3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
Nasze postępowanie w znacznej mierze zależy od tego, jak postrzegamy świat, a nie jakim on jest w rzeczywistości.
Świat społeczny to świat interpretowany przez jego uczestników. Jedna sytuacja może być różnie zinterpretowana przez różnych ludzi. Ile osób tyle interpretacji.
I. WIEDZA O ŚWIECIE
1. PODSTAWOWE STRUKTURY WIEDZY
Podstawowe struktury wiedzy:
· schematy,
· skrypty,
· teorie.
SCHEMAT POZNAWCZY – jest podstawowym elementem wiedzy o świecie, to organizacja naszych uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów. Schematy zawierają nie wszystkie wiadomości na temat danego fragmentu rzeczywistości, ale wiedzę uogólnioną, oderwaną od konkretnych doświadczeń (epizodów, czyli egzemplarzy schematów).
Np. na schemat „zdawanie egzaminu” składa się wiedza o typowym przebiegu egzaminu, sposobach stawiania pytań i robienie dobrego wrażenia na egzaminatorze. Natomiast wspomnienie przebiegu egzaminu z psychologii społecznej zdawanego w konkretnym czasie i miejscu u profesora x, to wspomnienie tylko jednego z konkretnych egzemplarzy schematu „zdawanie egzaminu”. W trakcie tego egzaminu mogło się zdarzyć, że profesor zrobił nam kleksa w indeksie podczas wpisywania oceny, ale takie zdarzenie nie jest reprezentowane w ogólnym schemacie „zdawanie egzaminu”, ponieważ nie ma ono typowego charakteru.
Im bardziej schemat jest wykształcony, tym bardziej jest oderwany od doświadczeń.
Schemat poznawczy tworzy się wraz z nabywanymi doświadczeniami.
Budowa schematu oparta jest na prototypowości. Rdzeniem znaczeniowym schematu jest prototyp, czyli egzemplarz najbardziej typowy, najlepiej spełniający schemat i w tym sensie najbardziej idealny. Prototyp jest wypośrodkowaniem, uśrednieniem wiedzy o wszystkich napotkanych – w szczególności niedawno – egzemplarzach schematu.
Np. prototypowy profesor to ktoś, kto używa wielu obcych słów, ma szczegółową wiedzę na nieznane nam tematy, jest roztargniony.
Prototyp pozwala:
· rozpoznawać obiekty, np. o, ten w okularach wygląda na profesora;
· wnioskować o ich niezaobserwowanych jeszcze cechach, np. na pewno jest przemądrzały;
· uzupełniać nimi spostrzeżenia i pamięć zdarzeń.
Zasada prototypowości cechuje wszystkie schematy, które, stosownie do reprezentowanych w nich obiektów, dzielimy na:
§ schematy osób i ich rodzajów;
§ skrypty;
§ schematy cech.
SKRYPT – umysłowa reprezentacja zdarzeń, działań lub ich ciągów, takich jak np. egzamin, wizyta towarzyska.
Skrypt reprezentuje nie jakiś konkretny ciąg zdarzeń (np. egzamin z psychologii społecznej u profesora X), lecz typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego zdarzenia i powtarzające się w większości jego wykonań. Skrypt jest zatem schematem reprezentującym zdarzenia, zaś egzemplarzami tego schematu są kolejne wykonania skryptu – poszczególne egzaminy z różnych przedmiotów.
Poszczególne scenki składające się na skrypt są w różnym stopniu typowe dla poszczególnych jego wykonań (np. pytanie o wyznaczniki agresji jest bardziej typowym elementem egzaminu z psychologii niż pytanie o samopoczucie).
Skrypty charakteryzują się jeszcze jedną własnością – czasową organizacją scenek. Scenki więc cechują się pewnym typowym następstwem w czasie (np. egzamin zawsze zawiera scenki „zadanie pytań”, „wysłuchanie odpowiedzi” i „wystawienie oceny” i to w takiej właśnie kolejności).
Skrypt jest strukturą zarówno poznawczą (przetwarza informacje, interpretuje, zapamiętuje), jak i wykonawczą (stanowi gotowy program działania).
