ROZDZIAŁ 3. ETYKA PSYCHOLOGICZNA: JESZCZE JEDNA ETYKA ? /by PS/
6
PSYCHOLOGIA A ETYKA
W psychologii nie ocenia się moralności teorii psychologicznych jako takich oraz tych procedur, które mają charakter czysto pragmatyczny i nie wiążą się bezpośrednio z relacją psychologa względem drugiego człowieka (np.: teorii osobowości, IQ).
Materialnym przedmiotem etyki są jedynie rozumne i wolne działania człowieka, tylko takie też działania mogą być przedmiotem oceny moralnej (czyli działania świadome, wolne, autonomiczne). Nie osądzamy więc pod względem moralnym tzw. uczynnień, czyli sytuacji, w których nie jesteśmy podmiotami działania, lecz raczej „terenem działania” (np.: odruchy warunkowe, ból etc.).
Ważna jest również wewnętrzna sfera działań człowieka:
- Etyk: etyka w aspekcie dobra i zła
- Psycholog: etyka w aspekcie psychicznych uwarunkowań
W etyce można zauważyć różne podejście do emocji:
- Kant: wyklucza je z obszaru moralnego wartościowania.
- Hume: moralne uczucia są podstawowym komponentem działania.
- Smith: uczuciom przypisuje podstawową funkcję motywacyjną w działaniu.
- Williams Bernard: apeluje o przywrócenie uczuciom moralnym znaczącej roli w ocenie działania. Wg niego to właśnie uczucia żywione przez podmiot decydują czy mamy do czynienia z człowiekiem godnym podziwu czy nie.
- Przedstawiciele współczesnej etyki cnoty: jednym z ważniejszych elementów cnoty jest afektywne nastawienie podmiotu do spełniania działań uznanych za cnotliwe.
Uczucia moralne wg etyków: współczucie, wyrzuty sumienia, poczucie dumy, wstydu i winy.
Uczucia, emocje są analizowane w etyce o tyle, o ile stanowią jakiś element oceny rozumnego i wolnego działania ! Etyka nie zajmuje się również badaniem natury emocji, ani zmianom fizjologicznym, jakie im towarzyszom.
Etyka i psychologia spotykają się w punkcie wyznaczonym przez przedmiot materialny obu nauk, przy czym zakres działań psychologa jest szerszy (procesy nieświadome i podświadome, które nie są przedmiotem moralnej oceny).
Aspekt formalny obu nauk:
- Etyka: stawia pytanie o to, czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu, działania są moralnie powinne.
- Psycholog: docieka wszelkich przyczyn działania człowieka, nie tylko tych które mieszczą się w jego intencji.
Etyk analizuje i ocenia, psycholog analizuje i opisuje.
Cel nauk (poza poznawczym, charakterystycznym dla obu):
- Etyka: wiedza o moralnym postępowaniu ma się przekładać na sposób życia – tj. dążenie do moralnej dojrzałości <określaną „moralnym zdrowiem”>.
- Psychologia: wykorzystanie wiedzy nt procesów psychicznych i zachowania aby pomagać człowiekowi w osiągnięciu dojrzałości psychicznej.
ZDROWIE PSYCHICZNE A ZDROWIE MORALNE
Platon: zdrowie psychiczne przejawia się w praktykowaniu cnót.
Krytycy Platona: zdrowie psychiczne i moralność to dwa odrębne fenomeny. Utożsamienie moralnego zła z chorobą psychiczną spowodowałoby zwolnienie z odpowiedzialności za niegodziwe postępowanie, tłumacząc to chorobą psychiczną.
Moralność i zdrowie psychiczne nie są tożsame, bo:
DSM IV: zaburzenie psychiczne:
Ø Zespół objawów charakterze poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym, które wywołują znaczne cierpienie lub upośledzenie, utrudniające funkcjonowanie w jednym bądź wielu obszarach działania, a także są powodem znaczącego wzrostu ryzyka śmierci, bólu i utraty wolności.
Stwierdzone zaburzenie psychiczne nie oznacza automatycznie zwolnienia z ponoszenia moralnej odpowiedzialności za wykonywane działania, chyba że mamy do czynienia z przyczyną organiczną.
Krytycy definiowania zaburzeń psychicznych wg DSM proponują takie zawężenie definicji, by wykluczała ona możliwość interpretowania problemów natury moralnej w kategoriach psychicznych zaburzeń (np.: Anthony Kenny – zaburzenie psychiczne ograniczyć do przyczyn organicznych).
