wts2.doc

WSPÓŁCZESNE TEORIE SOCJOLOGICZNE

Literatura:

1.       J. Turner „Struktura teorii socjologicznej”

2.      J. Szacki „Historia myśli socjologicznej”

3.      R. Merton „Teoria socjologiczna i struktura społeczna”

4.     E. Mokrzycki (red.) „Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej”

5.      E. Mokrzycki „Filozofia nauki a socjologia. Od doktryny metodologicznej do praktyki badawczej”

6.     P. Sztompka „Teoria i wyjaśnianie. Z metodologicznych problemów socjologii”

7.      A. Manterys „Wielość rzeczywistości w teoriach socjologicznych”

8.     P. Berger, T. Luckmann „Społeczne tworzenie rzeczywistości”

04.10.2005.

RÓŻNE SPOSOBY UJMOWANIA TEORII

              O teorii można mówić dosłownie, przez przedmiot jej zainteresowania, albo o tym, jaka ta teoria jest (poziom metateoretyzowania). Teorię pojmujemy (definiujemy) albo przez konstruowanie opozycji, albo przez podanie synonimów.

I Przez opozycję do:

·         Praktyki

·         Empirii

·         Konkretu (Durkheimowskiego faktu) – teoria jest myśleniem abstrakcyjnym

·         Wiedzy potocznej – teoria jest nieintuicyjna, obiektywna, racjonalna, wyznaczana naukowo

·         Wiedzy pewnej – teoria jako spekulacja, domysł wymagający weryfikacji

II Przez synonimy:

·         Teoria utożsamiana z historią myśli społecznej

·         Teoria utożsamiana z metodologią w socjologii (tak było w XIX w.)

·         Teoria utożsamiana z ogólnym podejściem heurystycznym, orientacją problemową – jak trzeba badać społeczeństwo bez tworzenia założeń o tym, jakie to społeczeństwo jest

·         Teoria utożsamiana z filozofią społeczną, ontologią społeczną (odpowiedź na pytanie „jak jest?”)

·         Teoria utożsamiana z opisową charakterystyką zjawisk społecznych – teoria to opisowa interpretacja (teoria to metodologicznie coś więcej niż opis, a socjologia zatrzymała się na opisie – zarzut)

·         Teoria utożsamiana z pewnym schematem, modelem pojęciowym lub przynajmniej bardziej lub mniej uporządkowanym zbiorem kategorii analitycznych (teoria jako definicje nominalne określające zakres tej teorii -> T. Abel)

·         Homans: „Jeżeli udzielisz odpowiedzi na pytanie ‘dlaczego?’, to zbudujesz teorię” (taką definicję teorii przyjął też J. Turner)

TEORIA W UJĘCIU J. TURNERA

Teoria – naukowy sposób odpowiadania na pytanie „dlaczego?”.

„Struktura teorii socjologicznej” – jak należy konstruować teorię, z jakich etapów powinno się składać jej tworzenie.

Teoria jest skonstruowana z następujących, podstawowych elementów:

1.       pojęcia

2.      zmienne

3.      twierdzenia teoretyczne

4.     formy teoretyczne

-> aby skonstruować teorię, należy ją rozbić na te etapy

Pojęcia – oznaczają i/lub wskazują zjawiska. Konstruowane są za pomocą definicji. Dzielą się na abstrakcyjne i nieabstrakcyjne (konkretne). Istnieją 2 typy pojęć:

·         pojęcia statyczne – nazywają obiekty, definiują zjawiska

·         zmienne – różnicują obiekty ze względu na dynamikę (odnoszą się do zjawisk zróżnicowanych stopniem występowania danej cechy)

Twierdzenia teoretyczne – powstają z pojęć poddanych systematyzacji, uporządkowaniu. Twierdzenia teoretyczne to podstawowy język opisu i wyjaśniania rzeczywistości. Ich podstawową funkcją jest orzekanie o relacjach między zjawiskami (zmiennymi) w świecie empirycznym.

Formy teoretyczne – powstają z uporządkowanych twierdzeń teoretycznych. Istnieją 2 typy form teoretycznych:

·         forma aksjomatyczna

·         forma procesów przyczynowych

FORMA AKSJOMATYCZNA to logiczne wynikanie twierdzenia z twierdzenia. Aksjomatyczna systematyzacja twierdzeń teoretycznych musi zawierać pojęcia abstrakcyjne i konkretne, przez co tworzy egzystencjalną bazę twierdzeń, czyli dziedzinę stosowalności teorii. Twierdzenia ułożone są w porządku hierarchicznym. Na szczycie stoją aksjomaty. Z nich wyprowadzane są twierdzenia pochodne za pomocą wynikania logicznego, DEDUKCYJNEGO. Aksjomat nie wymaga dowodu. Twierdzenia pochodne nie mogą wychodzić poza zakres ustalony przez aksjomaty.

