Żydzi na Lubelszczyźnie przed wybuchem wojny.pdf

Żydzi na Lubelszczyźnie przed wybuchem wojny -

charakterystyka ogólna.

W momencie inwazji hitlerowskiej na Polskę we wrześniu 1939 r. na terenie

przedwojennego województwa lubelskiego mieszkało około 320.000 Żydów, co stanowiło

około 12% ogółu mieszkańców województwa. Poza Lublinem, który był największym

ośrodkiem miejskim, a zarazem żydowskim w regionie (na 120.000 mieszkańców żyło

tutaj 37.000 Żydów), ludność żydowska zamieszkiwała przeważnie małe miasteczka i

osady, gdzie w wielu z nich stanowiła zdecydowaną większość mieszkańców (np.

Łaszczów - 97%, Izbica 92%, Międzyrzec Podlaski 75%, Rejowiec 72%, Piaski 70%,

Włodawa 62%). Wiele rodzin żydowskich zamieszkiwało także wsie, ale nie stanowiły

one znaczącego procentu ani ogółu ludności żydowskiej w województwie, jak również

wsi. Ludność żydowska na Lubelszczyźnie związana była przeważnie z miastami i

miasteczkami, zarówno kulturowo, jak i zawodowo.

Jednocześnie należy zauważyć, że w większości była to ludność niezasymilowana i poza

kontaktami administracyjno-handlowymi odseparowana od ludności polskiej czy

ukraińskiej, która również w znacznej mierze zamieszkiwała województwo. Od

początków XIX w. Żydzi lubelscy pozostawali pod silnymi wpływami chasydyzmu, który

hamował procesy akulturacyjne i asymilacyjne. Generalnie tutejsi Żydzi byli słabo

wykształceni, a do tego ubodzy. O tym jak słabo zasymilowani byli miejscowi Żydzi

świadczy fakt, że w 1931 r., w Lublinie na blisko 35.000 mieszkańców żydowskich tylko

911 osób deklarowało używanie języka polskiego jako języka codziennego, używanego w

domu. Pozostali rozmawiali w języku jidysz, chociaż w rzeczywistości młodsze pokolenie,

wychowane w Polsce już po I wojnie światowej, było dwujęzyczne - używali zarówno

języka jidysz, jak i polskiego. Tego pierwszego w kontaktach ze starszym pokoleniem,

tzn. z rodzicami; drugiego w kontaktach z rówieśnikami. Jednocześnie wcale nie

znaczyło to, że mieli jakieś kontakty z Polakami, nawet jeżeli chodzili do polskich szkół.

We wszystkich rozmowach z ocalałymi pojawia się odpowiedź, że nawet jeżeli dziecko

żydowskie chodziło do polskiej szkoły lub mieszkało w polskiej dzielnicy, to rzadkością

były kontakty z polskimi rówieśnikami. Wzajemna separacja wynikała zarówno z

żydowskiej tradycji braku kontaktów z polską większością, jak również z polskiej niechęci

do Żydów. Były to dwa odrębne światy, które nie przenikały się wzajemnie, jeżeli chodzi o

prywatne kontakty. Rzadkością były mieszane małżeństwa, rzadko też zdarzały się

imprezy towarzyskie, podczas których obydwie grupy mogły się spotkać. Wspólne

spotkania odbywały się tylko w rodzinach zasymilowanych i też nie można powiedzieć,

że były one bardzo częste.

Jak wspomina Zofia Gryzolet-Weiser, która urodziła się w Lublinie i wychowała w

zamożnej i akulturowanej rodzinie kupca futrzarskiego, sytuacja wyglądała pod tym

względem następująco:

Rodzice moi mieli polskich znajomych, ale były to kontakty bardziej handlowe, związane

z naszym sklepem, który mieścił się w centrum miasta. Natomiast, gdy w piątki

organizowano u nas w domu spotkania towarzyskie z okazji szabatu (nie miały one

charakteru religijnego), to wśród przyjaciół, którzy przychodzili do moich rodziców była

tylko jedna rodzina polska - państwo Miłosiowie. Innych Polaków w otoczeniu moich

rodziców nie pamiętam. Dzięki temu kontaktowi, później, w czasie wojny przeżyła moja

matka i brat. Ja dopiero teraz uświadamiam sobie ten fakt, że poza państwem Miłosiami

moi rodzice nie mieli żadnych polskich przyjaciół. Naszymi gośćmi byli przeważnie

zamożni Żydzi - inteligencja żydowska w Lublinie - adwokat Bach, dr Lewin i inni.