Kryteria zdrowia psychicznego wg Marie Jahody:
Zdrowie psychiczne wg Tatarkiewicza:
Ø Zdrowie psychiczne może mieć różne przedmiotowe odniesienia – np.: samorealizacja, jak i radzenie sobie z trudnościami. Można zatem mówić o różnych typach zdrowia.
Kryteria moralne zdrowia psychicznego:
- Szacunek do samego siebie
- Prawość postępowania
- Moralna autonomia
- Wiarygodność
- Odpowiedzialność
- Prawdomówność
POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI I SZACUNEK DO SAMEGO SIEBIE
Gdy poczucie własnej wartości połączymy z szacunkiem dla samego siebie wówczas samoocenę podmiotu powiążemy z podstawą w postaci moralnie prawego postępowania, określanego przez etykę mianem cnoty.
Zarówno psychologia, jak i etyka uznają ostatecznie, ze szacunek do samego siebie oznacza rozpoznanie i afirmację moralnej wartości, jaką stanowi każda osoba. Różnica miedzy etyką a psychologią polega na sposobie (miejscu) tegoż rozpoznania. Kant – rozpoznanie dokonuje się w odkryciu podmiotowego charakteru naszego działania. Psychologowie – uznają poczucie własnej wartości za wyraz psychicznego zdrowia, szacunek dla samego siebie traktują jako jeden z tegoż poczucia elementów.
INTEGRACJA I PRAWOŚĆ
Integracja osobowa – w sensie psychologicznym – wymaga, aby podstawowe elementy osobowości były ze sobą powiązane w sposób przyczyniający się do skutecznego funkcjonowania osoby. Aspekty tak rozumianej osobowości nawiązują wyraźnie do wartości moralnych.
Moralna prawość rozumiana jest jako uczciwość i respektowanie drugich, zostaje związana z psychologiczną integracją, a nawet bywa uznawana za jej podstawę.
Różnica między moralną integracją a cnotą prawości (wg filozofów):
Ø Psychologiczna integracja wymaga spójności przekonań i postaw, braku konfliktów oraz istnienia refleksyjnej świadomości, to moralnie prawa postawa wymaga połączenia osobistej uczciwości i sprawiedliwości, szczerości i rzetelności w relacjach z drugimi.
Ø Integracja osobowa ma na uwadze głównie spójność elementów składających się na osobowość człowieka, a moralna prawość przywiązuje zasadniczą wagę do ich treści.
Wg psychologów:
Ø Integracja osobowa idzie w parze z moralną prawością (np.: wychowywanie dzieci).
Ø Moralna prawość i psychologiczna integracja nie są synonimami, ale mają wiele wspólnego.
AUTONOMIA OSOBY I AUTONOMIA MORALNA
Psychologia: autonomia osoby /wg Jahody/
- podstawą jej są umiejętności poznawcze
- jej minimum to umiejętność odróżniania elementów akceptowanych od odrzucanych
- łączy się ze zdolnością do formułowania przekonań i pragnień związanych z umiejętnością podawania racji
- łączy się z życiem zgodnie z przyjmowanymi wartościami i przekonaniami oraz możliwością kierowania sobą.
Etyka: autonomiczne działanie /wg Kanta/.
- polega na wolnym i racjonalnym kierowaniu się normami przez nas samych uznanymi za słuszne /zgodne z naszym przekonaniem/, a więc żadną miarą nienarzuconymi z zewnątrz.
- autonomia jest konstruktem praktycznego rozumu, czyli nasz rozum miałby funkcję prawodawczą – bylibyśmy wolnymi i racjonalnymi podmiotami prawa, ale i jego twórcami.
- Ale autonomia nie musi mieć charakteru normotwórczego – wystarczy, że zaakceptuje „obce” normy w sposób wolny
Autonomia jako taka nie decyduje jeszcze o prawości działania /np.: kradnę zgodnie z moim przekonaniem/, stąd stanowi warunek konieczny ale niewystarczający do jego pozytywnej oceny.
Niektórzy sądzą, że osobista autonomia przejawia się najpełniej w kierowaniu sobą w obrębie tego, co moralnie dopuszczalne.
SAMOREALIZACJA I AUTENTYCZNOŚĆ
Psychologia: w proces samorealizacji włączone jest zaangażowanie osoby w tworzenie i podtrzymywanie relacji miłości, pracę i inne formy aktywności. Samoaktualizacja wg Maslowa dokonuje się ostatecznie przez realizację wartości. Samoaktualizacja dotyczy indywidualnych potencjalności, a zatem i indywidualnego rozwoju.