FORMA PROCESÓW PRZYCZYNOWYCH zawiera pojęcia abstrakcyjne i konkretne, ale opiera się na definicjach operacyjnych. Operacyjnych odróżnieniu od formy aksjomatycznej, ta jest zespołem twierdzeń przyczynowych (implikacja z dużym lub małym kwantyfikatorem), opisujących wpływ jednej zmiennej na inną, ale bez ustalenia hierarchicznego porządku twierdzeń (procesom przyczynowym przypisuje się raczej jednakową wartość przy świadomości zróżnicowanego oddziaływania poszczególnych zmiennych).

Forma aksjomatyczna jest PIONOWA (ważny, nieodwracalny porządek wynikania). Forma procesów przyczynowych jest POZIOMA (wyjaśnić zjawisko to znaleźć przyczynę – zjawisko, bez którego nie wystąpi). W socjologii prawie nigdy jedna przyczyna nie wyznacza zjawiska – trzeba poznać relacje między wszystkimi przyczynami. Zmienne (przyczyny) mogą mieć zróżnicowaną ważność.

TEORIA W UJECIU TEODORA ABLA

Teoria socjologiczna mieści w sobie:

1.       pojęcia analityczne

2.      prawa i teorie

Pojęcia analityczne są produktami badań, a zadaniem badacza jest dociekać, jaki jest wzajemny stosunek miedzy pojęciami opisującymi interesujące go zjawisko.

Pojęcia analityczne są zawsze tworami ludzkiego umysłu, dlatego to, do czego się odnoszą (czyli ich zakres) nie jest dostępne w bezpośredniej obserwacji. Są bardziej konstruowane przez badacza, niż badane.

              Za pomocą pojęć możemy budować prawa (musimy znać pojęcia i relacje między nimi).

Abel wyróżnił 5 rodzajów praw socjologicznych:

1.       Stwierdzające stałe współwystępowanie faktów społecznych

(Każde społeczeństwo jest uwarstwione)

2.      Stwierdzające zależność funkcjonalną lub współzmienność faktów społecznych (Im bardziej X, tym Y -> schemat hipotezy)

3.      Stwierdzające prawidłowość rozwoju lub regularne tendencje

(Weber: Władza ulega przekształceniom – przy zmianach w grupie zmieniają się jej formy)

4.     Orzekające o prawdopodobieństwie statystycznym lub podobieństwie związku między faktami społecznymi

5.      Stwierdzające lub sugerujące związek przyczynowy między faktami społecznymi

11.10.2005.

PLURALIZM TEORETYCZNY W SOCJOLOGII

Ziółkowski:

Socjologia jest skazana na pluralizm teoretyczny, bo tak problemy określające przedmiot dyscypliny, jak i sposób uprawiania jej są nierozstrzygalne.

„Odwieczne” spory w socjologii:

1.      Oblicze socjologii jako dyscypliny współczesnej ukształtował spór między holizmem a indywidualizmem.

INDYWIDUALIZM – stanowisko głoszące, że wszystkie właściwości całości społecznych (np. grupy, narodu) dadzą się bez reszty wyjaśnić przez odwołanie się do cech i zachowań jednostkowych.      -> redukcjonizm, np. psychologizm

HOLIZM – całości społeczne nie mogą być prostą sumą działań jednostkowych, bo mają one swoje odrębne prawidłowości i nie można ani zrozumieć, ani wyjaśnić zachowania jednostki bez odwołania się do prawidłowości określających całość.     -> np. socjologizm

2.    Rola świadomości w procesach poznania społecznego. Sprowadza się do konfliktu behawioryzmu i interakcjonizmu symbolicznego.

BEHAWIORYZM – określona przyczyna wywołuje skutek; raczej zachowanie społeczne, niż świadomość.

INTERAKCJONIZM SYMBOLICZNY – złamał schemat behawioralny i podkreślił rolę świadomości.

3.     Naturalizm a antynaturalizm.

NATURALIZM (Giedymin) – pogląd, według którego metody stosowane w naukach społecznych nie różnią się od metod nauk przyrodniczych. przyrodniczych poglądów naturalistycznych wypłynął pozytywizm.

ANTYNATURALIZM – badanie świata społecznego wymaga odrębnych metod. Ossowski wprowadza tu rozróżnienie: socjolog-empiryk i socjolog-humanista.

4.    Wartościowanie czy wolność od wartościowania.

Durkheim – pozytywista, przeciwnik jakiegokolwiek wartościowania.

Weber – socjologia wartości, odcinająca się od „naiwnego” poznania pozytywistów. Socjolog powinien aspirować do neutralności, ale nie można udawać, że socjologia nie bada wartości. Polemika z Marksem: neutralność (ideologia) jest nie do przyjęcia, bo socjolog jest ukształtowany przez wartości, które determinują np. wybór problemów badawczych. Socjolog wie, że te wartości są, ma je badać, ale nie wartościować – badanie ma być wolne od wartości pozanaukowych.