SCHEMATY CECH – nie odzwierciedlają ani „całych” ludzi, ani całych zdarzeń, lecz jedynie pewne rodzaje ich zmienności (np. inteligencja, uczciwość, towarzyskość, czy wrogość). W oparciu o konkretne zachowania wnioskujemy, jakie dana osoba ma cechy. Dla poszczególnych cech można znaleźć dziesiątki konkretnych, wyrażających je zachowań, a ludzie wywodzący się z tej samej kultury są zgodni co do ich typowości dla cechy, a więc tego, które zachowania słabo, a które silnie pozwalają wnioskować o cesze. W tym sensie mówimy, że cechy mają strukturę prototypową – niektóre zachowania są typowym przejawem np. uczciwości (np. Podniósł zgubiony portfel i oddał go nieznajomemu).
TEORIE POTOCZNE – mogą o być ogólne teorie człowieka, lecz i teorie różnych jego własności, np. inteligencji czy charakteru moralnego.
2. FUNKCJONOWANIE WIEDZY
Najważniejszą funkcją schematów jest ułatwianie przetwarzania dochodzących do nas z zewnątrz danych, a więc ułatwianie zrozumienia i pamięci zdarzeń.
Np. Jeśli nowo napotkany Jan zostanie zidentyfikowany jako bokser, to łatwiej zauważymy nawet subtelne właściwości typowe dla bokserów (np. lekkie zaburzenia mowy – następstwo wstrząsów mózgu po nokautach), lepiej zapamiętamy rozległość barów, szybki refleks i złamany nos Jana. Wszystkie są typowymi cechami boksera, stąd nie musimy ich utrwalać jako cech tego konkretnego człowieka – wystarczy zapamiętać, że jest on bokserem.
Struktury wiedzy ukierunkowują naszą uwagę i spostrzeganie na te cechy, na podstawie których możemy się zorientować, czy dany obiekt jest czy też nie jest egzemplarzem schematu.
Schematy wpływają też na rozumienie zdarzeń i formułowanie sądów. Przybiera to z reguły postać asymilacji – wieloznaczne dane zostają „podciągnięte” pod schemat, a w konsekwencji ta sama informacja może zostać różnie zrozumienia w zależności od tego, przez który jest interpretowana.
Np. Jeżeli dowiadujemy się, że Jan, bez żadnego doświadczenia żeglarskiego, zamierza samotnie na jachcie przepłynąć Atlantyk, to możemy ów zamiar potraktować jako wyraz odwagi bądź lekkomyślności. Którą z owych dwóch możliwości interpretacji wybierzemy zależy od bliskości użycia schematu danej cechy. Ludzie, którzy przed interpretacją posługiwali się w innym zdaniu pojęciem „odwaga”, uważają Jana raczej za odważnego, natomiast ludzie, którzy posługiwali się pojęciem „lekkomyślność” uważają go za nierozważnego.
Schematy są także odpowiedzialne za selektywność pamięci – będziemy raczej pamiętali to, co jest typowe dla schematu, reszta nam umknie. Jednak informacje mogą być związane z jakąś strukturą wiedzy nie tylko na zasadzie zgodności, ale także na zasadzie jej zaprzeczenia. Badania dowodzą, że również sprzeczność danych ze schematem podnosi poziom ich zapamiętywania, szczególnie wtedy, kiedy człowiek ma czas i możliwości przemyślenia owej sprzeczności, a więc może ją głęboko przetworzyć przez kojarzenie z wieloma innymi informacjami, co ułatwia późniejsze jej przypominanie.
Aby odpowiedzieć na pytanie, które dane – sprzeczne czy zgodne ze schematem – są lepiej zapamiętywane, należy wyjść poza potoczne rozumienie pamięci jako reprodukcji, czyli wiernego i biernego zapisywania w umyśle odebranych danych czy inaczej mówiąc wydobywania owego zapisu z umysłu i ponownego jego przetwarzania. Napotykając bowiem jakieś zdarzenie czy osobę, zestawiamy je z odpowiednim schematem (np. wysokiego blondyna w niebieskim mundurze, który zatrzymał nasz samochód zestawiamy oczywiście ze schematem „policjant”) W trakcie takiego zestawienia dochodzi do przemieszania informacji o tym konkretnym blondynie z informacjami o prototypowym policjancie. Tego typu wkroczenia informacji schematopodobnych we wspomnienia konkretnych zdarzeń czy osób określamy mianem konstruującego przetwarzania informacji – stanowią one podstawowy przejaw generatywnego, a nie jedynie reproduktywnego charakteru pamięci. Prototypy schematów są nie tylko identyfikatorami obiektów i zdarzeń, ale pełnią również funkcję zbioru „zapasowych” cech egzemplarzy schematów. Zbiór ten służy uzupełnianiu reprezentacji napotkanego egzemplarza o cechy typowe, ale brakujące, bądź niezauważone przez spostrzegającego człowieka.
FAŁSZYWE ALARMY – są wiarygodnym wskaźnikiem nakładania się informacji schematopodobnej na informację odebraną z zewnątrz. Dotyczą one rozpoznawania zdarzeń i polegają na trafnym rozpoznaniu informacji faktycznie nowej jako już prezentowanej i starej (znanej). W momencie pomiaru informacje stare i nowe są przemieszane.
TRAFIENIA – są przeciwieństwem fałszywych alarmów, to poprawne rozpoznania informacji faktycznie już prezentowanej jako „starej”.
Odpowiedź na pytanie, które informacje – zgodne czy sprzeczne ze schematem – są lepiej zapamiętywane, zależy więc od tego, co określamy mianem pamięci:
· pamięć jako procesy czystej reprodukcji danych – efekt sprzeczności: lepiej pamiętane są dane nietypowe, niezgodne ze schematem;
· pamięć jako suma subiektywnych wspomnień czy wypowiedzi na temat przypominanego obiektu lub zdarzenia – efekt zgodności: więcej wspomnień mamy na temat danych zgodnych ze schematem.
Posługiwanie się schematami jest nieodzownym warunkiem orientacji w świecie społecznym. Ma jednak swoją cenę w postaci błędów nadużycia schematu – „przypominania” sobie takich danych, z którymi człowiek faktycznie się nie zetknął, które jedynie wywnioskował.
3. REGULACJA ZACHOWANIA
Skrypty, schematy wpływają bezpośrednio na nasze działania.
Skrypty stanowią nie tylko umysłowe narzędzie pozwalające zrozumieć i zapamiętać zdarzenie, ale stanowią również gotowy program zachowania.
Aby skrypt został wykonany, muszą być spełnione 3 warunki:
· musimy taki skrypt mieć wykształcony w umyśle jako trwały element wiedzy o świecie (np. jeśli ktoś nie ma w ogóle takiego schematu jak „psycholog”, to nie może się nim posługiwać);
· skrypt musi zostać w danej sytuacji zaktywizowany – aktywizacja oznacza zmianę stanu schematu, który z wiedzy nieczynnej przeradza się w wiedzę pamięciowo dostępną, aktualnie przez nas używaną;
· musimy wejść w skrypt w roli jednego z aktorów – schemat musi być w pewnym stopniu podobny do spostrzeganej osoby czy zdarzenia
II. STEREOTYPY I UPRZEDZENIA
Stereotypy i uprzedzenia są w pewnym rodzaju schematami.
STEREOTYP – to schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalną cechę określającą ich społeczną tożsamość (jak np. płeć, rasa, narodowość, religia, pochodzenie). Jest to zwykle schemat nadmiernie uproszczony, nadogólny i niepodatny na zmiany oraz społecznie podzielany, stanowiąc element kultury jakiejś społeczności. To zbiór sądów na temat członków jakiejś kategorii osób.
UPRZEDZENIE – to pojęcie pokrewne wobec stereotypu. Jest to negatywny lub (rzadziej) pozytywny stosunek do członków jakiejś grupy utrzymywany z tego powodu, że są jej członkami. Jest to stosunek emocjonalny.
Najczęstsze postaci uprzedzeń to:
· etnocentryzm – odrzucanie osób należących do grup kulturowo i/lub rasowo odmiennych, a akceptowanie osób kulturowo podobnych;
· rasizm;
· nacjonalizm;
· szowinizm;
· seksizm.
DYSKRYMINACJA – wrogie lub niesprawiedliwe zachowanie wobec osób należących do stereotypizowanej grupy, na podstawie samej przynależności do grupy, a nie indywidualnych właściwości danego człowieka. Są to zachowania.
Te trzy pojęcia zwykle ze sobą współwystępują, ale nie można ich utożsamiać.
Większość stereotypów, uprzedzeń i skłonności do dyskryminacji jest przejmowana przez jednostkę z jej otoczenia społecznego. Dowodzi tego bardzo wczesne pojawianie się stereotypów i uprzedzeń (np. u dzieci).
Zjawisko TWARZYZMU – przedstawianie wizerunku mężczyzny jako zdominowanego przez twarz, zaś wizerunku kobiety jako zdominowanego przez ciało. Może to wywierać wpływ na sposób myślenia o kobietach i mężczyznach, bowiem wyeksponowanie twarzy powoduje spostrzeganie osoby ze zdjęcia jako bardziej inteligentnej i ambitnej w porównaniu z osobą przedstawioną z resztą ciała.
