H I S T O R I A A D M I N I S T R A C J I
1. Historia administracji i myśli administracyjnej – wyd. Kraków Jerzy Malec i Dorota Malec
2. Historia administracji –wyd. Warszawa 2002r. Grzegorz Górski
3. Historia administracji –wyd. Warszawa 2001r. Hubert Izdebski
P O J Ę C I E A D M I N I S T R A C J I:
Administracja w czasach starożytnych i w okresie średniowiecza:
!!! Administracja – może oznaczać zarządzanie jakimikolwiek sprawami osoby czy instytucji prywatnej, Państwa bądź innej instytucji publicznej (anglosaskie)
Administracja – może odnosić się tylko do zarządu sprawami publicznymi (romańskie)
Cechy administracji:
1. inicjowanie w dużej mierze organizatorskiej działalności Państwa
2. skupianie się na rozwiązaniu konkretnych sytuacji
3. działanie w mniejszym lub większym stopniu przy pomocy środków nie władczych czyli form nie łączących się bezpośrednio z zastosowaniem przymusu.
Administracja - (łac. administrare - być pomocnym),-służyć (minister, ministrant)
Nie każda działalność Państwa może nazywać się działalnością administracyjną, bowiem:
- musi być uporządkowana organizacyjnie, kompetencyjnie także formalnie (regulowana przez ogólne normy prawne)
- musi działać za pomocą aparatu urzędniczego.
!!! Administracja w starożytności:
1.EGIPT
- model Państwa zakładał, że całość władzy była skoncentrowana w rękach faraona.
FARAON był zwierzchnikiem sił zbrojnych, prowadził politykę zagraniczną, decydował o wojnie i pokoju, w całości odpowiadał za politykę zewnętrzną, kierował rozbudowaniem systemu aparatu administracyjnego.
- najważniejszym rangą urzędnikiem w Państwie był mianowany przez faraona WEZYR.
WEZYR –obejmował tron po śmierci faraona, byli to przeważnie członkowie rodziny lub najwyżsi kapłani.
WEZYR w imieniu FARAONA był zwierzchnikiem administracji w kraju, którą kierował.
Obowiązki:
- zwierzchnictwo nad wymiarem sprawiedliwości, funkcje sądownicze skoncentrowane były w rękach urzędników administracyjnych. Na szczeblu centralnym z WEZYREM współpracował zespól współpracowników na czele których stał KANCLERZ, a także NACZELNY SKARBNIK.
Administracja terytorialna :
EGIPT był podzielony na dzielnice terytorialne zwane NOM z Naczelnikami jednostek administracyjnych. Skupiali oni władzę sądowniczą byli skarbnikami.
!!! 2. MEZOPOTAMIA
Naczelny Państwa KRÓL – traktowany jako bóstwo. Koncentrował całą władzę.
- Najwyższym urzędnikiem na szczeblu centralnym był RZĄDCA DWORU – NUBANDA – pełnił funkcje nadworne, do jego zadań należało wspieranie monarchy w prowadzeniu całości polityki państwowej, gospodarczej państwa, kierował w imieniu króla skarbem państwa.
!!! Za panowania HAMMURABIEGO aparat administracji terytorialnej funkcjonował na 3 szczeblach:
1. kraj podzielono na prowincje – w imieniu króla władzę administracyjną i sądową sprawowali Gubernatorowie (ISSAKU) – urzędy te przydzielano władcom podbitych lub przyłączonych obszarów.
2. prowincje podzielono na okręgi z Naczelnikami (PAHATU)
3. okręgi dzielono na gminy na czele których stał wójt (RABIANU)
!!! 3. PERSJA
Imperium – największe państwo starożytne powstałe drogą podbojów i aneksji.
- na czele stał król nie jako bóstwo lecz jako Wybraniec Boży
- Persja przekształciła się w federację królestw podbitych na czele których stał silny król perski
- Król koncentrował w rękach władzę – prawodawczą, administracyjną, sądowniczą, był dowódcą wojskowym, kierował polityką zagraniczną, pełnił funkcję kapłańską
( PODZIAŁ TERYTORIUM IMPERIUM PERSKIEGO – EGZ.)