Filozofia: autentyczność to rozpoznanie prawdy o własnej indywidualności; prawdy, którą jesteśmy sami w stanie odkryć i realizować /wg Taylora/. Autentyczność jest tutaj wartością fundamentalną z tego względu, ze wiąże się wprost z moralną wartością osoby.
Samorealizacja, jako kryterium zdrowia psychicznego, związana jest z danym potencjałem w postaci różnych talentów i moralnych uzdolnień. Tylko część udaje się nam w pełni rozwinąć, i to one właśnie składają się na naszą samorealizację. Kierunek samorealizacji wybieramy autonomicznie, a składają się nań zarówno nasze subiektywne odczucia, jak i obiektywne wartości.
SPOŁECZNE INTERAKCJE I ODPOWIEDZIALNOŚĆ
Prawidłowe społeczne interakcje to: normalne funkcjonowanie w pracy, prawidłowo ukształtowane relacje interpersonalne (przyjaźń i miłość), umiejętność rozwiązywania problemów, przestrzeganie prawa i inne elementy społecznej adaptacji.
Normy uznane za społeczne mają swoje wyraźne odniesienie moralne, ponieważ skuteczne (adekwatne) społeczne interakcje mieszczą się w granicach moralnie odpowiedzialnego działania.
REALIZM POZNANIA I PRAWDOMÓWNOŚĆ
Rzeczywistość istnieje niezależnie od sposobu poznania podmiotu, o poznaniu prawdziwym mówi natomiast wówczas, gdy zachodzi zgodność intelektu ze stanem rzeczy.
Do pojęcia zdrowia psychicznego zasadę rzeczywistości włączył Freud. Wg niego zasada ta pobudza podmiot do konfrontacji z otaczającym środowiskiem. Wprowadza ją opisując relację id do ego. I to właśnie ego kieruje zasadą rzeczywistości – czyli sprawdza co w rzeczywistości jest naprawdę możliwe.
Prawdomówność:
- naczelna zasada prowadzenia terapii (Freud)
- etyczna cnota, która ma korespondować z zasadą rzeczywistości
- wg Taylora i Jahody stanowi kryterium zdrowia psychicznego
Zarówno w psychologii, jak i w etyce mówienie nieprawdy może mieć korzyści dla człowieka (np.: samooszukiwanie się może sprzyjać zdrowiu, zatajanie prawdy przed chorym pacjentem).
Clue: przywołanie odrębnej dyscypliny etyki stosowanej – etyki dla psychologów jest w pełni usprawiedliwione.
ETYKA DLA PSYCHOLOGÓW
Dla ukazania rozumienia zadań i celów etyki dla psychologów omówione zostaną trzy prace.
1. G.P. Koocher, P. Keith – Spiegel (1998). Ethics in psychology. Professional standards and cases. Oxford …
Podręcznik w formie casusów, ma charakter instruktażowy, uwzględnia kodeks etyczny APA (a przynajmniej próbuje), nie potrzebna jest wiedza z etyki.
Dziewięć podstawowych zasad etycznych:
1. Zasada nieszkodzenia
- Relacja psychologa do pacjenta ma być oparta na lojalności, prawdomówności, zaufaniu, dotrzymywaniu obietnic, szczerości, otwartości I uczciwości.
6. Poszanowanie godności drugich
- Konieczność zachowania respektu dla ludzkiej godności, gdyż to dopiero stwarza możliwość podejmowania słusznych moralnie decyzji.
- Uwzględnienie uczuć żywionych przez pacjentów.
8. Dążenie do zawodowej perfekcji
- Nakaz doskonalenia kompetencji I zapewnienie najwyższych jakości usług.
9. Odpowiedzialność
- Psycholog ma zdawać sobie sprawę z konsekwencji swoich działań.
Proces decyzyjny – w rozwiązywaniu etycznych problemów – zawiera dziewięć kroków:
8. Podjęcie decyzji.
9. Urzeczywistnienie decyzji.
2. R.D. Francis (1999). Ethics for psychologists: A handbook. Leister …
Trzeba rozwiązywać dylematy etyczne, trzeba znać teoretyczne założenia etyki, na podstawie kodeksu brytyjskiego, obejmuje też kazusy.
Sześć zasad etycznych, jakimi powinien się kierować psycholog:
Zasady rozwiązywania etycznych problemów (określane mianem „drzewa decyzyjnego”) – podejmowanie decyzji:
...
alfonsyna