Glaukopis_11-12_reportaz.pdf

Kowalki – sześćdziesiąt cztery lata po…

reportaż

410

reportaż

Michał Wołłejko

Kowalki – sześćdziesiąt cztery lata po…

W niedzielne popołudnie wybraliśmy się do Dubicz. Z miejsca gdzie mieli-

śmy kwaterę, to jakieś 40 kilometrów. Swoją drogą, ta „nasza kwatera” to stare par-

tyzanckie meliny „Krysi i Lichego” 1 – wieś Bałandziszki i Matujzy. Blisko stamtąd

do szlacheckich okolic Pajudubia, Tietanców i resztek zaścianka Niewoniańce. Nie-

woniańców, które były atakowane przez bolszewicką partyzantkę zza Solczy w 1944

roku. 2 Tyle dygresji, wracam do naszej podroży do Puszczy Nackiej.

Puszcza bardzo się zmieniła, a dokładnie zmienił ją człowiek, robiąc często

bezmyślne melioracje, osuszając błota i drenując ziemię doprowadził do wyjałowie-

nia łąk puszczańskich, które teraz trafniej chyba nazwać piaskami. Niestety, widać

też rabunkową gospodarkę leśną, wiele winy w tym i chłopów, którzy tną las jak im

się podoba. Jadąc do Dubicz krętą, ale asfaltową drogą, zwraca uwagę po prawej stro-

nie wielka, nowa stanica graniczna, zwana przez nas z litewska „ruożasem” 3 , a więc

pilnują. Dojeżdżamy do Dubicz – na mogiłę z 1863 roku. Grób i pomnik powstań-

czy z lat 30. w doskonałym stanie. Mogiła stanowi centralny punkt wsi. Ktoś tuż

przed nami był – tliły się jeszcze światła i pachniały biało-czerwone róże. „Polegli

w bitwie pod Dubiczami, pochowani we wspólnej mogile, tu spoczywają bohaterscy

powstańcy … Ludwik Narbutt, Naczelny Wódz Powstania Narodowego na Litwie”

– głosi napis w języku polskim. Niżej są jeszcze wyryte nazwiska jego 12 poległych

towarzyszy, wśród nich mój pra, pradziadek, Stefan Hubarewicz. 4

Obserwuję delikatne i nieco skrywane wzruszenie Tomka, mojego serdecz-

nego przyjaciela i kompana po kresowych szlakach tej wiosennej wyprawy anno

domini 2008. Rozmawiamy o Narbuttach, o naszych rodzinach i bliskich, głów-

nie o sensie trwania przez te 500 lat na Kresach i kościach tu złożonych. Może jak

u Orzeszkowej, ta mogiła jest najpełniejszym sensem naszej tu obecności. W każ-

dym razie, dzięki i przez nią nie możemy zapomnieć i nie zapomnimy. Nie ma co,

idziemy do księdza. Niestety plebania pusta, żałuję, bo wiem że ksiądz, Polak z Ej-

szyszek, jest zacnym człowiekiem. Tu niestety wkrada się kolejna dygresja. Jakieś pół

roku temu Rada Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa, przy osobistym udziale

jej szefa Andrzeja Przewoźnika dokonała ekshumacji 10 chłopców od „Kotwicza”,

poległych w pobliskim lesie koło Podubicz, było to na dzień przed „masakrą surkon-

cką”. 5 Niestety z przyczyn mi niewiadomych, pan Andrzej Przewoźnik nie wystarał

się u władz litewskich o stosowne pozwolenia i nie mógł dokonać godnego pochów-

411

Kowalki – sześćdziesiąt cztery lata po…

Droga z Kowalek. Na tym polu i łące walczyli Krysiacy, w oddali wieś

412

ku. Kości wykopane, coś trzeba zrobić..., a więc... zapakowali chłopców w trumienki

i wstawili do księżowego garażu, gdzie wśród ozdób jasełkowych czekają na swój

czas. Miało to trwać kilka tygodni, a minęło już pół roku. Sporo w tym symbolizmu,

bo ponad 60 lat leżeli bezimiennie w lesie, a teraz ponad 6 miesięcy w garażu na ple-

banii. Ile jeszcze tych szóstek czeka tę dziesiątkę? 6 Plebania pusta, ksiądz pojechał

do innego kościoła. Wracamy. Wyjeżdżamy z Dubicz, mamy wracać nad Wersokę,

a tu coś mnie tknęło.

