prof. Piotr Radzikowski

HISTORIA POWSZECHNA 1945-1992

skrypt dla studentów

ROZDZIAŁ I
Globalne wyzwania i odpowiedzi

1. Wyzwania

Złożony charakter przemian, jakie zaszły w świecie po zakończeniu najkrwawszego konfliktu w jego dziejach, wynika z wyzwań stojących przed ludzkością. Należą do nich m.in.:

- wyzwanie demograficzne,

- wyzwanie żywnościowe,

- wyzwanie surowcowe i energetyczne,

- wyzwania związane z postępem techniki,

- wyzwanie ekologiczne,

- wyzwanie informacyjne,

-- wyzwania wynikające z kryzysu ideologii i renesansu religii,

- wyzwania społeczne,

- wyzwania polityczne na arenie wewnętrznej i międzynarodowej

2. Eksplozja demograficzna

Powojenny rozwój demograficzny wywołany wieloma czynnikami-tendencją do odbudowania strat wojennych w Europie, ograniczeniem zasięgu epidemii, zmniejszeniem śmiertelności niemowląt i (w niektórych regionach świata) poprawą wyżywienia, zdawał się potwierdzać przepowiednie maltuzjanistów, przewidujących na początku XIX wieku demograficzną katastrofę, wynikającą z pogłębienia się niedoborów żywności w coraz bardziej przeludnionym świecie. Neomaltuzjanizm, modny w naszym stuleciu, potwierdzał niektóre tezy Malthusa wskazując na to, że tylko ograniczenie przyrostu ludności w krajach cier­piących na niedobory żywnościowe może zapobiec nieuchronnej katastrofie. Wpływy maltuzjanizmu dały się zauważyć także w przepowiedniach dotyczących nieuchronnego wyczerpania się podstawowych źródeł energii i najważniejszych

• Dekolonizacja i narastanie konfliktów w różnych regionach świata oraz w stosunkach między blokami (1959-1969);

• Nowe odprężenie: era układów wschodnich i KBWE (1970-1978);

• Kolejny etap zimnej wojny i kryzys systemu komunistycznego. Renesans religijny w krajach katolickich i islamskich (1979-1985);

3. Próby reform i upadek komunizmu (1985-1989);

• Rozpad lądu jałtańsko-poczdamskiego i koniec podziału świata na dwa bloki. Koniec zimnej wojny. Zjednoczenie Niemiec. Rewolucje demokratyczne i upadek Związku Radzieckiego. Era nacjonalizmów i wzrostu napięć regionalnych (od 1989).

Periodyzacja gospodarcza okresu, którą można zaproponować, to:

• Epoka odbudowy powojennej, powojenna polityka nacjonalizacji i początki państwa dobrobytu (1945-1947);

• Plan Marshalla i początki integracji gospodarczej Zachodu (1947-1950). Boom koreański i rozwój procesów integracyjnych w Europie Zachod­niej (1950-1957). Rozkwit scentralizowanego systemu elastycznej, planowej gospodarki w krajach komunistycznych (1949-1963);

• Utworzenie EWG i EFTA, pierwszy okres ich działalności w warunkach dobrej koniunktury gospodarczej (1958-1962);

• Recesja i zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego (1963-1971). Stagnacja w krajach komunistycznych (1963-1980);

• Kryzys systemu monetarnego, kryzys naftowy i energetyczny, okres stagnacji. Fiasko polityki państwa dobrobytu (1972-1982);

• Przezwyciężenie kryzysu w warunkach gospodarki neoliberalnej. Upadek gospodarczy krajów komunistycznych (1981-1989). Epoka monetaryzmu (od 1983);

• Próby budowy gospodarki rynkowej w krajach postkomunistycznych (od 1990).

Periodyzacja ta jest oczywiście równie dyskusyjna, jak inne jej propozycje.

Słowo wstępne

Od szeregu lat brakuje podręcznika obejmującego podstawowe zagadnienia historii powszechnej ostatniego 50-lecia. Tematyka to niełatwa, wymagająca od autora nie tylko historycznego, ale i politologicznego i ekonomicznego przygotowania. Potrzeba ukazania się takiej pozycji wynika także z głębokich przewartościowań, jakie przeżywają nauki historyczne w obliczu konieczności nowego spojrzenia na wiele zagadnień historii ostatnich dziesięcioleci. Burzliwe tempo wydarzeń i ciągłe zmiany zachodzące w świecie zwiększają zainteresowanie historią współczesną. Stąd praca ta, przeznaczona przede wszystkim dla studentów historii, powinna dotrzeć do nauczycieli, do czytelników interesujących się tym działem historii, differentia specifica którego stanowi to, że opisywane wydarzenia mając swoją genezę i początek, nie posiadają końcowej cezury.

1. Periodyzacja

Periodyzacja omawianego okresu jest nadal dyskusyjna. Zabiegiem w znacznym stopniu ułatwiającym ją jest przyjęcie zasady odrębnej periodyzacji stosunków międzynarodowych i rozwoju gospodarki światowej oraz periodyzac­ji historii regionalnej.

Można zaproponować następującą periodyzację dziejów świata po II wojnie światowej:

• Zakończenie II wojny światowej i ukształtowanie się ładu jałtańsko-poczdamskiego (1945);

• Początki zimnej wojny oraz stalinizacji Europy Środkowej 1945-1947;

• Konfrontacja systemowa, podział Niemiec, Europy i świata na dwa wrogie bloki (1947-1954);

• Złagodzenie zimnej wojny. Destalinizacja i pierwszy kryzys systemu komunistycznego (1954-1959); surowców na Ziemi.

Niezależnie od tego, że udane próby zahamowania przyrostu naturalnego w niektórych krajach (np.Chiny) oraz spadkowa tendencja stopy urodzeń w krajach rozwiniętych i innych krajach uprzemysłowionych dowiodły, iż nadmierny przyrost naturalny można ograniczyć, okazało się w ostatnich latach, że istnieje swoista korelacja pomiędzy spożyciem białka na l mieszkańca a stopą urodzeń w danym społeczeństwie. Nowe perspektywy rozwoju energe­tyki, postęp techniki, a nade wszystko tzw. „zielona rewolucja” zmniejszyły dziś zaniepokojenie wynikające z nadmiernego przyrostu naturalnego w krajach tzw. Trzeciego i Czwartego Świata. Problem jednak nadal istnieje. W roku 1950 ludność świata przekroczyła 2,5 mld, w 1960 - 3 mld, w 1980 sięgnęła ponad 4,4 mld, obecnie już przekroczyła 5,5 mld. Planeta nasza - pod warunkiem jej racjonalnego użytkowania - jest w stanie wyżywić znacznie więcej miesz­kańców. Wymaga to jednak przezwyciężenia innych barier i wyzwań, jakie przed ludzkością stoją. Kwestia ta posiada wielki wydźwięk moralny, związany z od­miennymi podejściami do podstawowych sposobów regulacji urodzin, szczegól­nie zaś do kontrowersyjnego nie tylko w Polsce problemu aborcji.

