowania, które są ludziom drogie
- dominują w nim pewne wartości – np. etos chrześcijański, etos rycerski, mieszczański, chłopski
- TO ETOS WYZNACZA POLE DO PROWADZENIA BADAŃ
II – badania socjologii moralności – badania poglądów autorów nt. hipotez, od czego zależy i z czym się wiąże moralność – a więc: posługuje się zaczerpniętymi definicjami
- nauka moralna – normy moralne to te, które są traktowane w danej kulturze jako normy moralne – analiza różnych norm – np. Nie zabijaj!
J. Lazari – Pawłowska 1921-1994
nauczyciele: Kotarbiński, Ossowscy
MORALNOŚĆ – spójne pojęcie, 4 kryteria:
1. kryterium psychologiczne – na podstawie stanu świadomości
2. kryterium socjologiczne – badania społecznych źródeł, funkcje i sankcje w grupie
3. kryterium systemowe – system etyczny oparty na aksjomatach, normy muszą być z nimi spójne
4. kryterium treściowe – bez relatywizmów, pewnik: istnieje pewne dobro i zło – a więc pewne zachowania są zawsze dobre, albo zawsze złe
Autor zawsze powinien wiedzieć, co bada.
K. Kiciński – przyjmuje kryterium psychologiczne (i potem treściowe) – indywidualne, własne uczucia
1. moralność prospołeczna – zachowanie w stosunku do innych
2. moralność godnościowa – poczucie własnej wartości
3. moralność wzajemnościowa – poczucie powinności
4. moralność tabuistyczna – czego nie wolno (np. starotestamentalne)
3.03.2006
„Nurty” w socjologii moralności:
· Kiciński – psychologiczna opcja moralności (z propozycji Lazari-Pawłowskiej), czyli m. jest to, co za moralne uważają ludzie. I tak definiuje moralność w badaniach. Według niego m. ma charakter emocjonalny – należy do niej to, co budzi emocje.
· Starożytność – nurt perfekcjonistyczny, czyli stoicyzm i epikureizm
· Nurt prospołeczny – obywatelski określa to, do czego człowiek (obywatel) jest zobowiązany oraz te, czego robić nie powinien
· XIX / XX wiek – początek oporów wobec tak pojętej moralności i przypisywania większego znaczenia normom odnoszącym się do jednostek. W tym czasie żył i tworzył także Nietzsche gardzący orientacją prospołeczną i określający ją mianem „moralności niewolników” (w odróżnieniu od moralności panów).
· Maria Ossowska – rozgraniczenie tych nurtów, podkreślenie wagi cnót pozwalających ludziom na koegzystencję w społeczeństwie.
- brak krytyki nurtu prospołecznego.
- moralność nie jest wrodzona
- osobą godną (moralną) określa tego, kto potrafi bronić wyznawanych przez siebie wartości. Taki (czy tylko taki?) człowiek jest godny szacunku
- istnieją takie zachowania, które godności zaprzeczają, poniżają ją (np. łapówkarstwo, lizusostwo, oportunizm, co jest zgodne z wynikami badań K. Kicińskiego na ten temat)
- gdy nie ma moralności prospołecznej, to społeczeństwa giną, a bez moralności osobistej nie są godne zaufania (Bertrand Russel cytowany przez M. Ossowską)
· referat Kicińskiego dot. świadomości moralnej Polaków
- głównie o tendencjach w świadomości społecznej
- Durkheim: moralność ma funkcję kontrolną i spełnia ją w sposób rozproszony poprzez potępienie człowieka, wykluczenie z grupy. Obecnie system kontroli społecznej osłabł, a większą wagę przywiązuje się do norm prawnych, kodeksów, etyki zawodowej
- Polacy mają dość wysoką świadomość norm moralnych, mają też silną potrzebę karania
- Pojęcie uczciwości straciło dawny walor
Tendencje
→ nurt związany z moralnością katolicką:
- związany z nauką Kościoła Katolickiego
- obrona wartości wypływających z jego nauki i z wiary
- Kościół pełnił ważną dla Polaków funkcję w czasach PRLu (głównie podczas Stanu Wojennego), co zwiększyło jego autorytet
→ nurt związany z liberalizmem
- trudniejszy do scharakteryzowania, bo nie ma żadnej związanej z nim instytucji
- jest związany ze znacznie większą znajomością idei powstałych na Zachodzie
- idea autonomii ludzkiej i autonomii moralnej;, podkreślenie ważności własnego sumienia
- ograniczeniem ludzkiej wolności, autonomii jest wolność drugiego człowieka
- Zbliżone do tego nurtu są poglądy Leszka Kołakowskiego
Leszek Kołakowski (dzieła z lat ’60)
- człowiek jest w stanie kierować własnym życiem bez oglądania się na sformalizowane normy, kodeksy. Według Kołakowskiego odzierają one człowieka z autonomii, a w życiu chodzi o wybór pomiędzy wartościami dokonany poprzez odwołanie się do wewnętrznego głosu sumienia („Etyka bez kodeksu”)
- to nie jest relatywizm! – wybieramy nie najwygodniejszą, tylko najsłuszniejszą drogę postępowania
- z wyborem związane jest głębokie poczucie odpowiedzialności. I tu pojawia się rozróżnienie między wierzącymi a niewierzącymi – ci pierwsi zawsze mają możliwość uzyskania rozgrzeszenia, pozbycia się tej odpowiedzialności poprzez pokutę. A niewierzący jest odpowiedzialny sam przed sobą.