- Prowincje zwane SATRAPIAMI w których rządzili naczelnicy zwani SATRAPAMI (namiestnicy) – pełnili władzę cywilną i sądową a później też wojskową.
Persowie stworzyli rozwiązania instytucjonalne: aby zapanować nad kontrolą wyznaczono do urzędów INSPEKTORÓW (gauska –dosł. podsłuchujący) – funkcję powierzano osobom wywodzącym się z elity perskiej.
Administracja miast i państw greckich:
Miasta i państwa greckie na czele z Atenami stworzyły swoisty model demokracji. Na początku był to :
- ustrój monarchiczny (najbardziej ugruntowany – SPARTA)
Forma rządów: 2 króli, których urząd był dziedziczny, władzę sprawowali kolegialnie – żadna decyzja państwowa nie mogła być podjęta bez zgody obu królów.
- Geruzja (Rada Starszych) kompetencje w zakresie władzy prawodawczej
- Apella (Zgromadzenie Ludowe)
Efory (urzędnicy) –przejęli władzę z rąk królewskich w zakresie władzy sądowniczej i wojskowej.
ATENY:
Ateny zanim stały się republiką były monarchią
- głowa państwa bazileus – król, jego kompetencje były skromne w porównaniu z monarchami w tzw. despotiach wschodnich. Pełnił raczej funkcję reprezentacyjną.
- Rada Gerontów (rada starszych) do nich należały rozbudowane kompetencje. W skład rady wchodzili zwierzchnicy tzw. fyle (pokolenia, plemiona – związki rodowe) dokonywali wyboru króla – bazileusa.
Kompetencje króla rosły tylko w czasie wojny.
Osłabienie władzy króla polegało na ustanowieniu nowych urzędów:
- urząd polemarcha (dowodził wojskiem)
- urząd archonta ( prowadził politykę wewnętrzną zrównał się z bazileusem)
Następny etap ewolucji zarządzania:
- ustanowienie kolegium sześciu thesmothetów (prawodawców) do nich należało interpretowanie w kwestiach spornych i uporządkowanie prawa.
Thesmotheci wraz z królem – bazyleusem, polemarchem i archontem tworzyli kolegium dziewięciu archontów.
1. archont – stał na czele kolegium, odpowiadał za politykę wewnętrzną
2. archont – bazileus pełnił funkcje kapłańskie
3. archont – polemarch pełnił funkcje wojskowe
4. pozostali archonci pełnili funkcje sądownicze
Bardzo poważne zmiany w ustroju Aten przeprowadził Solon (był jednym z archontów). Jego reformy zapoczątkowały republikę.
Z jego inicjatywy ograniczono kompetencje Areopagu ( najwyższa rada archontów). Ich zadania przejęły nowo powstałe:
1. Bule – Wielka Rada
- dokonywała wstępnej analizy wniosków przedkładanych Zgromadzeniu oraz opiniowała najważniejsze decyzje podejmowane przez kolegium archontów.
Bule liczyło 500 osób – organ ten pracował bardzo intensywnie, obradował niemal codziennie. Duża intensywność pracy spowodowała konieczność usprawnienia funkcjonowania tego ciała. Nie było możliwe załatwianie bieżących spraw zarządu państwem na codziennych obradach przez 500 osób. Wyodrębniono 50 członków danej fyle, którzy pracowali codziennie – tak powstała instytucja Prytanów. Obradowali oni permanentny. Mieli kompetencje ustawowe, sądownicze, administracyjne, prawodawcze.
Uchwały wprowadzali w życie.
2. Ekklezja – Zgromadzenie Ludowe
- przejęło uprawnienia dot. wojny, pokoju, wybierało urzędników, dowódców wojskowych. Podejmowało decyzje dot. najważniejszych spraw państwowych.
Urzędy w Atenach w czasach republiki:
Głównymi urzędami pozostały urzędy archontów, strategów, thesmothetów (prawodawców) chociaż ich samodzielne kompetencje ograniczono.