Ja sama chodziłam do polskiego gimnazjum i miałam polskie koleżanki, które bywały u

mnie w domu. Czułam się już tak zasymilowna, że nie miałam kontaktu z żadną

organizacją żydowską. One przychodziły do mnie, ale nie pamiętam, żebym ja była

częstym gościem u nich.

Inna z ocalałych z Holocaustu, Zahawa Lichtenberg, pochodząca z ubogiej rodziny

żydowskiej, mieszkającej w centrum dzielnicy żydowskiej w Lublinie wspomina inny fakt:

Gdybym nie uciekła z Lublina w czasie wojny do Lwowa, w którym byli w tym czasie

Rosjanie, to wojny bym nie przeżyła. Przed wojną mieszkałam przy Szerokiej, w samym

centrum dzielnicy żydowskiej i nie miałam kontaktu z Polakami. Rzadko bywałam też na

polskich ulicach, bo to dla Żyda mogło się okazać niebezpieczne. Chociaż z koleżankami

rozmawiałam po polsku, ale to były same Żydówki i często same przechodziłyśmy na

jidysz, którego używało się w domu. Pamiętam, że pierwszego Polaka poznałam dopiero

w 1940 r., gdy wraz z Polakami byłam zesłana przez Rosjan na Syberię. Dopiero wtedy

zauważyłam, że wśród Polaków też byli różni ludzie. Wiem na pewno jednak, że gdybym

została w Lublinie z rodzicami, to z moim wyglądem, niekompletną znajomością języka

polskiego i żadną znajomością polskich obyczajów oraz przy braku kontaktów z

Polakami, wojny bym nie przeżyła.

Jednocześnie należy nadmienić, że mimo iż w okresie międzywojennym pojawiła się w

większych miastach Lubelszczyzny warstwa inteligencji żydowskiej, to też trudno tutaj

mówić, że ci ludzie mieli ścisłe kontakty ze środowiskiem polskim. W większości

przypadków związni byli oni z organizacjami żydowskimi, a w wielu przypadkach,

pochodząc w pierwszym pokoleniu z rodzin religijnych, posiadali średnią znajomość

języka polskiego. Przykładem tu może być Bela Dobrzyńska, liderka Organizacji

Syjonistycznej w Lublinie, deputowana do Rady Miejskiej, która pochodząc z chasydzkiej

rodziny, sama mając liberalny stosunek do religii i tradycji, nie posiadała prawie żadnych

kontaktów z Polakami - żyła tylko w środowisku żydowskim.

Wszystkie te czynniki zadecydowały w okresie wojny, że Żydzi mogli być bardziej

odseparowani od środowiska polskiego, a tym samym automatycznie utrudniało to

powołanie wspólnych organizacji konspiracyjnych w obliczu okupacji hitlerowskiej.

Wyjątkiem były tu jedynie środowiska lewicowe - komuniści i socjaliści. Członkowie

Komunistycznej Partii Polski, którymi byli zarówno Polacy, jak i Żydzi posiadali bardziej

bliskie stosunki i to później wykorzystywano w czasie wojny, chociaż jak się w praktyce

okazało i tu nie brakowało konfliktów na tle narodowościowym. Wśród komunistów-

Polaków też nie brakowało ludzi o antysemickim nastawieniu. Bliską współpracę ze sobą

prowadziły także żydowski, socjalistyczny Bund i Polska Partia Socjalistyczna, co też

zaowocowało współpracą w okresie wojny. Miało to chociażby miejsce w Lublinie i

Zamościu, gdzie obydwie organizacje były bardzo silne.

Ludność żydowska w województwie lubelskim w swojej przewadze była to jednak

społeczność, którą możemy określić mianem ubogiej - drobni handlarze, rzemieślnicy,

wielu z nich wręcz bezrobotnych, o których mówiło się "luftmenschen" - żyjący z

powietrza, ponieważ nikt nie wiedział z czego utrzymywali wielodzietne rodziny. Była to

społeczność rozdrobniona, żyjąca z dnia na dzień, walcząca jedynie o byt rodziny,

bardzo często bardzo tradycyjna i do tego niewykształcona. Poza Lublinem, Zamościem i

Chełmem, gdzie istniały żydowskie warstwy inteligenckie, a więc potencjalnie

przywódcze, w małych miasteczkach trudno było spotkać Żydów nawet ze średnim

wykształceniem, nie mówiąc już o wykształceniu wyższym. Owszem, spotykało się

lekarzy żydowskich czy nauczycieli, ale w bardzo wielu przypadkach żyli oni w

zawieszeniu pomiędzy Polakami a Żydami. Dla tych pierwszych zawsze pozostawali

Żydami i byli nie dość zasymilowani. Dla tych drugich zbyt daleko odeszli od tradycji i

religii żydowskiej, a tym samym patrzono na nich z dużą dozą podejrzliwości.

2. Sytuacja Żydów na Lubelszczyźnie pod okupacją hitlerowską. Czynniki

uniemożliwiające zorganizowanie zwartego żydowskiego ruchu oporu.

Od września 1939 r., czyli od momentu najazdu niemieckiego na Polskę, sytuacja

ludności żydowskiej na Lubelszczyźnie skomplikowała się dodatkowo. Na teren

województwa lubelskiego napłynęły masy uciekinierów, zarówno Polaków, jak i Żydów z

terenów zachodniej Polski. Wiele miasteczek na Lubelszczyźnie zostało

zbombardowanych przez lotnictwo niemieckie i nastąpił eksodus ludności w obrębie

samego regionu. Takie miejscowości, jak Kurów, Markuszów, Biłgoraj, Frampol, Janów

Lubelski zostały prawie całkowicie zniszczone, a mieszkający w nich Żydzi uciekali do

większych miast, pozbawieni całkowicie dobytku. Tysiące uchodźców żydowskich

zanotowano od razu w Lublinie, Kraśniku czy innych miejscowościach, które ucierpiały

mniej w wyniku działań wojennych.

Jednocześnie, po 17 września 1939 r. na Lubelszczyznę wkroczyła Armia Radziecka,

wykonując zobowiązania wynikające z traktu Ribbentrop-Mołotow. Żydzi w wielu

miejscowościach powitali Rosjan jak wyzwolicieli. W zajętych przez nich

miejscowościach ujawniły się elementy komunistyczne, które zaczęły organizować nową

władzę, łącznie z komunistyczną milicją, której członkami w przeważającej mierze byli

Żydzi. Zaczęło dochodzić do samosądów i aresztowań przeważnie polskich oficerów,

ziemiaństwa i inteligencji. Zdarzały się przypadki skrytobójczych egzekucji. W wielu

przypadkach społeczeństwo polskie oskarżyło o te fakty współpracujących z

bolszewikami Żydów. Oskarżenie spadło w zasadzie na całą społeczność żydowską,

mimo że zamożniejsze warstwy żydowskie oraz ortodoksi bardzo mocno zdystansowali

się od Rosjan, uważając ich za takich samych agresorów, jak Niemców. Ów konflikt

narodowościowy na samym początku wojny bardzo mocno rzutował na późniejsze

stosunki polsko-żydowskie pod okupacją hitlerowską. Jego efektem była w późniejszym

okresie co najmniej bierność Polaków w momencie, gdy zaczęła się zagłada Żydów.

Często słyszało się wśród Polaków, że mordowanie Żydów przez Niemców jest karą za

to, że Żydzi poparli wkraczających do Polski bolszewików. Postrzegano to jako swoistą

zemstę za upokorzenia jakich doznali Polacy od Żydów przez dwa tygodnie radzieckiej

okupacji Lubelszczyzny, jednocześnie zapominając, że przed wojną sami Polacy

traktowali w rzeczywistości Żydów jako obywateli drugiej kategorii.

Gdy pod koniec września 1939 r. okazało się, że Rosjanie wycofają się na wschód od linii

rzeki Bug, bardzo wielu Żydów zdecydowało się na odejście razem z nimi. W pierwszej

kolejności uczynili to liderzy i aktywni działacze żydowskich partii lewicowych: komuniści,

członkowie Bundu i Poalej Syjon, którzy uważali Związek Radziecki za kraj wolności i

równości, a przynajmniej za mniej niebezpieczny niż Niemcy. Razem z nimi odeszło też

wiele młodzieży, aktywnej przed wojną na Lubelszczyźnie w licznych organizacjach

żydowskich. Na wyjazd do ZSRR decydowali się także ci ludzie, którzy obawiali się

represji ze strony Niemców za działalność przedwojenną - inteligencja żydowska,

działacze innych partii czy organizacji. Przykładem może tu być Stefan Zylber z Lublina,

syn najzamożniejszego Żyda lubelskiego i zarazem prezesa Żydowskiej Gminy

Wyznaniowej w mieście do 1939 r. Jego ojciec, Hersz Jojna Zylber, piastując stanowisko

prezesa Gminy, będąc przy tym liderem ortodoksyjnej partii Agudat Izrael, pełnił również

funkcję przewodniczącego Komitetu Pomocy Uchodźcom-Żydom z Niemiec i zajmował

się opieką nad uciekającymi do Polski od 1933 r. Żydami niemieckimi. Zaraz po

wkroczeniu wojsk niemieckich do Lublina do mieszkania Zylberów wtargnęło Gestapo,

poszukując Hersza Jojnę Zylbera. On sam spodziewając się aresztowania wyjechał

wcześniej z Lublina do Otwocka, gdzie rodzina posiadała rezydencję letnią. Nie mogąc

znaleźć ojca, gestapowcy pobili syna oraz dziadka. Po tym fakcie syn, Stefan Zylber,

chociaż antykomunista, zdecydował się na ucieczkę pod okupację radziecką, obawiając

się, że zostanie aresztowany przez Niemców w zamian za ojca.

Wiele osób decydowało się na ucieczkę na wschód już po wkroczeniu na Lubelszczyznę

Niemców, obserwując ich zachowanie w stosunku do Żydów. Jak wielka skala była tych

ucieczek pod okupację radziecką świadczy fakt, że pod koniec września 1939 r. z

Zamościa odeszło razem z Armią Radziecką około 5.000 Żydów na ogólną liczbę 13.000

ludności żydowskiej mieszkającej w tym mieście przed wojną, z Chełma około 4.000 na

15.000, z Tomaszowa Lubelskiego około 2000 na 3.500. Uciekającymi na wschód byli

przede wszystkim aktywni działacze społeczno-polityczni, którzy teoretycznie mogliby

stać się organizatorami ruchu oporu pod okupacją hitlerowską. Była to pierwsza

trudność, która spowodowała, że na początku okupacji niemieckiej na Lubelszczyźnie nie

powstały struktury żydowskiego ruchu oporu. W tym samym czasie Polacy zaczęli

organizować się bardzo szybko i już w październiku-listopadzie 1939 r. na

Lubelszczyźnie istniały zakonspirowane komórki Związku Walki Zbrojnej, podlemu

Rządowi Polskiemu na Uchodźctwie.

Kolejną trudnością był fakt, że od początku okupacji niemieckiej restrykcje antyżydowskie

uderzyły w podstawy bytowania Żydów. W większych miastach, jak Lublin czy Zamość

Żydów usunięto z głównych ulic, dokonując jednocześnie konfiskaty ich mienia. W

Lublinie wysiedlenie rodzin żydowskich z centrum miasta nastąpiło w ciągu jednego dnia,

18 listopada 1939 r., przy czym wysiedlanym pozostawiono jedynie pół godziny na

zabranie czegokolwiek z mieszkań. W ten sposób tracili oni podstawy egzystencji i od tej

pory cały ich wysiłek kierował się na przetrzymanie własne, a nie myśl o organizacji

oporu. Należy tu nadmienić, że wśród wysiedlonych wtedy z centrum Lublina było bardzo

wiele osób zamożnych i aktywnych przed wojną w rozlicznych organizacjach.

Wysiedlanych wtłaczano do i tak maksymalnie zagęszczonych dzielnic żydowskich,

chociaż jeszcze wtedy nie tworzono na Lubelszczyźnie zamkniętych gett. Ukazywały się

jednocześnie zarządzenia niemieckie ograniczające prawo pobytu Żydów tylko do danej

miejscowości, wprowadzono zakaz korzystania z transportu publicznego, wreszcie

zaczęła się w 1940 r. aryzacja przedsiębiorstw żydowskich, przy jednoczesnej izolacji

ludności żydowskiej i odseparowaniu jej od ludności polskiej. Wszystkie te czynniki

wpływały na fakt, że w dzielnicach żydowskich, a nawet w małych miasteczkach, gdzie te

restrykcje nie były aż tak rygorystycznie przestrzegane, ludność żydowska traciła

możliwość samoorganizacji. Dodajmy do tego rozliczne kontrybucje i grabież

organizowaną na własną rękę przez lokalnych urzędników niemieckiej administracji i

policji.

Wszystko, co działo się wokół Żydów powodowało, że ciągle żyli oni w stanie

tymczasowości i niepewności co do faktu, gdzie spędzą następną noc i jak zapewnią

rodzinie minimum egzystencji.

Ida Gliksztajn, która jest autorką jednych z najlepszych wspomnień z getta lubelskiego,

dotychczas jeszcze nie opublikowanych, wspominała, że w latach 1939-1941 wiele

rodzin żydowskich w Lublinie musiało zmieniać mieszkania nawet po 8-9 razy, tracąc

przy tym większą część dobytku.

Do tej niepewnej sytuacji dołączyły się łapanki do obozów pracy na Lubelszczyźnie,

przede wszystkim wielka łapanka z wiosny 1940 r., gdy w każdej miejscowości policja

niemiecka wybierała od kilkuset do kilku tysięcy zdolnych do pracy Żydów, kierując ich do

kompleksu obozowego w Bełżcu lub do obozów na terenie powiatu chełmskiego.

Wszystko to dezorganizowało życie żydowskie i utrudniało nawiązywanie kontaktów

konspiracyjnych.

Jednakże w tym czasie pojawiły się pierwsze jednostki, które zaczęły myśleć o jakiejś

formie konspiracji, bo trudno tu mówić o oporze. Dotyczyło to różnych środowisk.

Religijni Żydzi, którym zabroniono odbywania publicznych praktyk religijnych (synagogi

zostały zamienione albo na schroniska dla przesiedleńców albo na magazyny),

organizowali potajemne obchody świąt religijnych w prywatnych mieszkaniach. Fakty

takie znane są chociażby z Lublina i Zamościa. W momencie, gdy w 1940 r. nakazano

zamknięcie synagog do celów religijnych, a wiadomo było, że Niemcy w trakcie ich

zamykania palili księgi religijne i rabowali wyposażenie, wielu religijnych Żydów

decydowało się na przeniesienie utensyliów do prywatnych mieszkań. Należy tu

nadmienić, że w razie wykrycia tego faktu lub odkrycia nielegalnego minianu,

uczestniczącym w modlitwie groziło w najmniejszym tylko wypadku pobicie przez

policjantów. Dlatego też starano się stworzyć cały system ostrzegawczy przed

ewentualnym najściem policji. Zazwyczaj grupa dzieci, bawiąca się przed domem, w

którym odbywały się modlitwy, obserwowała okolicę i ostrzegała przed nadchodzącymi

policjantami lub żandarmami. Organizatorami takich nielegalnych zgromadzeń religijnych

w Lublinie byli chociażby chasydzi, którym udało się uratować z kilku synagog i

bethamidraszy Torę i inne księgi religijne.

Od 1940 r. prowadzono także w Lublinie nielegalne nauczanie, ponieważ w mieście

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: