Klasyczne teorie konfliktu
1. Rodowód teorii konfliktowych
A. XIX- wieczne koncepcje darwinistyczne (Darwin, Sumner, Ratzenhofer) jako ówczesna odpowiedź na pytanie Hobbesa o naturę i genezę porządku społecznego.
B. Marksowski, konfliktowy model społeczeństwa: Marks koncentrował się na przyczynach zmiany społecznej, które upatrywał w sprzecznościach tkwiących w strukturze społecznej. Dla Marksa konflikt jest nieuniknioną własnością systemów społecznych a manifestuje się w spolaryzowanej przeciwstawności interesów głównych sił systemu. Konflikt jest też głównym źródłem zmiany w systemie społecznym.
C. Polityczna koncepcja konfliktu V. Pareto: zdaniem Pareto niejednorodność społeczeństwa jest zjawiskiem stałym, zmienne są tylko jej formy. Heterogeniczność społeczeństwa polega przede wszystkim na podziale i opozycji między masami jednostek rządzonych a małą ilością jednostek rządzących: elit. Pomiędzy elitami dochodzi do konfliktu, który prowadzi bądź to do kooptacji bądź wymiany. Wymiana elit, walka między nimi należą do istoty społeczeństwa i nie mogą ulec wygaśnięciu bądź zmianie.
D. „Organicystyczna” koncepcja konfliktu G. Simmla. Dla Simmla konflikt to coś więcej niż odbicie sprzeczności interesów, to wcielenie instynktów wrogości. Sprzeczności interesów mogą zaostrzać te instynkty, ale stosunki harmonii i miłości mogą je łagodzić. Konflikty zdaniem Simmla niekoniecznie prowadzą do załamania i zmiany systemu, czasami jest wręcz przeciwnie: konflikt staje się jednym z głównych procesów działających w kierunku utrzymania całości społecznej i integracji, jest czymś w rodzaju choroby, która ujawnia słabości organizmu, ale także w swoisty sposób go wzmacnia.
E. Kontekst teoretyczny i społeczny współczesnego zainteresowania konfliktem społecznym.
a) lata 30-te: odsunięcie się od teorii konfliktowych (kierunek human relations, pragmatyzm, utylitaryzm)
b) lata 50-te: ponowny rozkwit teorii konfliktowych: reakcja na ujęcie funkcjonalistyczne, instytucjonalizacja konfliktów zbiorowych – powstanie wielkich central związkowych AFL i CIO.
2. Struktura i dziedzina teorii konfliktu. Teoria konfliktu jest systemem założeń, pojęć i twierdzeń dotyczących społecznej natury konfliktu, jego kontekstu, przyczyn, przebiegu i konsekwencji dla porządku społecznego. Większość istniejących teorii konfliktu jedynie w niewielkiej części wyczerpuje tę definicję, koncentrując się bądź to przede wszystkim na przyczynach, bądź przebiegu, bądź konsekwencjach konfliktu. W większości tych teorii niejasność dotyczy przede wszystkim natury konfliktu.
3. Dialektyczna teoria konfliktu R. Dahrendorfa.
A. Odniesienie wobec funkcjonalizmu. Zdaniem Dahrendorfa teoria socjologiczna, zwłaszcza w ujęciu T. Parsonsa, w zbyt dużym stopniu koncentruje się na integracji systemu, mniejszą uwagę przywiązując do zjawisk, braku stabilności, zmiany, nierównowagi. Parsons nie dostrzegał że obok aspektu normatywnego, odpowiedzialnego za integrację systemu istnieje także wymiar interesów, mających często charakter antagonistyczny.
B. Koercyjna teoria społeczeństwa. Dahrendorf opowiada się za koercyjną teorią społeczeństwa, w myśl której: 1. Każde społeczeństwo w każdym momencie podlega procesom zmiany, zmiana jest wszechobecna. 2. W każdym społeczeństwie, w każdym momencie występuje niezgoda i konflikt – konflikt społeczny jest wszechobecny; 3. Każdy element w społeczeństwie przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany; 4. Każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych jego członków w stosunku do innych.
C. Dialektyczna teoria konfliktu. Źródłem spójności społecznej w myśl tej teorii jest przymus oparty na zwierzchnictwie, czyli prawomocnym stosunku nadrzędności i podporządkowania. Dychotomiczny charakter stosunku zwierzchnictwa wymusza powstanie dwu odmiennych grup interesów. Interesy mają tu więc charakter obiektywny. Quasi-grupy to takie, które konstytuuje obiektywna wspólnota interesów, z kolei grupy interesów to takie, w których ta wspólnota zostaje uświadomiona i wyartykułowana. (inspiracja Marksa). Sprzeczność interesów prowadzi do konfliktów, aczkolwiek aby konflikt zaistniał musi zostać spełniony szereg empirycznych warunków: technicznych, organizacyjnych czy społecznych. Natężenie konfliktu dotyczy wielkości zaangażowanej w konflikt energii i zależy od kosztów zwycięstwa bądź porażki zaangażowanych stron. Gwałtowność wiąże się natomiast z przejawami konfliktu, a dotyczy środków zastosowanych przez grupy do jego rozstrzygnięcia. Regulacja konfliktu jest niemożliwa, gdy podmioty konfliktu są rozproszone lub niezorganizowane, musi istnieć także zgoda, co do pewnych formalnych reguł gry. Konflikt w trojaki sposób prowadzi do zmiany struktury; poprzez całkowitą wymianę osób na pozycjach władzy, częściową wymianę osób na pozycjach dominacji, oraz poprzez zmianę struktury w sposób zgodny z dążeniami grupy podległej.
4. Funkcjonalna teoria konfliktu L. Cosera.
A. Krytyka funkcjonalizmu i dialektycznej teorii konfliktu. Coser z jednej strony krytykuje parsonsowski fukcjonalizm z powodu jego niezdolności do podjęcia problemu konfliktu. Z drugiej ma za złe Dahrendorfowi, że ten nie dostrzega pozytywnych funkcji konfliktu.
B. Założenia funkcjonalnej teorii konfliktu. Opierając się na organicyzmie Simmla, który rozpatruje konflikt jako proces zmierzający w pewnych warunkach do utrzymania „organizmu społecznego” lub niektórych jego istotnych elementów, Coser rozwinął wizję społeczeństwa, która podkreśla, że: 1. Świat społeczny można traktować jako system rozmaicie wzajemnie powiązanych części, 2. Wszystkie systemu społeczne ujawniają braki równowagi wewnętrznej, napięcia i konflikty interesów pomiędzy elementami systemu; 3. Procesy zachodzące wewnątrz oraz pomiędzy elementami składowymi systemu działają w różnych warunkach w kierunku utrzymania, zmiany i wzrostu lub spadku integracji systemu i jego „adaptowalności”. 4. Wiele procesów, takich jak gwałtowne walki, odmienność poglądów, dewiacje i konflikty, które zazwyczaj traktuje się jako procesy rozbijające system, mogą być rozpatrywane w określonych warunkach jako procesy wzmacniające podstawę integracji systemu, jak też jego adaptowalności do środowiska.
C. Przyczyny konfliktu, zdaniem Cosera wybucha on dopiero wówczas, gdy podważona zostaje prawomocność relacji. Wybucha także wówczas gdy mamy do czynienia nie z bezwzględną deprywacją jakiejś grupy, ale z deprywacją względną wobec grup odniesienia.
D. Natężenie konfliktu. Stopień emocjonalnego zaangażowania w dążeniu do konfliktu, a więc jego natężenie wynika zdaniem Cosera z rodzaju stosunków wiążących zantagonizowane strony; im te relacje bardziej osobiste i pierwotne tym konflikt o wyższym natężeniu.
E. Gwałtowność konfliktu - zależy od tego, czy jest on realistyczny (to znaczy dotyczy rzeczywistych przyczyn) czy też nierealistyczny, albo zastępczy (chodzi o rozładowanie emocji). Poza tym w systemach sztywnych gwałtowność konfliktu jest większa, bo nie ma dostępnych alternatyw jego rozwiązania.
F. Społeczne funkcje konfliktu – konflikt ma swoje konsekwencje zarówno dla biorących w nim udział stron, jak i dla szerszego systemu. Jeśli chodzi o funkcje wewnętrzne niejednokrotnie konflikt przyczynia się do zwiększenia integracji grupy, ugruntowania istniejących norm lub pojawienia się nowych. Jeśli chodzi o konsekwencje zewnętrzne, systemy społeczne dysponują różną tolerancją na konflikt. W systemach elastycznych o zinstytucjonalizowanych wentylach bezpieczeństwa łatwiej o rozładowanie napięcia i przywrócenie równowagi. W systemach sztywnych potrzeba tych „wentyli’ rośnie z uwagi na uniemożliwienie bezpośredniej ekspresji antagonistycznych roszczeń. Zdaniem Cosera, tym, co zagraża równowadze systemu to nie konflikt jako taki, lecz sztywność struktury, która stwarza warunki dla kumulacji wrogości wzdłuż jednej, głównej linii podziału.
5. Krytyka koncepcji konfliktu
A. Krytyki pakiet standardowy: jednostronność, niejasność i brak precyzji (czym jest konflikt, w obrębie jakich całości zachodzi?), pułapki teoretyczne: konflikt jako zmienna zależna i niezależna, skutki a funkcje konfliktu.
B. Wewnętrzna dynamika konfliktu, jako proces niezależny i autonomiczny.
C. Uzależnienie teorii konfliktowych od „funkcjonalistycznego” sposobu patrzenia na rzeczywistość społeczną.
goffu