2. Bariera żywnościowa i sanitarna

Problem niedoboru żywności - odczuwany dotkliwie i w poprzednich stule­ciach - zaostrzył się w wielu regionach świata w ciągu XX wieku. Szczególnie wielkie trudności odczuwały Indie, Chiny, kraje Afryki i obszary radzieckiego imperium oraz niektóre kraje Ameryki Łacińskiej. Chroniczne niedożywienie, niedobór białka i wiążące się z tym umysłowe upośledzenie sporej części popu­lacji od czasu do czasu kulminowały w postaci wielkich klęsk głodu (w Rosji w 1921 roku, na Ukrainie w r. 1934, w całej południowej części ZSRR i w Rumunii w latach 1946-7, w Indiach w 1942 roku, w Chinach parę razy w ciągu omawia­nego okresu). W niektórych rejonach Afryki (Etiopia, Somalia, Sudan, pas tzw. Sahelu - pogranicza strefy sawanny i saharyjskich pustyń) głód stał się zjawiskiem permanentnym, wymykającym się spod wszelkiej kontroli międzynarodowej. Głodowi towarzyszyły, podobnie jak w poprzednich stuleciach, epidemie chorób zakaźnych. Głównie jednak „bicze ludzkości” - czarną ospę, dżumę, cholerę udało się wyeliminować całkowicie lub w znacznym stopniu. Mniejsze postępy zanotowano w walce z chorobami wenerycznymi, a zupełnie nowe wyzwania stworzyło pojawienie się w ostatnich latach pandemii AIDS. Plagi społeczne w rodzaju alkoholizmu i narkomanii uległy w omawianym okresie ogromnemu nasileniu w skali światowej, a na stan sanitarny wpłynął też fakt, że coraz mniejsza część ludzkości korzysta ze zdatnej do picia i nieskażonej wody.

3. Bariera surowcowa i energetyczna

Ogromny wzrost spożycia niektórych surowców, zwłaszcza ropy naftowej, spowodował pojawienie się spekulacji co do przewidywanego ich wyczerpania. Znalazły one swoje odbicie w znanym jako pierwszy raport Klubu Rzymskiego (międzynarodowej organizacji zajmującej się prognozowaniem rozwoju ludzkości w XXI stuleciu) opracowaniu „Granice wzrostu” (1972), w którym przedstawio­no apokaliptyczną wizję wyczerpania się ropy naftowej i innych surowców energetycznych, a także zasobów podstawowych metali. Spowodowało to poja­wienie się teorii wskazujących na potrzebę zahamowania na obecnym poziomie wzrostu gospodarczego. „Zerowy wzrost” miał stanowić odpowiedź krajów rozwiniętych na kryzys gospodarki światowej, jaki rozpoczął się w 1973 roku.

Bardziej optymistyczne oceny wynikają z faktu, że postęp nauki i techniki przynosi codziennie informacje o odkryciach nowych złóż ropy i gazu ziemnego, zwłaszcza pod dnem morskim, nowych złóż metali (nawet uznanej za niemal wyczerpaną cyny lub boksytów, których zasoby oceniane w latach 50-tych miały wystarczać zaledwie na kilka - kilkanaście lat). Ludzkości nie grozi globalny deficyt energii, ale obecne metody jej wykorzystywania budzą zastrzeżenie nie tylko z uwagi na marnotrawstwo w eksploatacji i pozyskiwaniu ropy naftowej (przykład katastrofy energetycznej w Związku Radzieckim), ale i ze względów ekologicznych. Ostateczne rozwiązanie problemów energetycznych przyniesie wiek XXI - nadejdzie era pokojowego wykorzystania energii termojądrowej, kojarzącej się nam niegdyś tylko z bombą wodorową, dziś zaś z opanowanymi w skali laboratoryjnej sposobami pokojowego jej uzyskania.

4. Rewolucja naukowo-techniczna i wyzwania z nią związane

W okresie półwiecza powojennego osiągnięto olbrzymi postęp w zakresie techniki i technologii. Badania atomowe, nastawione od początku II wojny światowej na konstrukcję broni masowego rażenia, przyniosły także powstanie energetyki jądrowej i pokojowe zastosowanie izotopów radioaktywnych w me­dycynie, rolnictwie i w innych dziedzinach życia. Badania rakietowe i związana z nimi penetracja kosmosu, mając znaczenie głównie militarne, otworzyły ludz­kości perspektywę ekspansji w kierunku przestrzeni pozaziemskiej. Pierwszy lot sputnika w 1957 roku, okrążenie Ziemi przez człowieka w roku 1961, lądowanie astronautów amerykańskich na Księżycu w 1969 roku stanowią tylko zapowiedź ery, w której komunikacja z Księżycem będzie regularnie prowadzona dla eks­ploatacji jego bogactw naturalnych, loty w obrębie systemu słonecznego będą powszednim zjawiskiem, zaś następne stulecia przyniosą teoretycznie już dziś możliwe loty człowieka w przestrzeń naszej galaktyki, a nawet innych galaktyk.