Większość stereotypów nabywa się w toku socjalizacji (na bardzo wczesnych etapach socjalizacji już przejmujemy pewne stereotypy). Stereotypy ułatwiają życie, gdy napotykamy na zjawiska, których nie znamy, o których nie posiadamy żadnej wiedzy.
1. KONCEPCJE TEORETYCZNE WYJAŚNIAJĄCE STEREOTYP
§ TEORIA RZECZYWISTEGO KONFLIKTU INTERESÓW – zakłada, że uprzedzenia powstają wtedy, kiedy różne grupy społeczne współzawodniczą o trudno dostępne lub skąpe dobra i stają się wrogami rozgrywającymi grę o sumie zerowej (bez kompromisów, zwycięstwo i przegrana). Jednoznacznie i silnie negatywne sądy o przeciwnikach, przekonanie o własnej wyższości moralnej wzmacniają pozycję i podnoszą szansę wygrania, a przynajmniej podwyższają komfort psychiczny podczas konfliktu.
Uprzedzenia narastają wraz ze wzrostem konfliktu (np. najniższe klasy społeczne są zwykle najsilniej uprzedzone w stosunku do imigrantów i mniejszości etnicznych, ponieważ ich przedstawiciele są dla nich konkurentami w rywalizacji o pracę i inne zasoby).
Paradoksalnie teoria konfliktu nie wyjaśnia uprzedzeń w stosunku do grup, z którymi się nie rywalizuje, czy nawet nie ma żadnego kontaktu (np. w Polsce uprzedzenia do Żydów).
§ TEORIAPRZENIESIENIA AGRESJI – zakłada ona, że uprzedzenia powstają wtedy, kiedy ludzie przenoszą na grupy mniejszościowe agresję wywołaną frustracją, której sprawca nie może być zaatakowany, gdyż jest abstrakcyjny, nieznany lub zbyt silny (np. w przypadku kryzysu gospodarczego).
Koncepcje rzeczywistego konfliktu i przeniesienia agresji wyjaśniają powstawanie raczej uprzedzeń niż stereotypów.
§ TEORIA KATEGORYZACJI SPOŁECZNYCH – wyjaśnia ona bardziej genezę stereotypów zakładając, iż są one ubocznym skutkiem skądinąd normalnego funkcjonowania ludzkiego umysłu – dzielenia napotykanych osób na kategorie i gromadzeniu o nich wiedzy. Dzięki temu nie trzeba każdej osoby „uczyć się” od nowa i oddzielnie, można wykorzystać zgromadzoną już wiedzę o rodzajach ludzi, można wyjść poza „dostarczone” informacje (wnioskować o brakujących danych i przewidywać) oraz można automatycznie przetwarzać informacje o innym człowieku, oszczędzając czas i zasoby umysłowe, czyli wykorzystywać stereotyp jako narzędzie umysłowe.
· efekt jednorodności grupy obcej (deprecjacji grup) – wyraża się w przekonaniu, że „oni (np. Chińczycy, Rosjanie, etc.) są wszyscy tacy sami” oraz w częstszym myleniu członków grupy obcej niż własnej. Wynika z ignorancji, czyli niewielkiej znajomości grupy obcej oraz ze skłonności do kodowania danych o członkach grupy własnej jako informacji o poszczególnych osobach;
· faworyzacja grupy własnej – kierowanie bardziej pozytywnych ocen i zachowań na członków własnej grupy niż obcej.
§ TEORIA TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNEJ – wyjaśnia zjawisko faworyzacji grupy własnej i deprecjacji grup obcych. Zakłada ona, że: ludzie mają skłonność do dzielenia napotykanych osób na kategorie „my” i „oni”. Skłonność do przekonania, że własna grupa jest lepsza od innych stanowi sposób obrony i podwyższenia samooceny – działa tu mechanizm/motyw autowaloryzacji. W konsekwencji stereotypowo ujmujemy grupę swoją oraz grupę obcą. Teoria ta przewiduje, że faworyzacja własnej grupy nasila tożsamość społeczną. Badania Caldiniego wykazały, że sukces w rywalizacji międzygrupowej nasila identyfikację z grupą.
Podsumowując, stereotypy i uprzedzenia są przede wszystkim przejmowane od innych, a ich wyznawanie w dużym stopniu jest przejawem konformizmu i dostosowywania się do norm własnej grupy. Stereotypy i uprzedzenia dotyczą w szczególności grup, na które własna grupa przenosi agresję, lub z którymi pozostaje w konflikcie. Są przejawem i konsekwencją procesów kategoryzacji, a więc dzielenia ludzi na grupy czy rodzaje.