Podstawowe kompetencje w zakresie wykonawczym sprawowali strategowie – polityka zagraniczna, sprawy wojskowe.
Cechą tych państw była kolegialność – miała ich chronić przed możliwością obalenia przez dyktatorów.
Inną formą zabezpieczenia przed dyktaturą była:
- kadencyjność urzędów – aby utrzymać demokrację były krótkie, niepowtarzalne i trwały 1 rok.
Za podstawę objęcia urzędu uznawano decyzję ciała reprezentacyjnego (Zgromadzenia lub Rady).Zatem urzędnik musiał posiadać mandat władz reprezentacyjnych.
Urzędy w greckich miastach pełniono honorowo nie otrzymywano diet.
Administracja Rzymska:
Okres republiki rzymskiej:
Dla ustroju stworzonego w Rzymie w okresie republiki fundamentalne były dwie instytucje:
1. ciała reprezentujące obywateli rzymskich
2. urzędy administracyjne
Podstawowy podział zgromadzeń obywatelskich w starożytnym Rzymie wiązał się z przynależnością obywateli rzymskich do tzw. centurii, tribus oraz kurii. Wraz z demokratyzowaniem się powstało jeszcze jedno ciało reprezentacyjne concilia plebs.
Specyficzną rolę organu w ustroju republikańskim pełnił Senat:
- nadzorował urzędy, zatwierdzał uchwały Zgromadzeń Centurialnych, Dzielnicowych, zatwierdzał dokonywanie wyborów najważniejszych urzędników w państwie.
Drugi istotny czynnik ustroju republikańskiego:
- system urzędów administracyjnych.
Jaka była różnica między sprawowaniem urzędów w Rzymie a w Atenach?
- urzędnicy w Atenach wykonywali wolę organów reprezentacyjnych, nie mogli wykraczać poza dyspozycje i zalecenia tych ciał.
- urzędnicy rzymscy mogli wydawać przepisy prawne, które miały moc wiążącą wobec wszystkich obywateli. Aby to uprawnienie realizować nie musieli się odwoływać do akceptacji ciał reprezentacyjnych.
Jakie były podobieństwa?
- urzędy były obieralne i kadencyjne
- urzędnicy nie pobierali wynagrodzenia
- urzędy miały charakter kolegialny jednak rzymianie kolegialność pojmowali inaczej – ich kolegia były mniej liczebne niż ateńskie.
Urzędy rzymskie w okresie republiki :
1. najbardziej prestiżowy urząd – konsula – miał charakter kolegialny (sprawowało go 2 konsulów, konsulat miał charakter arystokratyczny, pochodzili ze znamienitych rodzin rzymskich patrycjuszy). Konsulów wybierały Zgromadzenia Centurialne na kadencję trwającą rok.
zakres kompetencji Konsulów był bardzo duży:
- zwoływali zgromadzenia ciał reprezentacyjnych i przewodniczyli im
- wnosili pod obrady projekty praw
- w zakresie władzy administracyjnej posiadali pełnię praw; wydawali rozporządzenia i egzekwowali ich wykonanie
- dowodzili rzymskimi legionami osobiście lub wyznaczali podległych sobie dowódców
- przeprowadzali pobór żołnierzy
2. następny co do znaczenia był urząd – pretorów- początkowo było ich 2 później 16, wybierały ich również Zgromadzenia Centurialne.
– kompetencje ściśle związane z wymiarem sprawiedliwości
3. następny urząd – cenzora – było dwóch powoływanych przez Zgromadzenie Centurialne najpierw na 5 lat potem na 1,5 roku
– główne zadanie to przeprowadzanie spisów ludności (stanowiły podstawę do określania przynależności obywateli do konkretnej grupy co z kolei wyznaczało pozycje społeczną
4. najważniejszy w hierarchii obok konsula był urząd - dyktatora – miał charakter nadzwyczajny i obsadzano go gdy Państwu groziło niebezpieczeństwo zewnętrzne. Podporządkowywano mu wszystkie urzędy. Mianowali go konsulowie na półroczną kadencję na wniosek Senatu.
5. urząd kwestora – mianowali ich konsulowie – ich zadaniem było prowadzenie dochodzeń w przypadku popełnienia najcięższych zbrodni
6. urząd trybuna ludowego – miał charakter nadzwyczajny, powstał już w V w. przed Chrystusem – ustanowiony został w celu ochrony ludności plebejskiej Rzymu przed nadużyciami arystokracji. W czasach republiki wybierało go Zgromadzenie Plebejskie ( w cesarstwie rzymskim był dożywotni ) a ich pozycja w strukturze organów państwa była bardzo silna. Byli nietykalni mieli prawo VETA – mogli wstrzymywać decyzje bądź zarządzenia urzędników, mogli ich karać jeżeli działali na szkodę plebejuszy, mieli prawo veta wobec propozycji uchwalania określonych ustaw.
Podział terytorialny w okresie republiki:
Tereny Italii właściwej, a więc Półwyspu Apenińskiego stanowiły federację miasta Rzymu i zjednoczonych z nim civitates. Civitates tworzyły miasta wraz z przyległymi do nich obszarami wiejskimi. Ich status był zróżnicowany. Spośród nich silną pozycją cieszyły się municypia. Miały one własny ustrój władz samorządowych.
Inny system zarządu obowiązywał w prowincjach wcielanych do republiki. Początkowo zarządzali nimi pretorowie, powierzano im olbrzymie uprawnienia administracyjne, sądownicze i wojskowe na podległym im obszarze. Z upływem czasu nadzór nad zarządem prowincjami przejął Senat.
Administracja cesarstwa rzymskiego
W I w. przed Chrystusem republika rzymska przeżywała kryzys – konsekwencją było obalenie ustroju republikańskiego. Reformy nowego ustroju przeprowadził Oktawian przy zachowaniu podstawowych instytucji republikańskich. Istotę procesu stanowiła dokonana przez niego koncentracja władzy polegająca na przejęciu głównych kompetencji kilku dotychczasowych urzędów. Oktawian przejął władzę czyli imperium prokonsula, uzyskał dożywotni tytuł trybuna ludowego, został najwyższym kapłanem, dowodził wszystkimi jednostkami wojskowymi, przyznano mu tytuł I senatora (princeps senatus). Ustrój określano mianem pryncypatu.
Istotne zmiany to:
- ukształtowanie się samodzielnych kompetencji prawodawczych imperatorów (pryncypatu)
- formalnie urzędy republikańskie nie zostały zniesione jednak wszystkie straciły najważniejsze kompetencje. Odstąpiono od zasady częstej rotacji urzędników (wydłużono im czas urzędowania) co zapewniło większą stabilizację urzędów.
Najważniejsze urzędy w okresie Oktawiana:
1. Kancelaria cesarska – składała się z biur, poprzez nie cesarz mając codzienny bezpośredni kontakt z kancelarią, mógł kierować wszystkimi instytucjami państwowymi.
2. Prefekt Pretorianów – początkowo pełnił tylko funkcję dowódcy gwardii przybocznej cesarza, później zdobył decydujący wpływ na wybór cesarza, faktyczne zwierzchnictwo nad innymi urzędami. Stał się II po cesarzu urzędnikiem.
3. Prefekt Miejski - Praefectus urbi – zastępował cesarza podczas jego nieobecności w mieście Rzym, posiadał kompetencje sądownicze.
4. Rada cesarska – spełniała funkcję doradcy cesarza, przysługiwało jej prawo do interpretowania ustaw.
Zarząd terytorialny państwa w okresie pryncypatu:
- Prowincje dzieliły się na prokonsularne i propretorskie z biegiem czasu zastąpiono je podziałem na senatorskie i cesarskie.
Formalnie zarząd nad prowincjami należał do Senatu w praktyce polecenia cesarskie wykonywali namiestnicy, a w przypadki ich nieobecności legaci mianowani przez namiestników jako ich pełnomocnicy.
Podzielił prowincje na senatorskie i cesarskie:
· senatorskie: prowincje wewnętrzne...
pupetek