Rewolucja w sferze komunikacji międzynarodowej wywołana została poja­wieniem się już we wcześniejszym okresie radia i telewizji - podstawy rozwoju środków masowego komunikowania się w naszym stuleciu. Rozwój systemów łącznościowych, towarzyszący udoskonaleniu środków transportu, doprowadził do gwałtownego względnego zmniejszenia się odległości i czasu przekazu infor­macji na drugi koniec kuli ziemskiej. Wywołał też ogromne skutki społeczne, związane zwłaszcza ze zwiększoną mobilnością ludności naszej planety .Rozwój cybernetyki, elektroniki, a następnie pojawienie się technik informatycznych wywołały kolejną fazę rewolucji przemysłowej - rewolucję informatyczną. Nieograniczone możliwości przechowywania i przekazywania informacji, pers­pektywa stworzenia ogólnoświatowej sieci informatycznej stwarzają ogromne perspektywy dla ludzkości, wywołują jednak potrzebę udzielenia odpowiedzi na szereg podstawowych pytań filozoficznych. Najważniejsze z nich brzmi: Jak chronić wolność jednostki, jej prawa osobiste i jej niezbywalne dobra w całko­wicie skomputeryzowanym świecie? Jak zapobiec, by najnowsze zdobycze tech­niki informatycznej nie stały się narzędziem autorytarnych tyranii? Ostrzeżenia zawarte w książkach George Orwella („Rok 1984”) i innych autorów są nadal aktualne.

Rewolucja naukowo-techniczna przyniosła także „zieloną rewolucję” w rol­nictwie. Działalność prof. Normana Borlauga, w szczególności opracowanie nowych, niezwykle wysokopiennych odmian ryżu i pszenicy, wyeliminowały głód w Indiach, w Meksyku i w niektórych innych krajach, stwarzając perspek­tywę rozwiązania problemu wyżywienia w globalnej skali. Inżynieria genetycz­na rozwijająca się w ostatnich latach może również w decydującej mierze pomóc w rozwiązywaniu tych kwestii. Ale z problemem inżynierii genetycznej wiążą się kolejne fundamentalne kwestie, związane z dopuszczalnym zasięgiem ludz­kiej ingerencji w prawa przyrody i niewyobrażalnymi konsekwencjami, jakie może przynieść nadużycie wiedzy przy posługiwaniu się metodami inżynierii genetycznej.

Ogromne postępy zanotowała także dzięki rozwojowi badań podstawowych, chemii, biologii i farmakologii medycyna. Wyraźne przedłużenie średniej dłu­gości życia w większości krajów świata zasługuje w związku z jej osiągnięciami na szczególną uwagę. Ale rewolucja naukowo-techniczna ma też odwrotną stronę medalu. Biedni stają się dzięki niej jeszcze biedniejsi w porównaniu z bogatymi. Jest to konsekwencja tzw. luki technologicznej - pogłębiania się dystansu w zak­resie rozwoju techniki pomiędzy najwyżej rozwiniętymi a resztą świata. Najbar­dziej jaskrawy przykład następstw tej luki stanowi klęska Związku Radzieckiego w wyścigu zbrojeń ze Stanami Zjednoczonymi. Jednym z podstawowych czyn­ników tej klęski - obok dysproporcji środków materialnych stojących do dyspo­zycji stron konfrontacji - było całkowite zaniedbanie badań informatycznych w Związku Radzieckim w latach 50-tych i ich opóźnienie w okresie później­szym. Dystans w zakresie komputeryzacji i elektroniki nie mógł zostać nadro­biony liczebną przewagą w zakresie przestarzałych rodzajów broni, szczególnie pancernej.

Nadmiar informacji, z którym ma do czynienia współczesny człowiek, spowo­dował też pojawienie się kolejnej bariery, związanej z jej przechowywaniem i przekazem. Współczesna informatyka znajduje już na nią odpowiedź, ale do osiągniętego przez nią poziomu musi szybko dostosować się system środków przekazu, oświata i szkolnictwo uniwersyteckie. Techniki video zastępują dziś stopniowo telewizję, kino staje się anachronizmem. Kiedy zmieni się radykalnie system oświatowy, kiedy książka zastąpiona zostanie przez miniaturową kasetę? Kiedy videofony i powszechna sieć komputerowa pozwolą na rezygnację z do­tychczasowych form organizacji pracy w przedsiębiorstwach, a pozwolą na wy­konywanie pracy w domu? Wszystko to przyniesie już początek XXI wieku.

5. Bariera ekologiczna

Wzrost demograficzny i gwałtowny przyrost produkcji przemysłowej i rolnej po II wojnie światowej doprowadziły już w latach 60-tych do odczuwalnego 'obciążenia środowiska naturalnego. Tradycyjne regiony klęski ekologicznej, takie jak Zagłębie Ruhry czy Londyn (dziś w znacznej mierze przywrócono w nich olbrzymim nakładem środków równowagę ekologiczną) mogły konkuro­wać z katastrofalnie zniszczonymi obszarami NRD, Czechosłowacji, południo­wej Polski i wielu regionów ZSRR. Bezmyślne forsowanie rozwoju ciężkiego przemysłu, służącego głównie zbrojeniowym celom doprowadziło w tych regio­nach Europy do katastrofalnych, trudnych do odwrócenia szkód w środowisku. Podobne znaczenie miała - w skali całej Europy - szybko rozwijająca się energetyka cieplna. Emitowane przez opalane węglem kamiennym lub brunat­nym coraz większe ilości dwutlenku siarki wywołały - wskutek reakcji z wodą zawartą w atmosferze - pojawienie się tzw. kwaśnych deszczy i opadanie na ziemię roztworu powstającego w wyniku reakcji w atmosferze kwasu siarkowe­go - i ogromne szkody w drzewostanie europejskich lasów. Nie uniknęły tych szkód także inne rejony świata. Ogromne zagrożenie dla człowieka wywołała niekontrolowana, rabunkowa gospodarka leśna w Brazylii, Malezji, Indonezji i w ZSRR, pozbawiająca człowieka „zielonych płuc”, niezbędnych dla odnowy tlenu zawartego w atmosferze. Odprowadzanie skażonych wód do morza spowodo­wało katastrofę ekologiczną Bałtyku, Morza Czarnego i Śródziemnego, a w połącze­niu z rabunkową eksploatacją zasobów rybnych - znaczne zmniejszenie się niezwykle cennych zasobów biologicznych oceanu światowego.

Zanik wielu tysięcy gatunków roślin i zwierząt stanowi ostrzeżenie, iż istnieją granice, poza które ingerencja człowieka w przyrodzie nie powinna wykraczać. Również energetyka jądrowa wykazała liczne niebezpieczeństwa, jakie upowszechnieniem się wiążą. Seria wypadków w elektrowniach ją ł czarnobylska katastrofa na Ukrainie i Białorusi w 1986 roku pokazały że rozwój energetyki jądrowej musi przebiegać pod międzynarodową kontrolą przy| zachowaniu najściślejszych technologicznych rygorów. Pojawienie się ruchów ekologicznych („Zieloni” itp.) świadczy o tym, że spora część ludzkości uświadamia sobie coraz bardziej, iż jakość życia w olbrzymim stopniu zależy od zachowania równowagi ekologicznej w przyrodzie.

6. Wyzwania społeczne i ideologiczne

Wiek XIX był epoką burzliwego rozwoju prądów ideowych - zwłaszcza liberalizmu i socjalizmu. Klęska liberalizmu, przypieczętowana przez wyniki I wojny światowej, wywołała pojawienie się konkurujących z socjaldemokracją nurtów totalitarnych - faszyzmu i komunizmu. Ale spowodowała także rozwój chrześcijańskiej demokracji i innych nurtów postępowych, sprzeciwiających się totalitarnemu wyzwaniu. Faszyzm stał się po II wojnie światowej zjawiskiem marginesowym, podobnie jak nurty lewackie. Moda na komunizm wygasać zaczęła na Zachodzie w latach 50-tych, w krajach bloku radzieckiego zaś ostateczne rozczarowanie społe­czeństw komunizmem datować należy (w zależności od kraju) na lata 1956 -1968. W latach 60-tych pojawiła się teza, iż nastąpił koniec wieku ideologii, że jedynym ideałem społeczeństw zachodnich jest niepohamowany rozwój konsumpcji. Teza ta okazała się, jak zwykle w takich przypadkach, uproszczeniem. Miejsce od­chodzących w przeszłość dawnych doktryn i ideologii zajęły nowe. Szczególnie zdumiewający renesans .przeżył liberalizm, przez wiele dziesięcioleci egzystujący na marginesie wielkich prądów. Jego neoliberalna wersja, nieoczekiwanie sku­teczna w poszukiwaniu recepty na trudności ekonomiczne przeżywane przez świat zachodni, przyciąga coraz szersze rzesze. Ale renesans ideowy przeżywają też prądy ćhrześcijańsko-demokratyczne, a także nacjonalistyczne. Te ostatnie stwarzają nowe zagrożenie, zwłaszcza, że rodzą zwykle regionalne konflikty, jakich brakuje i współcześnie (Kaukaz, Jugosławia i wiele innych rejonów świa­ta).

7. Renesans religijny

Próbę znalezienia odpowiedzi na podstawowe problemy egzystencji ludzkiej stanowi ożywienie różnych prądów religijnych.

Chrześcijaństwo wyszło zwycięsko z konfrontacji z ateistycznym komuniz­mem. Szczególnie umocnił się w ostatnich dziesięcioleciach Kościół katolicki. Po konserwatywnym pontyfikacie Piusa XII (1939 -1958) reformy zapoczątko­wane przez Jana XXIII (1958 -1963) dały nowy, ogromny impuls dla odbudowy wpływów Kościoła w Europie, utrzymania ich w krajach komunistycznych w tych granicach, w jakich było możliwe, szerokiej ekspansji w krajach Ameryki Łacińskiej i Afryki. Katolicyzm współczesny dokonał w ramach aggiornamento (procesu przystosowania się do nowych warunków) wielkiego kroku naprzód ; wielu dziedzinach Reformy soboru watykańskiego (1962 -1965) przyniosły głęboką zmianę w wielu dziedzinach życia Kościoła, w jego liturgii i w kontakcie z otoczeniem, w którym działa. Ekspansja katolicyzmu za pontyfikatu Pawła VI (1963 -^- 1978) i Jana Pawła n (od 1978) odegrała niewątpliwy i ogromny wpływ na wydarzenia polskie lat 1976 - 1989, torujące drogę demokratycznym rewolucjom w Europie Środkowej i Wschodniej oraz obaleniu systemu komunistycznego. Obec­ny kierunek tej ekspansji w stronę byłych republik radzieckich może w znacznym stopniu wpłynąć na rozwój procesu historycznego w tym rejonie świata.

Otrząsnęła się z wieloletniego marazmu także cerkiew prawosławna w Euro­pie Wschodniej. Prawosławie i katolicyzm są jednak obecnie podzielone na tle konfliktów wynikających z restytucji Unii Brzeskiej na Ukrainie i Białorusi, a także Kościoła unickiego w Rumunii i na tle rosnącej konkurencji na ziemiach rosyjskich, stanowiących niegdyś arenę niepodzielnego władania cerkwi.

Współczesny protestantyzm, podzielony na wiele kościołów, nie wykazuje tego dynamizmu. Jego działalność misyjna przynosi jednak poważne efekty w niektórych regionach świata (Afryka, Ameryka Pd., Oceania). Fenomenem, niezupełnie dla Europejczyka, jest pojawienie się tzw. funda­mentalizmu muzułmańskiego. Jego podstawy położyli myśliciele i teologowie islamscy w XIX i XX wieku. Fundamentalizm islamski, odrzucający z reguły wszelkie zdobycze cywilizacji zachodniej, jest naturalną reakcją na poniżenia ludów muzułmańskich, jakich doznały one w kontaktach z kolonializmem euro­pejskim w okresie od XVI do XX wieku. Często (np. w Iranie) związany jest też ze skrajnym nacjonalizmem i ksenofobią. W niektórych krajach fundamentalizm stanowi pretekst dla utrzymania się przy władzy autorytarnych dyktatur (Pakistan za rządów Zia ul-haqa, Sudan, chomeinistowski Iran). Wiele jednak diabolicznych cech, jakie skłonni jesteśmy przypisywać islamowi, wynika z zu­pełnej niewiedzy na jego temat, ze stereotypów utrzymujących się od czasów krucjat w świadomości chrześcijańskich Europejczyków, z utożsamiania islamu z działalnością „muzułmańskich”, bo wspierających się autorytetem „Szarfa” czyli prawa zawartego w „al-Ouranie” (Koranie), wojskowych i autokratycznych reżimów. Renesans islamu wiąże się z jego wysoką ekspansywnością. Tempo, w którym dokonuje się nawracanie na islam w animistycznych krajach Czarnej Afryki wyprzedza znacznie ekspansję katolicyzmu i protestantyzmu na tym obszarze, a wczorajsi chrześcijanie stają się w Afryce (z przyczyn najczęściej materialnych) gorliwymi muzułmanami. Ekspansja wielkich religii dotyczy w mniejszym stopniu także buddyzmu (o ile, co jest dyskusyjne, za religię można go uważać) i różnych odmian hinduizmu, zdobywających rzesze zwolenników w Ameryce i Europie. Podobne wpływy zdobywają w krajach rozwiniętych róż­ne synkretystyczne sekty, łączące w sobie elementy kilku religii tradycyjnych. Religia stara się odpowiedzieć na potrzeby współczesnego człowieka, a zwiększone nią zainteresowanie, to niezamierzony efekt urzędowej propagan­dy ateistycznej, która niczego, poza wielkimi spustoszeniami moralnymi i ducho­wymi nie przyniosła człowiekowi

8. Wyzwania polityczne

Polityczne wyzwanie, stojące przed ludzkością po wojnie światowej obejmo­wały zarówno zjawiska ze sfery wewnętrznej, jak i międzynarodowej. W posz­czególnych krajach wyzwanie stanowiły tendencje nacjonalistyczne i plemienne waśnie, autorytaryzm i totalitaryzm przywódców, tendencje armii (zwłaszcza w Trzecim Świecie) do zdominowania życia politycznego. Jednopartyjne syste­my polityczne, właściwe większości dyktatur totalitarnych stanowiły narzędzie władzy monopartii, której rządzenia nie wiązały się bynajmniej z pośrednicze­niem pomiędzy władzą a społeczeństwem, lecz powodowały zanik swobodnego .życia politycznego i uniemożliwienie narodom swobodnego wyboru swoich przedstawicieli w wolnych, wielopartyjnych wyborach.

Główne wyzwania międzynarodowe wynikały, poczynając od 1945 roku, z pojawienia się broni atomowej i termonuklearnej, stanowiącej straszliwe zag­rożenie dla całej ludzkości, z doskonalenia innych śmiercionośnych broni biolo­gicznych, chemicznych i konwencjonalnych, z podziału świata na dwa wrogie i rywalizujące we wszystkich sferach bloki polityczno-gospodarcze, z wywoła­nej tą konkurencją „zimnej wojny”, nierzadko przeplatanej „gorącymi”, choć tylko regionalnymi konfliktami, w rozniecaniu których obydwa bloki wydawały się być jednakowo zainteresowane. Nierównowaga gospodarcza współczesnego świata, rodząca wiele zagrożeń w skali międzynarodowej, pojawiła się z całą oczywistością w latach 60-tych, gdy po dekolonizacji na mapie świata pojawiły się dziesiątki krajów, nie mogących się z własnych zasobów wyżywić, ani wytrzymać rosnącego ciężaru narzuconych im przez działania sąsiadów zbrojeń. Wyścig zbrojeń stał się czynnikiem dominującym nad światową gospodarką aż do końca lat 80-tych, a klęska bloku komunistycznego w tym wyścigu spowodo­wała koniec podziału świata na dwa zwalczające się systemy .Świat wielobiegunowy, jaki oglądać będziemy w XXI wieku, rodzi się jednak w konwulsjach. Upadek radzieckiego imperium stworzył gigantyczne problemy, konfrontacja z którymi czeka nie tylko Rosjan czy Ukraińców, ale także Polaków, Niemców i Amerykanów.

Rozdział II
Gospodarka światowa 1945-1992

l Sytuacja gospodarcza świata w chwili zakończenia II wojny światowej

Ogrom strat gospodarczych, które - nakładając się na zniszczenia demogra­ficzne, kulturalne i spustoszenie społeczne - określały oblicze powojennej Euro­py, Azji, Oceanu i znacznej części Afryki trudno dziś wymierzyć suchymi cyframi, dotyczącymi liczby zabitych (ok. 55 min.), rannych (ok. 35 min), strat z tytułu zniszczeń wojennych (260 mld dolarów) i środków zmarnowanych na prowadzenie działań wojennych (1154 mld dolarów). Przypomnijmy, że ówczes­ny dolar posiadał większą wartość od dzisiejszego. Faktycznych kosztów wojny:

zniszczeń moralnych, rozbicia rodzin, krzywdy i nieszczęścia, zagłady całych narodów, masowych przesiedleń obliczyć nie można. Płacimy je po dzień dzi­siejszy, płacić będzie jeszcze niejedno pokolenie, które po nas przyjdzie.

Światowa gospodarka została przedstawiona w czasie wojny niemal całkowicie na wojenne tory, system monetarny został w wielu krajach zupełnie zrujnowany (Niemcy, Włochy, Japonia, Polska, Jugosławia, Węgry, Rumunia, Francja i wiele innych krajów). Światowy ład monetarny załamał się. Wojna przyniosła wyraźne korzyści przemysłowi amerykańskiemu, rolnictwu dominiów brytyjskich, stając się także bodźcem dla rozwoju ich rodzimego przemysłu. Korzyści zanotowały też Argentyna, Brazylia, w pewnej mierze także neutralne kraje europejskie ze Szwecją na czele.

Podstawą dla powojennej odbudowy gospodarczej stały się ustalenia między­narodowej konferencji w Bretton (1944), w czasie której uzgodniono powołanie do życia Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju oraz Międzynarodo­wego Funduszu Walutowego. Ustalenia z Bretton Woods stały się podstawą międzynarodowego ładu monetarnego, funkcjonującego aż do kryzysu gospo­darczego lat siedemdziesiątych. Agencja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy (UNRRA), działająca w latach 1943-5 samodzielnie, a w latach 1945-7 jako agenda ONZ, udzieliła istotnej pomocy krajom poszko­dowanym przez wojnę. Pomoc humanitarna nie mogła jednak zastąpić pomocy gospodarczej, mającej zapewnić krajom alianckim poszkodowanym w czasie wojny warunki dla normalnego wzrostu gospodarczego.

...