RÓWNINY ŚRODKOWE
Obszar fizycznogeograficzny Równin Środkowych ciągnie się wąskimpasam od Morza Beauforta na północy po Nizinę Zatokową i Appalachyna południu. Szerokość pasa na północy wynosi 300 - 400 km, na południu
natomiast rozszerza się do 3000 km, wkraczając klinem między Wiel-kie Jeziora i Appalachy. Obszar Równin Środkowych pokrywa się z za-sięgiem płyty osadowej, leżącej na krystalicznym podłożu. Płytę osadowąbudują utwory paleozoiczne przykryte młodszymi utworami z udziałempiaskowców poziomo uławiconych, które sprzyjają rozwojowi równin
strukturalno-denudacyjnych i denudacyjnych progów, stromo opadają-cych ku wschodowi. Nierzadko ponad powierzchnię denudacyjną wzno-szą się góry świadki, wprowadzające charakterystyczny akcent krajobra-zowy. W zachodnią część równiny wcięte są szerokie doliny rzek, spływa-jących konsekwentnie ku nizinom. Podobny charakter mają doliny rzekwypływających z Appalachów. Ze względu na znaczną rozciągłość po-łudnikową 'obszar Równin Środkowych leży w różnych strefach klima-tycznych, warunkujących różny rozwój rzeźby i pozostałych elementówpowłoki krajobrazowej.
Na obszarze tym wyróżnia się szereg mniejszych jednostek regional-nych. Na północy rozciąga się Basen Mackenzie, jako synklina wy-pełniona utworami paleozoicznymi i mezozoicznymi między górami Mac-kenzie, Górami Skalistymi i Tarczą Kanadyjską. Na południu basen sięgapo jezioro Athabaska. Na powierzchni basenu przeważa rzeźba polodow-cowa z licznymi pagórkami i jeziorami. Środkiem basenu płynie rzekaMackenzie. Klimat jest tu cieplejszy niż na terenach Tarczy Kanadyj-skiej o tej samej szerokości, ze względu na częste wiatry spływające zGór Skalistych, które podnoszą temperaturę powietrza o około 5°C. Sąto tereny tajgi kanadyjskiej.
Ku południowi ciągnie się Wielka Równina Prerii, która zewzględu na zróżnicowaną strukturę krajobrazową dzieli się na szeregczęści. Na północy występuje obszar stepów kanadyjskich, zbudowany denudacyjnych
utworów górnokredowych i paleogeńskich, przykrytych na powierzchniutworami polodowcowymi. Na obszarze tym przeważają równiny, terenypagórkowate i wzgórza powstałe w wyniku erozyjnego rozcięcia pod-łoża (Cypress Hilis, 1466 m n,p.m.). Licznie występują tu również progidenudacyjno-strukturalne. Klimat jest stepowy ze średnią temperaturąstycznia około —10°C, lipca +20°C i średnimi opadami atmosferycznymiokoło 300 mm rocznie. W zimie padają śniegi, jednakże pokrywa śnieżnautrzymuje się krótko ze względu na działanie wiatru, zwanego tu chi-nook (w języku indiańskim pożeracz śniegu). Na terenach tych wytwo-rzyły się urodzajne czarnoziemy i gleby brunatne. Pierwotną roślinnościąjest bezdrzewny step z kępami drzew i słonoroślami. Na terenach tychżyły w przeszłości stada bizonów. Obecnie obszary te są spichlerzemzbożowym Kanady i terenem pastwisk.
Dalej na południu rozpościera się Wyżyna Missouri (MissouriCoteau), rozczłonkowana gęstą siecią dolin denudacyjnych, powstałychw warunkach suchego klimatu. Głębokość dolin dochodzi tu do 100 m.Ze względu na silne rozcięcie dolinami i brak roślinności wyżynę nazwa-no „badland" czyli „zły kraj".
Odosobnionym wyniesieniem tej części Wielkiej Równiny Prerii jestgrupa Black Hilis (Czarne Wzgórza), osiągająca 2207 m n.p.m. Jest to
kopulaste wypiętrzenie zbudowane z krystalicznych skał prekambryj-skich, które przecinają żyły wulkaniczne z zawartością złota, srebra,
miedzi, ołowiu i cyny. Góry krystaliczne osłonięte są seriami wapienii piaskowców, na powierzchni których występuje szereg progów denu-dacyjno-strukturalnych. Nieco wilgotniejsze warunki klimatyczne na po-wierzchni gór sprzyjają rozwojowi roślinności leśnej.
Przedłużeniem Wyżyny Missouri ku południowi są High Plains (Wy-sokie Równiny), rozciągające 'się między rzekami Niobara a Canadian. Sąto równiny zbudowane z utworów kredowych i neogeńskich zalegającychpoziomo. W powierzchnię płytową wcięły się szerokie doliny rzek. Na po-wierzchni równin występuje suchy step. U podnóża Gór Skalistych wy-pływające z nich rzeki utworzyły potężne stożki napływowe. Na powierz-chni stożków wiatr uformował wały wydmowe. W czasie chinooku tworząsię często burze pyłowe.
Na południe od rzeki Canadian rozciąga się wyżyna Liano Estacado,zbudowana na powierzchni z utworów neogeńskich. Jest to wyrównana,półpustynna wyżyna z roślinnością typu sawanny, krzaczastej półpustyniz licznymi kaktusami.
Najbardziej południową częścią Wielkiej Równiny Prerii jest Płasko-wyż Edwarda, opadający stopniami w kierunku Niziny Zatokowej. Pła-skowyż jest rozległym stepem.
Ku wschodowi, w zasięgu płyty paleozoicznej, rozciągają się niziny,których główną oś stanowi rzeka Missisipi. Na północy niziny sięgają doTarczy Kanadyjskiej, obejmując zalegające na płycie paleozoicznej Wiel-kie Jeziora, na wschodzie po Appalachy, a na południu po Nizinę Zato-kową, gdzie zaznacza się linia kontaktu warstw paleozoicznych z utwo-rami kredowymi i paleogeńskimi. Rozległy ten obszar nazywany jestNizinami Centralnymi. Północna część nizin posiada polodow-cową rzeźbę, chłodniejszy klimat, południowa natomiast ma charakterstarej równiny paleozoicznej z cieplejszym klimatem. Warunki klima-tyczne zmieniają się również ze wschodu na zachód i w miarę oddalaniasię od Atlantyku klimat staje się coraz bardziej suchy. Wraz ze zmianąklimatu zmienia się charakter szaty roślinnej.
Zachodnia część niziny łagodnie przechodzi od Wielkiej RówninyPrerii ku obniżeniu, które wykorzystała rzeka Missisipi. Część ta na pół-nocy, od jeziora Winnipegosis po dolinę Missouri, charakteryzuje się rze-źbą polodowcową, ma urodzajne gleby, które porasta w obniżeniach ro-ślinność trawiasta z kępami lasów łęgowych lub dębowych. Ku połud-niowi rozciągają się tereny pokryte warstwą lessową, w którą wcięłasię gęsta sieć wąwozów. Na podłożu lessowym wykształciły się żyzneczarnoziemy zajęte pod uprawę. Lasy zachowały się jedynie w dolinachrzecznych. Na południe 'od rzeki Arkansas zanikają utwory lessowe ustę-pując terenom piaszczystym i ilastym z glebami laterytowyrni. Na obszarże
Teksasu występują złoża ropy naftowej i pokłady węgla kamien-nego.
Na pograniczu Nizin Centralnych i Niziny Zatokowej zarysowuje sięwypiętrzenie płyty paleozoicznej, zwane wyżyną Ozark, oraz garbstarych gór fałdowych Ouachita, leżący na południe od rzeki Arkan-sas. Trzon wyżyny i gór zbudowany jest z krystalicznego podłoża oto-czonego wypiętrzonymi płytami paleozoicznymi. Z utworami tymi zwią-zane są złoża cynku i ołowiu. Na powierzchni rosną zwarte lasy liściaste.Góry Ouachita (884 m n.p.m.) i góry Arbuckle są przedłużeniem Appa-lachów, które wynurzają się spod pokrywy płytowej. Dawne Appalachyrozciągały się przed obniżenie Missisipi skręcając ku zachodowi. Obniże-nie Missisipi wypełnione jest utworami lessowymi i wodnolodowcowymi.
Na południe od rzeki Ohio rozciąga się falista równina zbudowanagłównie ze skał wapiennych, na których wykształciły się rędziny. Ty-pową roślinnością dla tej części nizin są lasy liściaste z udziałem dębów,kasztanów i drzew tulipanowych. Na północy leży Kraina Wiel-kich Jezior, zajmująca północno-wschodni skraj płyty paleozoicznej.W rzeźbie tej krainy zarysowują się progi denudacyjno-strukturalne orazformy akumulacji lodowcowej. Na jednym z progów rozwinął się wodo-spad Niagara. Lądolód pozostawił tu ciągi moren czołowych, skupiskapagórków drumlinowych oraz drobne równiny sandrowe i szerokie pra-doliny. Nad jeziorami występują terasy nadbrzeżne, stanowiące pozosta-łości po dawnych zastoiskach. Klimat krainy jest stosunkowo łagodny,dobowe wahania temperatury nad brzegami jezior są nieznaczne. Śred-nia temperatura stycznia wynosi około —3°C, lipca +21°C. Suma rocz-nych opadów atmosferycznych dochodzi do 900 mm. Roślinność jest tuzróżnicowana. Występują lasy iglaste z domieszką ciepłolubnych ga-tunków, jak drzewo tulipanowe, magnolie i hickory. Z bogactw mine-ralnych największe znaczenie mają pokłady węgla i złoża ropy naftowej.Bogactwem są zasoby energetyczne Wielkich Jezior.
Maciejka2761