Moduł 1. Społeczeństwo jako system
Współczesna refleksja nad społeczeństwem w ujęciu systemowym odnosi się zarówno do tradycji systemowo-funkcjonalnej Talcotta Parsonsa, jak i do neofunkcjonalizmu Roberta Mertona oraz Niklasa Luhmanna. Najbardziej współczesna orientacja teoretyczna, osadzona w neofunkcjonalizmie, to koncepcja systemów autopojetycznych wspomnianego Niklasa Luhmanna. Ten niemiecki socjolog na nowo pokazał możliwości systemowego ujęcia społeczeństwa, w nowatorski sposób łącząc tradycję myślenia o systemie społecznym (odwołując się np. do Spencera) z podejściem współczesnym (wykorzystując między innymi założenia dotyczące systemowej komunikacji, a także fenomenologii społecznej). Warto bliżej przyjrzeć się niektórym elementom znanej teorii Luhmanna, z punktu widzenia problematyki komunikacji międzysystemowej oraz tzw. semantyk systemów.
Niklas Luhmann wskrzesza w nowatorski sposób podejście systemowe w socjologii, wykorzystując w swej teorii założenia m.in. Parsonsa, Spencera, Webera oraz elementy podejścia fenomenologicznego. Przedmiotem uwagi swoich rozważań teoretycznych czyni systemy społeczne. Zdaniem Luhmanna odnoszą się one bezpośrednio do rzeczywistości (Luhmann 2008), co oznacza, że istnieją realnie. Istotną cechą systemów jest też to, że mają one charakter komunikacyjny. Systemy są autopojetyczne, co oznacza, że dokonywane operacje systemowe odbywają się poprzez: a) samoobserwację (czyli obserwowanie systemu przez samego siebie);b) samoodnoszenie się (czyli samoreferencję).Celem owych procesów jest każdorazowe wyznaczanie różnicy pomiędzy systemem a jego środkowiskiem. Dzięki temu systemy mogą utrzymać swoją tożsamość (zob. Luhmann 1994).
Centrum Hamburga
Współczesność charakteryzuje się nieustannym wzrostem ilości informacji. Dla Luhmanna rozwój społeczny to po prostu wzrost możliwości komunikacyjnych. Ponieważ tych informacji jest tak dużo, systemy napotykają na pewną trudność. Wiąże się ona z kompleksowym charakterem możliwości komunikacyjnych i informacyjnych. Zbyt dużo informacji dla systemu oznacza więc dość ryzykowną sytuację – dokonując operacji systemowych mogą one wybrać niewłaściwą informację, co wiąże się z ryzykiem rozczarowania. Owo ryzyko rozczarowania, to innymi słowy kontyngencja.
Jak zatem zapobiec owej sytuacji rozczarowania i zredukować zjawisko kontyngencji (czyli ryzyka)? Służą do tego tzw. media komunikacji międzysystemowej. Służą one zapewnieniu spójności makrosystemu. Luhmann wyróżnia kilka takich mediów, ale najważniejsze z nich to:a) PIENIĄDZ – jest istotnym elementem wymiany ekonomicznej b) PRAWO – przekazuje ono ważne informacje co do oczekiwań makrosystemu wobec poszczególnych systemów i subsystemów względem siebie.
Teoria neofunkcjonalna Niklasa Luhmanna w bardzo ciekawy sposób łączy się z najnowszymi refleksjami nad kondycją społeczeństwa ponowoczesnego. Luhmann wyraźnie wskazuje na takie istotne cechy współczesności (zob. Skąpska 2008), jak:
1. płynność
2. niepewność
3. destabilizacja
4. wzrastające ryzyko
5. zagęszczenie struktur komunikacyjnych
6. rozproszenie
7. entropia
Nowatorstwo myśli Luhmannowskiej (zob. Skąpska 2008) na gruncie teorii systemowej polega więc na tym, że:
1. odcina się od idei, zgodnie z którą społeczeństwem można sterować odgórnie. Nie jest to możliwe ze względu na płynność, zmienność, dynamikę i niepewność związaną z funkcjonowaniem systemów;
2. kwestionuje tradycyjne sposoby rozumienia społeczeństwa, skłaniając się w kierunku społeczeństwa jako „światowego, komunikacyjnego systemu sensów”.
3. rozumie społeczeństwo jako „system pulsujący”
4. krytykuje inne, współczesne teorie socjologiczne, które jego zdaniem, nie oddają specyfiki ponowoczesności, i nowych zjawisk związanych z rozwojem technologii, przemianami prawa i moralności czy postępem medycyny.
Szczególnie ciekawym aspektem teorii Luhmanna są procesy komunikacyjne zachodzące w systemach i między systemami. Jak te wysoce abstrakcyjne założenia odnieść do rzeczywistości? Jednym z fascynujących Luhmanna tematów, który wprost odnosi się do empirii, jest na przykład tzw. “semantyka miłości”. Warto poczytać więcej na ten temat http://www.download.lechnijakowski.com/maciej_gdula-rubikon24-27.pdf by zrozumieć, w jaki sposób Luhmann pojmował miłość w złożonych relacjach systemowych.
Systemy społeczne. Zarys ogólnej teorii, Wydawnictwo NOMOS, Kraków 2008.N.Luhmann, Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego, PWN, Warszawa 1994.G.Skąpska, „Niklas Luhmann i teoria systemów społecznych”, [w:] N.Luhmann,„Systemy społeczne. Zarys ogólnej teorii, Wydawnictwo NOMOS, Kraków 2008, s. VII-XVIII.G. Skąpska, Wstęp do N.Luhmann, Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego, PWN, Warszawa 1994, s. 7-18.Literatura uzupełniająca dla czytelników modułu:N.Luhmann, Semantyka miłości, SCHOLAR, Warszawa 2003.O Luhmannie słów kilka: http://www.luhmann.pl/life.html
goffu