Nurt liberalny zaczyna się kształtować w Polsce, ponieważ:
· istnieje sięgające Oświecenia przekonanie o tym, że ludzie są sobie równi a także tradycja oddzielenia religii i moralności
· nie musi się łączyć z odchodzeniem od kościoła – wśród jego zwolenników jest wielu wierzących, przekonanych jednak o swojej autonomii moralnej
· zaistniał upadek autorytetów i podział na „pasterzy i owczarnię” (nieco to niejasne – HJ)
· zachodzi dyfuzja kultury zachodnioeuropejskiej, zwłaszcza po upadku komunizmu, a w idei demokracji bardzo silnie zakorzeniona jest idea ludzkiej podmiotowości oraz to, że ludzie są równi i niechęć do fundamentalizmu. I dlatego pomimo przewagi Kościoła (chyba chodzi o to, że ludzie deklarują się jako katolicy – HJ) i tego, że za moralnością liberalną nie stoi żadna instytucja, to jednak zyskuje ona coraz więcej zwolenników
Poza tym w Polsce nie ma dialogu pomiędzy tymi dwoma nurtami.
A liberalizm to elitarna moralność, bo więcej wymaga od człowieka (choć nie chodzi o to, że moralność katolicka mniej wymaga od człowieka, ale ta liberalna wymaga samodzielności. Zresztą o liberalizmie najlepiej mówił prof. Marcin Król na wykładach 29 marca i 7 czerwca)
„O pojęciu norm społecznych” S. Nowak
- 1921 – 89, uczeń Ossowskiego, prowadził badania empiryczne, którym nadał szczególną wagę (to ten pan od tekstów na MTBS – HJ)
- nawiązania do Ossowskiej – wielu pojęć z zakresu normatywnych nie da się zdefiniować, ale można je przybliżyć poprzez definicję kontekstową
- wyróżnia 3 rodzaje norm (tzn. norma działa w danej grupie jako):
· przymus wewnętrzny
· przymus zewnętrzny – ktoś musi za nim stać (autorytet ilości) i jest objęty sankcjami. Ważne jest, czy te normy są przez ludzi uznawane, czy tylko narzucone. Przy ich badaniu trzeba by skoncentrować się na badaniu kodeksów, tendencjach w ferowaniu wyroków przez sędziów, systemie wykonywania kar i źródłach przymusu.
Normami są nie tylko wypowiedzi – często są one niezwerbalizowane. A za pomocą badań ilościowych można wykazać, jak ważne są dane normy – ich rozpowszechnienie, ilość kar itp.
· sposób zachowania – ludzie z natury zachowują się tak, jakby jakaś norm działała. Jest to najtrudniejsze do zbadania.
Jedna norma może działać jako reprezentanta każdego z powyższych typów (np. nie zabijaj). A między normami mogą wynikać konflikty.
- przed pojawieniem się refleksji nad moralnością pojawiają się pewne systemy moralne
- nad tym, skąd pochodzi moralność, zastanawiali się już sofiści:
Kalikles – moralność została narzucona słabszym przez silniejszych (Kalikles to postać z dialogu „Gorgiasz” Platona)
Prasymach – słabsi narzucają swoje normy silniejszym w obronie
Hippiasz – wszystko zależy od tego, jakie to są normy – jedne narzucają słabsi, a inne silniejsi
Potem myśleli też o tym inni. I Nietzsche uznał, że normy narzucili słabsi silniejszym – stąd dominująca na świecie moralność niewolników. Z kolei Marks stwierdził, że to silniejsi narzucili je słabszym jako narzędzie przymusu…
A w ogóle od Starożytności do XVII wieku nurt refleksji nad moralnością był bardzo słaby.
10.03.2006
Ramy czasowe: 1689 – 1789 (to jakby ktoś nie wiedział...)
- Oświecenie to wyjście ludzkości z niesamodzielności
- Uwolnienie się od przesądów religii i od zniewolenia. Wiary w Boga nie odrzucono zupełnie, ale powszechnie spotykany były deizm i ateizm
- Dobro – to, co przynosi innym pożytek, zło – to, co innym szkodzi
- Społeczeństwo powinno tak zorganizować system prawny, by wszyscy byli równi wobec prawa
- Empiryzm
- Oświecenie dzieli się na brytyjskie i francuskie ...
darekjfo