2. SPOSOBY REDUKCJI STEREOTYPÓW I MINIMALIZACJI ICH WPŁYWU
Istnieje kilka sposobów/koncepcji:
§ HIPOTEZA KONTAKTU – zakłada, że źródłem stereotypów i uprzedzeń jest niewiedza i brak kontaktu z grupami obcymi. Aby je zlikwidować należy doprowadzić do wzajemnych kontaktów i poznawania się przez członków różnych grup, co zaowocuje rozpoznaniem, że nie wszystkie cechy członków grupy obcej są negatywne i nie wszyscy oni są tacy sami;
§ REKATEGORYZACJA – odwołuje się do poznawczych mechanizmów powstawania uprzedzeń. Polega na inspirowaniu ludzi, by spostrzegli innych nie jako przedstawicieli grupy obcej, lecz jako „egzemplarze” szerszych kategorii, do których należy też spostrzegający podmiot, albo przedstawicieli kategorii niewywołujących negatywnych skojarzeń;
§ ŚWIADOMA KONTROLA – powstrzymywanie się od tego, aby uprzedzenia i stereotypy wpłynęły na nasze sądy i zachowania. Może to jednak wywołać efekt sprężyny, czyli wzrost wpływu stereotypu na spostrzeganie i zachowanie, gdy człowiek już przestaje się kontrolować.
3. HEURYSTYKI FORMUŁOWANIA SĄDÓW
Ilość informacji dopływających do naszego umysłu znacznie przekracza możliwości ich dokładnego, analitycznego przetworzenia. W tej sytuacji nasz umysł ucieka się do heurystyk.
HEURYSTYKI – uproszczone reguły myślenia pozwalające na formułowanie sądów bez analizy większości informacji, na których sąd powinien się opierać. Są to nieświadomie stosowane „drogi na skróty” w przetwarzaniu informacji.
Rodzaje heurystyk:
· HEURYSTYKA DOSTĘPNOŚCI – to ocena częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń w oparciu o łatwość, z jaką przychodzą nam na myśl ich przykłady, czyli egzemplarze. Zwykle prowadzi do formułowania trafnych ocen ponieważ zdarzenia częste są łatwo dostępne pamięciowo. Czasem bywa jednak myląca – nie wszystkie informacje dostępne pamięciowo dotyczą zdarzeń częstych.
Np. jeśli zapytać ludzi, co jest częstszą przyczyną śmierci w Polsce – zabójstwo czy samobójstwo, znaczna większość odpowiada, że zabójstwo. Tymczasem jest inaczej. Przyczyną tego w znacznej mierze są mass media.
Heurystyka dostępności prowadzi do wzrostu wpływu wywieranego na nasze sądy przez zdarzenia łatwo przypominane (dramatyczne, spektakularne, dominujące w mediach).
U jej podstaw leży subiektywne uczucie łatwości wydobycia informacji.
· HEURYSTYKA ZAKOTWICZENIA/DOSTOSOWANIA – polega na tym, że oceniając jakąś wartość liczbową (liczbę przypadków, częstość, prawdopodobieństwo) bierzemy za punkt wyjścia jakąś łatwo dostępną (np. podawaną przez innych, liczbę) a następnie modyfikujemy ją stosownie do kontekstu i swej wiedzy. Jednak modyfikacja jest zwykle niewystarczająca i sąd jest przesunięty w kierunku owej pierwszej liczby, która ogranicza zakres sądu, tak jak kotwica ogranicza zakres ruchu statku. Innymi słowy zakotwiczamy się przy jakiejś liczbie i nawet jeśli zbieramy dalej informacje, to cały czas oscylujemy wokół tej jednej liczby.
Silny wpływ zakotwiczenia wynika z tego, że powoduje ono selektywne przypominanie własnej wiedzy zgodnej z zakotwiczeniem.
Heurystyka zakotwiczenia pozwala wyjaśnić wiele zjawisk z zakresu sądów o świecie społecznym, m.in. błąd fałszywej dostępności – polega on na przecenianiu stopnia rozpowszechnienia naszych własnych poglądów i zachowań. Wynika to stąd, że cały czas poruszamy się w obrębie grup ludzi podobnych do nas, którzy mają podobne poglądy do naszych.
·...
katiabb