EUGENIUSZ RAFALSKI POLITYKA WATYKANU W PRZEDEDNIU II WOJNY �WIATOWEJ (na tle g��wnych akcji dyplomatycznych) Ok�adk� projektowa�a Ma�gorzata Rutkowska Redaktor Krystyna D�browska Redaktor techniczny Grzegorz B�czkowski Korektor Halina Latowska Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1978 Printed in Poland SPIS TRE�CI Wst�p............., . 5 Cz�� pierwsza Elementy doktryny spo�eczno-politycznej Ko�cio�a rzymskokatolickiego ............11 Rozdzia� I. Problem w�asno�ci. Podzia� d�br ... 15 Rozdzia� II. Idea solidaryzmu klasowego .... 25 Rozdzia� III. Rola pa�stwa wobec bur�uazji i ruchu robotniczego . ..........38 Cz�� druga Polityka ZSRR i mocarstw imperialistycznych oraz Watykanu w przededniu II wojny �wiatowej .... 51 Rozdzia� IV. Narastanie konfliktu i jego uwarunkowania..............53 Rozdzia� V. Wzrost napi�cia w Europie. Gwarancje brytyj sko-francuskie. Pierwsza faza rokowa� z ZSRR 142 Rozdzia� VI. Pius XII i Roosevelt: dwa apele - dwie koncepcje rozwi�zania konfliktu ...'.. 193 Rozdzia� VII. Watykan na rzecz �nowego Monachium" przeciwko pr�bom formowania koalicji anty-niemieckiej z udzia�em ZSRR.......212 Rozdzia� VIII. Presja na Polsk�......261 'Rozdzia� IX. Rozmowy brytyjsko-niemieckie . . . 278 Rozdzia� X. Druga faza rokowa� brytyjsko-francu- skich z ZSRR............292 Rozdzia� XI. Ostatnie akcje Watykanu .... 308 Bibliografia.............338 Indeks nazwisk............347 Indeks nazw geograficznych.........352 357 WST�P Wydarzenia II wojny �wiatowej budz� od lat szczeg�lne zainteresowanie zar�wno opinii publicznej, jak i �rodowisk naukowych. Wynika to z nast�puj�cych fakt�w: � dla ludzi, kt�rzy prze�yli lata wojny, znalezienie odpowiedzi na pytania dotycz�ce jej przyczyn sta�o si� szczeg�lnie silnym imperatywem, wynikaj�cym z przekonania, i� odkrycie ich i ukazanie opinii publicznej mo�e przyczyni� si� do zmniejszenia niebezpiecze�stwa wybuchu kolejnej wojny �wiatowej; � stopniowo udost�pniane s� coraz to nowe materia�y archiwalne, dzi�ki kt�rym mo�liwe jest nie tylko podjecie problem�w dotychczas nie analizowanych, ale r�wnie� dokonanie korekt lub wprowadzenie uzupe�nie� i pe�niej udokumentowanych ocen od dotychczas sformu�owanych. Autor niniejszej pracy, podejmuj�c fragmentaryczn� wprawdzie, ale szczeg�lnie istotn� dla polskiego Czytelnika problematyk� poszukuj�c odpowiedzi na pytanie, czy istnia�y zwi�zki mi�dzy mi�dzynarodowymi wydarzeniami politycznymi w latach.. 1938 - 1939 a doktryn� spo�eczno-polityczn� i polityk� Watykanu jako o�rodka dyspozycyjnego Ko�cio�a rzymskokatolickiego - - kierowa� si� motywacj� wynikaj�c� nie ty�- ko z w�asnych zainteresowa� poznawczych oraz obiektywnych potrzeb naukowych, ale r�wnie� z przekonania, i� wskazane motywy polityczno-moralne s� bardzo wa�ne. Podstawowe materia�y archiwalne zosta�y wskazane �w cz�ci pierwszej bibliografii do niniejszej pracy, gdzie przede wszystkim wyr�ni� nale�a�oby najnowsz� seri� dokument�w, odnosz�cych si� do polityki Watykanu w omawianym okresie, t j. Akta i dokumenty Stolicy �wi�tej dotycz�ce II wojny �wiatowej. Zda� sobie jednak trzeba spraw�, i� jest to jedynie wyb�r dokument�w, kt�rego najbardziej istotnym celem by�o apologetyczne ukazanie dzia�a� Watykanu i jego przedstawicieli