              Neopozytywizm jest ciągle aktualny – badania ilościowe musza przestrzegać ściśle określonych norm, aby zachować charakter naukowy. Stanowisko skrajnie przeciwne do pozytywistycznego prezentuje np. Mills – twierdzi on, że socjologia ma być nauką zaangażowaną; socjolog występuje w czyimś imieniu i ma dekonspirować ukryte interesy.

Te spory sprawiły, że socjologia jest nauką wieloparadygmatyczną.

Paradygmat – pojęcie stworzone przez Thomasa Kuhna („Struktura rewolucji naukowych”, 1960r.). Służy do określenia, co należy badać, jakie pytania powinno się stawiać, dlatego jest najszerszą jednostką konsensusu wewnątrz nauki (w jej obrębie). Porządkuje on i definiuje istniejące w obrębie nauki wzorcowe osiągnięcia, teorie, metody, ustala narzędzia badawcze.

              Dzięki temu pojęciu Kuhn zakwestionował dotychczasowy schemat rozwoju nauki (-> schemat ewolucyjnego procesu, prowadzącego do kumulacji odkryć, a odkrycia możliwe i definiowane są zawsze przez empiryzm; nauka ma badać). Kuhn twierdził, że jeśli nauka jest uprawiana według określonego schematu, to on się z czasem wyczerpie; standardy muszą prowadzić do kryzysu, a rozwój nauki dokonuje się przez pokonywanie kolejnych kryzysów. Pokonanie kryzysu oznacza wypracowanie kolejnego paradygmatu.

Nauka normalna – pojęcie stworzone przez Kuhna; zinstytucjonalizowany obraz danej nauki; instytucjonalizacja następuje przez paradygmat, narzucający nauce konsensus.

              Socjologia nie jest nauką normalną, bo jest (z historycznego punktu widzenia) wieloparadygmatyczną. Z drugiej strony jest zinstytucjonalizowana przez dominację konkretnego paradygmatu (raczej w warsztacie, nie w teorii), czyli jest nauką normalną. [Ergo: socjologia jest normalna i nienormalna równocześnie. J]

              Charles Mills, 1959r., „Wyobraźnia socjologiczna” – miażdżąca krytyka socjologii – nauka jest w kryzysie, bo nie potrafi rozwiązać problemów społecznych. O kryzysie socjologii pisał też Goldner (skrytykował teorię Parsonsa jak ideologiczną „przykrywkę” dla interesów burżuazji) w pracy „Czy nadchodzi kryzys socjologii zachodniej” i Szacki w „Czy kryzys socjologii”. Goldner twierdził, że jedną z przyczyn kryzysu jest to, że socjologia nie jest w stanie przedstawić rzeczywistości, a za wyjście z tej sytuacji uznał socjologię refleksyjną, np. P. Bourdieu.

Pluralizm teoretyczny: w ramach socjologii ścierają się najróżniejsze teorie, koncepcje – różnią się założeniami, aparatem pojęciowym i formułowanymi sądami o rzeczywistości, do których dochodzą. Turner dla tych koncepcji teoretycznych używa pojęcia paradygmatów.

Główne aktualne orientacje teoretyczne:

·         Strukturalny funkcjonalizm

·         Neomarksizm

·         Teoria konfliktu

·         Teoria wymiany

·         Teoria ekologiczna

·         Neoewolucjonizm

·         Symboliczny interakcjonizm

·         Socjologia fenomenologiczna i etnometodologia

·         Socjobiologia

Walter Wallace dokonał klasyfikacji teorii socjologicznych (ich kondycji). Według niego podstawowym zadaniem teorii socjologicznej jest wyjaśnianie rzeczywistości społecznej. Skoro teoria ma wyjaśniać, należy ustalić EXPLANANS i EXPLANANDUM (schemat nomologiczno-dedukcyjny Nowaka, explanans -> explanandum, nie jest wypracowany przez socjologię).

Czynniki wyjaśniające Wallace dzieli na 2 podstawowe grupy:

·         Czynniki egzogenne – zewnętrzne wobec rzeczywistości społecznej, np. teoria ekologiczna, zwracająca uwagę na czynniki geograficzne, klimat itp.

·         Czynniki endogenne – wewnętrzne, samodeterminujące, generowane przez strukturę społeczną, np. normy kulturowe.

Wszystkie teorie ze względu na ujęcie wyjaśnianej rzeczywistości społecznej są indywidualistyczne bądź holistyczne.

              Explanandum (to, co wyjaśniamy) to społeczeństwo, rozumiane bądź holistycznie, bądź indywidualistycznie.

WIELOPARADYGMATYCZNOŚĆ SOCJOLOGII WG WALLACE’A: