Tomasz Strzembosz Rzeczpospolita podziemna Spo�ecze�stwo polskie a pa�stwo podziemne 1939-1945 Wydawnictwo Krupski i S-ka Warszawa 2000 Na ok�adce reprodukcja fragmentu sztandaru 5 Rejonu VI Obwodu Okr�gu Warszawskiego AK ze zbior�w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie fot. Robert M�czy�ski Opracowanie graficzne Andrzej Tomaszewski Redakcja i indeks Maciej Sobieraj � Copyright by Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 2000 ISBN 83-86117-49-4 Na�wietlanie Publishing Institute Druk i oprawa Zak�ady Graficzne �Atext� Ksi��ka dofinansowana przez Urz�d do Spraw Kombatant�w i Os�b Represjonowanych Spis tre�ci Wst�p / 7 Cz�� I Budowa pa�stwa podziemnego, 1939-1942 Rozdzia� I Kampania Wrze�niowa i jej konsekwencje, 11X1939 - 6X1939 / 15 Rozdzia� II Partyzantka �wrze�niowa" i �powrze�niowa" przed�u�eniem zbrojnego oporu. Powstanie pierwszych organizacji konspiracyjnych, 1939�1940 / 18 Rozdzia� III Polskie W�adze Naczelne na obczy�nie. Ich status prawny i aktywno��. Problemy statusu okupowanych ziem polskich i kwestia obywatelstwa / 38 Rozdzia� IV Krajowe pr�by budowania pa�stwa podziemnego: samodzielnie i we wsp�dzia�aniu z Rz�dem Polskim na obczy�nie, 1939-1942) / 55 Rozdzia� V Wojsko w podziemiu, SZP/ZWZ/AK- Polskie Si�y Zbrojne w Kraju, 1939-1942 / 82 Rozdzia� VI Podziemne s�downictwo pa�stwa polskiego 1940-1942. Problemy kolaboracji / 88 Rozdzia� VII Podziemne organizacje spo�eczne, o�wiatowe, samopomocowe, ideowo-wychowawcze i kulturalne w ��czno�ci z Pa�stwem Podziemnym, 1939�1945 / 130 Cz�� II Polskie Pa�stwo Podziemne w pe�ni rozwoju, 1943-1944 Rozdzia� I Urz�d Pe�nomocnika (Delegata) Rz�du na Kraj / 157 Rozdzia� II Delegatura Rz�du na Kraj i jej agendy, 1943�1944 / 169 Rozdzia� III Kierownictwo Walki Cywilnej - Kierownictwo Walki Konspiracyjnej - Kierownictwo Walki Podziemnej, 1941-1945 / 202 SPIS TRE�CI Rozdzia� IV Armia Krajowa. Akcja scaleniowa i walka bie��ca, 1942�1944 / 217 Rozdzia� V Polityczny Komitet Porozumiewawczy � Krajowa Reprezentacja Polityczna - Rada Jedno�ci Narodowej: polski parlament podziemny / 238 Rozdzia� VI Wolno�� w niewoli - ma�e wolne ojczyzny / 249 Rozdzia� VII Akcja �Burza" - polskie powstanie strefowe / 259 Rozdzia� VIII Powstanie Warszawskie 1944 - wolna Polska w stolicy Kraju, sierpie� - wrzesie� 1944 / 299 Rozdzia� IX Polskie Pa�stwo Podziemne. Pr�ba podsumowania / 315 Cz�� III Polskie Pa�stwo Podziemne po upadku powstania warszawskiego, pa�dziernik 1944-lipiec 1945 Rozdzia� I Epilog Akcji �Burza" i jej konsekwencje na Ziemiach Wschodnich II Rzeczypospolitej, lato 1944 - 1945 / 327 Rozdzia� II Polska Lubelska i ziemie okupowane, lato 1944 � marzec 1945 / 342 Rozdzia� III Sprawa Szesnastu, marzec - czerwiec 1945 / 347 Rozdzia� IV Ostatnie miesi�ce Polskiego Pa�stwa Podziemnego, kwiecie� - lipiec 1945 / 359 Rozdzia� V Delegatura Si� Zbrojnych na Kraj, kwiecie� - sierpie� 1945 / 365 Epilog �o�nierze wykl�ci / 373 Aneksy Deklaracja Rady Jedno�ci Narodowej / 381 Odezwa Rady Jedno�ci Narodowej do Polak�w / 389 Indeks / 398 Wst�p Jak zgodnie twierdz� badacze dziej�w II wojny �wiatowej, Polskie Pa�stwo Pod- ziemne by�o zjawiskiem wyj�tkowym w skali okupowanej przez Niemc�w Euro- py, to znaczy na obszarze od Moskwy po Kana� La Manche. Oto w kraju podda- nym presji okupacji, o wiele silniejszej ni� w krajach Europy Zachodniej i �rod- kowej, a r�wnie okrutnej jak na terenach ZSSR, w kraju zagro�onym biologiczn� zag�ad� i w kt�rym zamordowano kilka milion�w jego obywateli, potrafiono stworzy� w Podziemiu, w ci�gu trzech lat, sprawnie funkcjonuj�cy system pa�- stwowy. Pa�stwo podziemne, kt�re dzi�ki swojemu autorytetowi mia�o rzeczywi- sty, codzienny wp�yw na poczynania i postawy du�ej cz�ci obywateli II Rzeczy- pospolitej. Pa�stwo, kt�re stan�o naprzeciw pa�stw okupacyjnych jako fakt realny i kt�re przygotowywa�o w konspiracji istotne elementy ustawodawcze i or- ganizacyjne, potrzebne dla funkcjonowania w powojennej przysz�o�ci polskiego systemu demokratycznego, realizuj�cego prawa cz�owieka, opartego na etyce chrze�cia�skiej, dla ludzi �yj�cych w wolno�ci. Tak twierdzi zdecydowana wi�kszo�� badaczy, tak czuj� tysi�ce obywateli Pa�- stwa Podziemnego, kt�rzy uwa�aj� je za jedn� z najwi�kszych warto�ci, z jakimi uda�o si� im zetkn��. Zadajmy jednak, raz jeszcze pytanie, czy rzeczywi�cie Polskie Pa�stwo Podziemne, utworzone w tak niecodziennych warunkach i tak specyficz- nie funkcjonuj�ce, mo�na nazwa� �pa�stwem". Czy nie ma tu nadu�ycia? Pozostawiaj�c do w�a�ciwego rozdzia�u rozwa�ania na temat �obywatelstwa Polskiego Pa�stwa Podziemnego", jego relacji do polskich W�adz Naczelnych pra- cuj�cych daleko, na obczy�nie i jego relacji do Pa�stwa Polskiego, kt�re nie prze- sta�o istnie�, ani z dniem i wrze�nia 1939 r., ani po opuszczeniu kraju przez Prezy- denta i Rz�d Polski, zastan�wmy si� chwil� nad tym, czym w�a�ciwie jest pa�stwo ? Wbrew przekonaniom, wdra�anym systematycznie przez nauk� historyczn� opart� na zasadach filozoficznych marksizmu-leninizmu, moim zdaniem pa�stwo to nie tylko �organizacja polityczna, obejmuj�ca zakresem swego dzia�ania og� cz�onk�w spo�ecze�stwa zamieszkuj�cego okre�lone terytorium, zapewniaj�ca klasie panuj�cej pod wzgl�dem ekonomicznym panowanie polityczne i ideolo- giczne, wyposa�ona w zorganizowany aparat przymusu". Moim zdaniem pa�stwo to co� wi�cej, o wiele wi�cej. Pomin� eksponowany tu � ze wzgl�d�w ideologicznych i �wiatopogl�dowych - element s�u�by pa�stwa okre�lonej �klasie panuj�cej", bo � jak wiadomo - dzia- �a�o ono wielokrotnie na rzecz nie tylko jednej klasy, czy grupy ludzi, co charakte- WST�P 8 ryzuje pa�stwo totalitarne, takie jak pa�stwo narodowo-socjalistyczne czy komu- nistyczne, a nie �normalne" pa�stwo, w kt�rym do g�osu dochodz� r�ne grupy, warstwy i klasy spo�eczne. Pomin� tak�e eksponowany tutaj element pa�stwa przymusu. Pragn� natomiast podkre�li�, �e pa�stwo, to przede wszystkim skom- plikowany system, w kt�rym struktury pa�stwowe wchodz� w r�norodne relacje ze spo�ecze�stwem. Pa�stwo nie musi by� - jak chcieliby niekt�rzy - monopoli- st�, zaw�aszczaj�cym ka�d� sfer� ludzkiej dzia�alno�ci, nawet najbardziej intymn�; nie musi dyrygowa� ca�o�ci� �ycia publicznego, cho� dla pa�stw totalitarnych i autorytarnych jest to sytuacja idealna. Mo�e si� ogranicza� do okre�lonych dzie- dzin, takich jak obrona przed wrogiem zewn�trznym i dbanie o porz�dek i spra- wiedliwo�� w �yciu wewn�trznym kraju; jak tworzenie ram, w kt�rych rozwija si� swobodnie �ycie indywidualne i spo�eczne, �ycie gospodarcze i kulturalne. Mo�e by� s�u�ebne wobec tego, niezale�nego od niego, �ycia, wobec ludzi, traktowanych jako osoby a zarazem jako warto�� nie do przecenienia, a nie �rubki w machinie pa�stwowej, oceniane zale�nie do ich pozycji w �aparacie pa�stwowym" i roli w je- go funkcjonowaniu. Mo�e by� w�a�nie takie. Wi�cej - moim zdaniem � powinno by� w�a�nie takie. I takim w�a�nie, ograniczonym do funkcji najwa�niejszych i samoograniczaj�- cym si� pa�stwem, by�o pa�stwo podziemne pokolenia Polak�w II wojny �wiato- wej. Dysponowa�o ono przy tym ow� subteln� wi�zi� pomi�dzy struktur� poli- tyczn� a innymi instytucjami publicznymi, realizuj�cymi zadania edukacyjne, wychowawcze, ekonomiczne, intelektualne, samopomocowe, kulturalne, religij- ne, inne. Bez tej subtelnej - a zarazem realnej - wi�zi mi�dzy obywatelem, tak�e jako� zorganizowanym, a agendami pa�stwowymi, trudno sobie wyobrazi� dzia- �alno�� pa�stwa � chyba, �e jest to pa�stwo obce, najezdnicze, narzucone. Spojrze� wi�c trzeba na pa�stwo i jego aktywno�� nie tylko od strony samego �aparatu w�adzy", ale nale�y analizowa� spos�b wykonywania jego zada� w�ad- czych i organizacyjnych, nie tylko z punktu widzenia sprawno�ci dzia�ania i sku- teczno�ci w operowaniu si�ami danej spo�eczno�ci, czy nawet narzucania swej woli innym organizmom pa�stwowym. Trzeba w nim widzie� tak�e emanacj� okre�lonego spo�ecze�stwa, wype�niaj�c� - lub nie � zadania, wynikaj�ce z jego aktualnych potrzeb; zwi�zan� - lub nie - z jego uczuciami, marzeniami, d��enia- mi, tak materialnymi, jak o charakterze duchowym; uznawan� � lub nie � za co� bardzo w�asnego, kochanego, koniecznego do �ycia, za. warto�� w obronie kt�rej warto zgin�� i o kt�rej dobro nale�y walczy� codziennie. Takie spojrzenie na pa�stwo, ukazuje nam Polskie Pa�stwo Podziemne z innej nieco perspektywy i � jak s�dz� - pozwala g��biej zrozumie� jego istot� i warto�ci. Zadania nowoczesnego pa�stwa, tak jak kszta�tuj� si� one przynajmniej w Eu- ropie, polegaj� zawsze na obronie przed wrogiem zewn�trznym, zapewnieniu po- rz�dku i bezpiecze�stwa wewn�trznego, kierowaniu tymi sektorami �ycia publicz- nego (w tym tak�e gospodarczego), kt�re dana spo�eczno�� przekaza�a w�adzy WST�P pa�stwowej, ustalaniu porz�dku prawnego. W systemach demokratycznych wy- 9 konywanie tych zada� jest podzielone pomi�dzy instytucje ustawodawcze, wyko- nawcze i s�downicze. Czy owe zadania pa�stwowe wykonywa�o owo przedziwne pa�stwo, �yj�ce w kraju okupowanym? Role si�y zbrojnej wype�nia�a - w takim zakresie, jaki by� wskazany i mo�liwy Armia Krajowa, skupiaj�ca w swoich szeregach wi�ksz� liczb� obywateli ni� Woj- sko Polskie w czasie pokoju. Rol� najwy�szej w�adzy wykonawczej wype�nia�a De- legatura Rz�du na Kraj z Delegatem, zast�puj�cym w wielkim stopniu Premiera i pod koniec b�d�cym w randze Wicepremiera. Dyrygowa�a ona sieci� Delegatur Okr�gowych i Powiatowych � administracj� zast�pcz�; dysponowa�a policj� pa�- stwow� w postaci Pa�stwowego Korpusu Bezpiecze�stwa, funkcjonowa�y tak�e inne jeszcze agendy w�adzy wykonawczej. W�adz� s�downicz� w imieniu Pa�stwa Polskiego realizowa�y Cywilne i Wojskowe S�dy Specjalne, feruj�ce wyroki, kt�re by�y wykonywane w nie mniejszym stopniu...
feniks68