na arenie mi�dzynarodowej w okresie poprzedzaj�cym wybuch wojny oraz w czasie jej trwania. Dlatego konieczne okaza�o si� konfrontowanie informacji zawartych w tych materia�ach z przekazami znajduj�cymi si� w oficjalnych zbiorach dokument�w ministerstw spraw zagranicznych, publikowanych przez rz�dy Stan�w Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, W�och, ZSRR, a tak�e ze �r�d�ami pochodz�cymi ze zbior�w dokument�w hitlerowskiego ministerstwa spraw zagranicznych (zar�wno opublikowanych przez rz�d III Rzeszy, jak r�wnie� - - po wojnie - - przez aliant�w). Istotne by�o r�wnie� wykorzystanie � cho�by dla weryfikacji zdobywanych informacji -- innych, w�skospecjalistycznych zbior�w dokument�w, traktuj�cych o niekt�rych tylko, wybranych zagadnieniach czy dotycz�cych niekt�rych okres�w historycznych. Te zbiory dokument�w stanowi�y wa�ne �r�d�o informacji b�d�cych przedmiotem analizy. Autor chcia�by w tym miejscu zastrzec, i� niekt�re zbiory dokument�w, znane niejednokrotnie z informacji bibliograficznych, nie mog�y by� wykorzystane ze wzgl�du na ich niedost�pno��. Na przyk�ad celowe . by�oby zbadanie zawarto�ci takich zbior�w jak wydane przez Der Kommission fur Zeitgeschichte bei der Katholischen Akademie in Bayern - - Staat-liche Akten uber die Reichskonkordatsverhandlungen 1933 w opracowaniu A. Kuppera czy opracowane przez B. Stasiewskiego - - Akten deutscher Bischoje uber die Lag� der Kirche 1933 -1945 i in. Nie-dostgpne by�y r�wnie� mikrofilmy przewiezionych po procesie norymberskim do Waszyngtonu i tylko fragmentarycznie zbadanych zbior�w dokument�w rz�du III Rzeszy czy np. oficjalne zbiory dokument�w dopiero od niedawna sukcesywnie udost�pniane przez brytyjski �Foreign Office" dzi�ki skr�ceniu trzydziestoletniego okresu ich tajno�ci. O trudno�ciach, jakie napotyka badacz podejmuj�cy pr�b� na�wietlenia dzia�a� dyplomacji watyka�skiej w przedstawionym okresie historycznym, mo�e �wiadczy� fakt, - - pomijaj�c formalne przeszkody stawiane przez urz�dnik�w kurii rzymskiej i podporz�dkowanych im archiwist�w - - i� zasadnicze zespo�y dokument�w, udost�pnianych obecnie przez Archiw-um Watyka�skie, dotycz� po�owy XIX w. (do 1878 r.). Dlatego te� powstaj� zasadnicze trudno�ci przy wykorzystywaniu informacji zawartych w najpowa�niejszych opracowaniach autor�w, ciesz�cych si� zas�u�onym autorytetem, je�li powo�ywane przez nich dokumenty nie maj� piecz�ci oficjalno�ci lub gdy analizy i wnioski s� oparte na nie zweryfikowanych wcze�niej przes�ankach. Przyk�adem mo�e by� informacja - - wykorzystana w niniejszej pracy, uzupe�niona analiz� krytyczn� zawarta w ksi��ce A. Manhattana The Catholic Church against the Twen-tieth Century o rzekomych kontaktach i wymianie list�w - - za po�rednictwem specjalnych kurier�w -pomi�dzy papie�em Piusem XII a Hitlerem w sprawie przygotowa� do agresji przeciwko Polsce, powtarzana p�niej przez innych autor�w. Tak wi�c informacja jedynie prawdopodobna przekazywana jest jako ostatecznie zweryfikowana. Brak dostatecznej analizy przes�anek �r�d�owych mo�na napotka� r�wnie� w formu�owanych przez niekt�rych autor�w s�dach i ocenach skr�towych, budz�cych w�tpliwo�ci ze wzgl�du na sw� og�lnikowo��. Na przyk�ad teza, zawarta u K. Grzybowskiego i B. Sobolewskiej w ksi��ce DoJc-tryna polityczna i spo�eczna papiestwa (1789-1968), i�: �W ostatnich tygodniach przed (wojn�) Pius XII podejmowa� pr�by mediacji, utrzymania pokoju kosztem ust�pstw wobec Niemiec" mo�e okaza� si� myl�ca, je�li nie ma si� mo�liwo�ci zweryfikowania jej na podstawie �r�de�. Jeszcze wyra�niej uwidacznia si� to w�wczas, gdy autorzy - - np. O. Halecki i J. F. Mur-ray w swej pracy pt.: Eugenio Pacelli. Pope oj Peace � ju� w samym tytule i oczywi�cie w poszczeg�lnych rozdzia�ach usi�uj� zawrze� apologetyczne opinie o inicjatywach dyplomatycznych i stanowisku politycznym Piusa XII. Tezy te nie znajduj� przecie� potwierdzenia w analizowanych � nawet watyka�skich � �r�d�ach. �Niemniej jednak autor stara� si� odnale�� we wszystkich opracowaniach - - zar�wno monograficznych, jak i przyczynkowych, a nawet w publicystycznych -- informacje zawarte w cytowanych w nich dokumentach i wykorzysta� je, je�li by�o mo�liwe stwierdzenie wiarygodno�ci �r�d�a, do kt�rego nie mia� dost�pu. Spos�b zu�ytkowania zgromadzonych materia��w7 r�wnie� wymaga pewnych wyja�nie�. Po pierwsze, autor odszed� w zasadzie od stosowanej tak cz�sto w innych opracowaniach metody streszczania dokument�w, odsy�ania odbiorcy do nie zawsze dost�pnych �r�de�. Nie uwa�a� tak�e za s�uszne zamieszczania aneksu, k;�ry m�g�by doprowadzi� do nadmiernego roz- budowania pracy. D���c zatem do pe�nego udokumentowania zar�wno analizy, jak i wniosk�w, zamieszcza� fragmenty zgromadzonych dokument�w bezpo�rednio w tek�cie. Wynika�o to z przekonania, �e oryginalne materia�y, cytowane w toku analizy, mog� by� najlepszym dowodem s�uszno�ci wniosk�w. Po drugie, stara� si� pami�ta� o tym, i� jego moralnym obowi�zkiem jest korzystanie z* dorobku naukowego innych autor�w zw�aszcza w tych fragmentach rozprawy, kt�re stanowi� albo wprowadzenie (czasem obszerne), albo t�o analiz dotycz�cych problemu zasadniczego, jakim jest polityka Watykanu w latach 1938-1939. Dlatego znalaz�y si� tu streszczenia i cytaty. Mimo to wydaje si�, �e wykorzystanie dorobku innych badaczy w prezentowanej pracy jest zbyt skromne. \(L1Q, O W niniejszej pracy autor stara si� udokumentowa� � poprzez analizy dotycz�ce doktryny spo�eczno-politycz-nej, jak i polityki Ko�cio�a rzymskokatolickiego tez� o konsekwentnie antykomunistycznej i antyradzieckiej polityce Watykanu. W tym wzgl�dzie stanowisko to by�o zgodne ze stanowiskiem zar�wno mocarstw zachodnich � - �alianckich", jak i pa�stw ,,osi". Dlatego � wychodz�c z za�o�enia, �e podstawow� sprzeczno�ci� XX w. je'st sprzeczno�� pomi�dzy kapitalizmem a socjalizmem, pomi�dzy bur�uazj� a klas� robotnicz� i zwi�zanymi z ni� sojuszniczymi si�ami spo�ecznymi, nie za� � cho� jest ona istotna -- sprzeczno�� pomi�dzy poszczeg�lnymi grupami pa�stw kapitalistycznych, autor przyj�� jako dopuszczaln� hipotez� pracy, i� istnia�a zbie�no�� i wsp�zale�no�� pomi�dzy polityk� mocarstw imperialistycznych, /w�asz-cza pa�stw �osi", oraz doktrynalnymi za�o�eniami i polityk� Ko�cio�a rzymskokatolickiego w ca�ym analizowanym okresie. Oceny zawarte w tej ksi��ce s� oparte na �r�d�ach i zbiorach dokument�w zbadanych do 1973 r. Ujawnienie nowych dokument�w, uzyskanie dost�pu do nich jest nieodzownym warunkiem dalszyc...
feniks68