– Tomku – mówię – skręćmy w prawo, tu przed stawem czy jeziorkiem, ot

tam właśnie. Tak się dzieję, jedziemy, mijamy staw, za wodą kilka domów – to Podu-

bicze. Nie ma jakkolwiek żadnego znaku, ale nie mylę się, mam dobrą litewską mapę

– tzw. setkę, za przysiółkiem wjeżdżamy w las. Wąziutki piaszczysty dukt, a po obu

jego stronach mokro – rojsty i wyrastające z nich niejako stare sosny. Nie wiedzieć

czemu, ale przypomina mi się „Lithuania” Grottgera, czyli znów 1863 rok…, nie nic

z tego, wiem dokładnie, że teraz jedziemy śladem innego powstania. Powstania 1944

i lat późniejszych. Wróg też inny, choć mówiący tym samym językiem co sotnie

kozackie w pamiętnym 1863. Tomek jest nieco zaniepokojony ewentualnym stanem

reportaż

„naszego auta” po tej leśnej eskapadzie, ale twardo jedzie. Pchamy się w puszczę.

Czy aby na pewno ruszyliśmy dobrą drogą? Zaczynamy mieć wątpliwości. Po 4,

może 5 km jazdy przez las, jak spod ziemi wyrasta szlaban i buda „ruożasu”. Tomek

nie wytrzymuje. – Wracamy, to już granica – powiada.

– Zaryzykujemy – mówię spokojnie – najwyżej nas zawrócą, a ja potem

grzecznie moim łamanym litewskim przeproszę i powiem, żeśmy zbłądzili. – Ok.,

Michale – Tomek mówi chyba bardziej do siebie, bo rusza z miejsca, nie dokończyw-

szy ostatniego słowa. Ryzyko się opłaca. Buda pusta, omijamy szlaban, las rzednie,

widzę już zarysy pierwszych domów. Jesteśmy w Kowalkach.

Kowalki znajdują się w jakimś takim dziwnym pasie ziemi niczyjej. Formal-

nie należą do Litwy, natomiast rzekomo nie można tam wjechać legalnie – bez „da-

zwołu” – specjalnego pozwolenia. Na szczęście jednak, nam nie dane było sprawdzić

osobiście czy jest to prawdą. Wjechaliśmy i wyjechaliśmy bez przygód i spotkania

z Litwinami. Granica z Białorusią przechodzi przez właściwie pola za wsią i skręca

łukiem dotykając do lasu, który jest już białoruski. Wieś to szumne słowo. Kowalki

umierają, zostało kilkoro, może kilkanaście starszych osób, żyjących w biednych

domach. Taki ubożuchny puszczański pieriesiołek na końcu świata. Dzisiaj na koń-

cu Zjednoczonej Europy.

Zatrzymujemy się na rozstaju dwóch dróżek wiejskich, gdzie kresowym

zwyczajem stoi krzyż. Wyciągam ostatni znicz i zapalam go przy krzyżu. Jest

wietrznie i rześko, zresztą słońce zaszło za chmurami i wygląda jak by dzień zbliżał

się ku końcowi. Choć to jeszcze parę godzin. Lampka nie chce się zapalić, więc raz

po raz schylam się pod ten Krzyż Pański i próbuję od nowa ją rozpalić. W duszy klnę

w żywy kamień na te „niedoróbkę” litewską, kupioną za 2 lity w „magazynie” w Ej-

szyszkach. Cała ta sytuacja musiała dziwnie wyglądać dla osoby, a być może osób,

obserwujących ją zza okien w pobliskich chałupkach i na łące. Grunt, że spowodo-

413

Komendant Jan Borysewicz ps. „Krysia”

Kowalki – sześćdziesiąt cztery lata po…

wała żywą reakcję babci wiejskiej, która prowadząc krowę na popołudniowe dojenie,

zostawiła ją na drodze i pognała z kijem w ręku w moją stronę.

– A szczo wy tut pred kryżom robicia chlopczyki – krzyczy na mnie. – Ni-

czaho trasznaga, babula, my łatinniki, iz Polszczy pryjehli – odpowiadam do niej po

białorusku, a właściwie „pa prostu”.

– A z Polszczy, u Imia Ajca, Syna i Duha Swiatoha; Ja szmat gadou nie baczy-

ła Poliakau. A na woszta da nas, u naszyja Kowalki pryehali? – pyta nasza babcia.

– Ot, sami paczycie Babula, szto znicz palim piera krzyżom, tamu babula,

szto tut u 45-m godzi zaginuł „nasz kamendant Krysia”. Akouskij Kamandzir. Bal-

szawiki Jeho zabili – dodaje.

Babcia strapiona, czujnie wycofuje się z niewygodnego dla niej tematu.

– Ja skanczyła 80 gadou, heta nie znaju, nie wiem i nie pamiataju tych cza-

– Nic Babcia – mówię – my was muczyć nie budziem, nie za getym pryjecha-

li, światło zapalim i usio, zostańcie z Bogiem.

I nagle coś w duszy tej kołchozowej staruszki drgnęło.

414

Mogiła żołnierzy Narbutta

sou.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: