1. Sytuacja społeczno kulturowa w Europie Środkowej w okresie wędrówek ludów
oraz entogeneza Słowian w świetle źródeł archeologicznych i antropologicznych.
EtnogenezaFunkcjonują trzy koncepcje:1. Sformułowana przez Leona Kozłowskiego i podbudowana naukowo przez Józefa Kostrzewskiego. Wyłonienie się Słowian i ich kultury na drodze ewolucji z miejscowego substratu kulturowego reprezentowanego przez tzw. Protosłowian czy Prasłowian, zamieszkujących ziemie między Łabą i Dnieprem lub przynajmniej w dorzeczu Wisły i Bugu-Prypeci od co najmniej II tys. p.n.e. Główny argument to ciągłość osadnicza na tych terenach od wspomnianego okresu, utrzymywanie się w tej samej przestrzeni geograficznej kultur, przekształcających się na drodze ewolucji w kultury coraz wyżej zorganizowane. Teorię te wzmacniano danymi językowymi oraz odpowiednią interpretacją źródeł pisanych. Zwolennicy tej koncepcji to z badaczy polskich – uczniowie szkoły poznańskiej (Jażdżewski, Hensel, Kurnatowski, Leciejewicz).
2. Koncepcja sformułowana przez Kazimierza Godłowskiego. Zaproponował wschodnią koncepcję pochodzenia Słowian, widząc ich pierwotną kolebkę w trójkącie: górna Wisła – środkowy Dniepr – wschodni łuk Karpat. Na korzyść tej teorii przemawia przede wszystkim dobrze potwierdzona migracja plemion germańskich z terenu dzisiejszej Polski, zanik stanowisk datowanych na późny okres wpływów rzymskich, dane źródeł pisanych, a przede wszystkim odmienny model kulturowy, różniący społeczności słowiańskie od społeczności je poprzedzające. Koncepcję tę popierają uczniowie szkoły krakowskiej oraz większość badaczy parających się wczesnym średniowieczem. Argumentów dla tej teorii dostarczyły zwłaszcza badania paleobotaniczne potwierdzające nieciągłość osadniczą między starożytnością i średniowieczem3. Ostatnio pojawiła się koncepcja odrzucająca skrajny autochtonizm i allochtonizm i próbująca pogodzić obie koncepcje. Tacy badacze jak Ph. Barker, F. Curta czy P. Urbańczyk sugerują, że należałoby wszelkie zmiany kulturowe tłumaczyć swoistą akulturacją, czyli pojawieniem się pewnej mody, jakbyśmy dziś powiedzieli, atrakcyjnego sposobu życia, który w szybkim czasie doprowadził do ujednolicenia kulturowego na ogromnym obszarze, na którym zaczeto używać jednego języka, właśnie słowiańskiego.
allochtoniści (szkoła krakowska)- widzą kolebkę Słowian w kulturze kołoczyńskiej, wcześniej
nazywaną kulturą kijowską lub kulturą typu kijowskiego
autochtoniśći (szkoła warszawska)- reprezentowani przez badaczy UW i UAM
istnieją 2 teorie autochtoniczne północna i południowa
strefa południowa- czworokątne ziemianki
strefa północna- lekkie budynki typu szałasowego, lub konstrukcja zrębowa, nie ma in situ
pozostałości po budynkach
Prokopiusz z Cezarei pisze że Słowianie kilkakrotnie wciągu życia zmieniali miejsce zamieszkania
nurt północny- nie ma grobów, pochówek nieuchwytny w materiale archeologicznym
nurt południowy- popielnice ciałopalenie
nurt północny i południowy ma podobny poziom wytwórczościAutochtonizm – stworzona przez Kostrzewskiego, jego uczniów – Jażdżewski, Hensel, Leciejewicz. W l. 70. podważona – allochtonizm – utworzenie się kult. słowian. Poza obszarem Odry i Wisły. Godłowski – koncepcja wschodnia, możliwa do udowodnienia. Jordanes pisał z Kasjodora (kon. IV w.). Antowie i Sklawinowie niegdyś stanowili 1 lud Wenedów. Wenetowie wyst. w starszych źród. – Tacyt, Ptolemeusz, Pliniusz, od ½ II w. nad zatoką Wedyjską i rz. Wistulą wymieniany jest lud obok sarmatów. Może byli twórcami kult. Łużyckiej. Lud te można kojarzyć ze Słowian. Na określ. ter.
Handel wczes.słowiań. (rzeczy na podst. których identyfikuje się) –
1) ceramika – praska (Czechy), Korczak w zach. Ukraina. Kult. cer. prasko-korczakowaka, prasko-pieńkowska (Pienkowka na Ukrainie pd.). Ręcznie lepiona, płaskie dno, największa wydętość brzuśca w 2/3 wys., średnica dna dużo mniejsza od średnicy wylewu, glina wyk. niestarannie, tłuczeń kam., przepalona, gładka pow., szorstka, nieogładzona. Garnki smukłe, wys. na kilkadziesiąt cm, średnica dna ok.10 cm. Płaskie talerze, prażnice, chleby (chlebce) – przypisana funkcja kultowa, znajdowane w grobach ciałopalnych.
2) osady – na niskich tarasach, niewielkie cieki wodne, tworzyły tzw. strukturę gniazdową. Od 3 do 5 osiedli w odległości do 0,5 km od siebie. Gniazda w odległości 2-3 km od siebie. ziemianki kwadratowe, dość regularne, podłużne od 3 do 5 m, 12-16 m². Zrębowe ściany lub słupowa konstrukcja, może 2spadowe dachy, w rogu piec z gliny, do 1,5 m². Piece z zapieckiem w rogu pn-wsch. Orientowane wg str. świata.
3) obrządek pogrzebowy – niewielkie cment. ciałopalne, płaskie, jamowe groby, rzadko popielnicowe, ubogie wyposażenie. W strefie pn. kurhany z piasku do 1 m wys., o średnicy 3m. Nieoznaczone na pow., spalone szczątki zmarłego, ubogo lub wcale nie wyposażone. Urna typu praskiego, chleby, przęślik, nożyk, ozdoba z brązu, pozłacane naczynia.
4) gospodarka – degradacja na ter. gdzie wcześniej świetnie się rozwijała, zubożenie. Zanika znajomość koła g., metalurgii, zanika Zagłębie Świętokrzyskie, Fe było w wielkiej cenie, przerabiano. W środ. Euro jest wyludnienie.
Słowianie przywędrowali na ter. miedzy Odrą a Wisłą:
1) badanie pyłków - czasu pom. IV a VI w. – wyludnienie, pustka osadnicza, obecność drzew tworzących pokrywę leśną. Odradzają się lasy na tym obszarze.
2) numizmatyka – monety z Cesar. Rzym. Ruchy plemion german. Przez Pol. do M. Czarnego, lub w str. Czech, Moraw, Kot. Karp. – tam Gepidzi, Goci, Longobardowie. Przepływ ludności do Skandynawii.
3) skarby – występują i przemieszczają się strefowo od granic Pol. do Pol.Środk., w kier. Łaby. V-VI w. na ter. Pomorza Środ., Zach., w Pol. i Połabiu, Pom. Gdań., Mazowsze. Na Polasiu zanikają w III-IV w.
Odpływ ludów z ziem pol. – Wenedowie, Burgundowie (Śląsk, Wielkopol., Pomorze). III-IV w. kult. zanika. Wszystko odpływa na pd i plem. Słowian. Mogą przyjść ze Słowacji.
Co dało pocz. tej kult.? – nie ma odp. Na tym obszarze jest kult. czernichowska, zarubieniecka (środ. Dniepr), kult. kurhanów.
Antowie – między dol. Dunajem a Dnieprem. Sklawinowie (Jordanes) – od ujścia Dunaju, nad Dniestrem po środk. Dniepr, do gór. Wisły. Po 520 r. w Czechach – Longobardowie, potem odpływają na pd, na Nizinę Panońską. Warnowie u ujścia Łabu. W 561 r. Frankowie wsch. rozbijają Turynów (między Melau, Soławą, gór. Dnieprem), od IV do VI w. funkcjonowało. To pozwoliło się Słowianom przesunąć. Wtargniecie do Euro. Arabów (zaproszenie przez Gepidów i Longobardów) – z Czech i Moraw zaczęli napływać Słowianie. 568 r. rozbicie Awarów. Awarowie wchłonęli Słowian. Upadek twierdzy wsch.-rzym., Słowianie zaczęli przemieszczać się poza limes. 636 r. – bunt, powstanie państwa Samona.
2. K. Praska - geneza, chronologia, osadnictwo, obrządek pogrzebowy.
V w. n.e. - VII w. n.e.
Na terenach Europy Środkowej. Obejmowała początkowo górne i częściowo środkowe dorzecze Dniepru. W V w. n.e. kultura ta przeniknęła na terytorium obecnej Polski, Czech, Austrii, Słowacji, wschodnich Niemiec oraz na południowy wschód Europy. Nazwa kultury wywodzi się od stanowisk archeologicznych przebadanych wokół Pragi
Kultura ta powstała w wyniku ekspansji osadniczej Hunów na tereny zajęte poprzednio przez zróżnicowaną etnicznie ludność osiadłą kultury czerniachowskiej oraz kultury kijowskiej
Nazwa kultury pochodzi od typu ceramiki odkrytej i wyodrębnionej na terenie Czech.
Od wschodu kultura ceramiki praskiej graniczyła z kulturą pieńkowską i (bardziej na północ) kulturą kołoczyńską, a od strony północno-zachodniej (prawe dorzecze rzeki Wisły po dorzecza Odry oraz Łabt) z kulturami ceramiki dwustożkowej, tzw. typ feldbarski.
· Niewielkie osiedla lokowane wzdłuż rzek.
· Drewniane kwadratowe chaty z płytkim podpiwniczeniem zagłębione w ziemię (tzw. półziemianka) oraz umieszczonym w narożniku glinianym lub kamiennym piecem kopułkowatym (lub paleniskiem).
· Proste, lepione ręcznie, z brunatnej gliny z dużą domieszką piasku, najczęściej nie zdobione ceramiki; garnki tzw. typ praski oraz typ Korczak (nazwa dotyczy wschodniej części omawianej kultury). Obszar występowania ceramiki typu praskiego oraz ceramiki do niej zbliżonej typu Korczak pokrywa się z dawnym obszarem występowania kultury przewoeskiej, tj. Polski Środkowej, Polski Południowej, Czech i Moraw, ziemiami środkowo-połabskimi, Słowacją, obejmuje także tereny na południe od rzeki Dunajj.
· Zmarłych po spaleniu, chowano razem ze szczątkami stosu pogrzebowego w urnach popielnicowych, które składano następnie na płaskich cmentarzach.
· pierwszych Słowian
- Strefa kulturowa prasko - korczakowska:
obejmowała obszary leśno- stepowe i leśne między Prypecią i środkowym Dnieprem a górnym
Bugiem i Prutem. Rozwijała się od końca V do VII wieku. Jej nazwa pochodzi od miejscowości
Korczak koło Żytomierza na Ukrainie. W okolicach Dniestru mieszała się z Pieńkowską prowincją
kulturową. Ugrupowanie to reprezentowało kulturę rolniczą społeczności słowiańskich, które
można utożsamiać ze Sklawinami wspomnianymi w przekazach pisanych .
Charakterystycznymi dla tego ugrupowania formami ceramiki są przede wszystkim wysokie
garnki ze stożkowato ściętym brzuścem, lekko zwężaną szyjką i krótkim wylewem. Największe
rozchylenie przypada na 1/3 wysokości naczynia. Powierzchnia naczyń jest zwykle brunatna,
czasem nieznacznie wygładzona. Ornament występuje bardzo rzadko, czasami można spotkać
ukośne nacięcia na skraju wylewu. Naczynia te wykonane były bez użycia koła.
Oprócz ceramiki z V-VII wieku znamy niewiele innych materiałów. Ciekawym
znaleziskiem są przęśliki o wymiarach 2,5- 3,5 cm w kształcie okrągłym, cylindrycznym i dolnie
spłaszczonym. Niektóre z nich zdobione są dołeczkami. Znalezione zostały w grodzisku Zimnym.
Warto też wspomnieć o glinianych okrągłych, płasko- wypukłych plackowatych przedmiotach o
wymiarach 8- 10 cm, które prawdopodobnie miały znaczenie kultowe.
Ceramika prasko- korczakowska występowała od końca V do VII wieku włącznie, ma
podobieństwa do glinianych garnków kultury przeworskiej, które przez niektórych badaczy
uważane są za jej prototyp.
- Strefa prasko - pieńkowska: strefa ta obejmowała teren lasostepów pomiędzy Dońcem a
dolnym Dunajem, sięgając wgłąb stepu. Jej nazwa pochodzi od stanowisk we wsi Penkova koło
Krzemieńczuka na Ukrainie .Jest identyfikowana ze słowiańskimi Antami, którzy według
przekazów zamieszkiwali tamte okolice. Grupa ta prezentuje podobny model kulturalny do grupy
prasko - korczakowskiej . tj.: charakter osadnictwa, rolnictwo podstawą utrzymania, brak
rozwiniętego rękodzielnictwa, brak przedmiotów luksusowych, ogólnie niski standard życia, oraz
ciałopalny obrządek pogrzebowy z grobami popielnicowymi lub jamowymi o ubogim wyposażeniu.
Różnice natomiast pomiędzy tymi ugrupowaniami można dostrzec w ceramice,
Ceramika prasko - pieńkowska to przede wszystkim garnki z owalnym lub okrągłym
brzuścem o słabo profilowanym wylewie, największa objętość brzuśca występuje tu w środkowej
części , a wylew i część przydenna są zwężane i prawie równe wymiarowo. Jest to ceramika
grubościenna, chropowata z domieszką żwiru, Rzadko spotyka się garnki z nacięciami ,
doklejanymi wałeczkami lub półksiężycami .
3. K. sukowska - geneza, chronologia, osadnictwo, obrządek pogrzebowy.
Strefa połnocna- Sukov-Dziedzice- naczynia przykrawędnie obtaczane
Naczynia typu Sukov-Dziedzice- ręcznie lepione, przysadziste
teren Połabia i Pomorza, Niż Polski, Brandenburgia
budynki na planie owalnym z otwartym paleniskiem, pojedyncze dołki posłupowe
ceramika: krępa, formy baniaste, naczynia typu sukov (6-8 w): nie zdobione, baniaste, wylew krótki, odgięty na zewnątrz, przykrawędne obtaczanie, ręcznie lepiona, słaby wypał
obrządek: ciałopalny, nieuchwytny archeologicznie
ostrogi haczykowate
stanowiska: Dziedzice, Sokow, Żółwin, Dębczyno
Drugi nurt formowania się kultury słowiańskiej
4. Osady obronne u Słowian Zachodnich w VI - IX w. - geneza, chronologia, rodzaje.
Ośrodki obronne środkowej Europy od VI do IX wieku
Od VI/VII w występują ośrodki centralne w postaci grodów.
Grodziska to pozostałości grodów.
Opis Geografa Bawarskiego z IX wieku wspomina o grodach opisuje tam też najdalej wysunięte na
zachód plemiona Słowian
Civitates et regiones- nazwa grodów i plemion u Geografa Bawarskiego, ale ta nazwa ma też duży
wydźwięk administracyjno-społeczny, regiones= plemiona
Adam Bremeński- potwierdza istnienie kilku plemion wymienionych u Geografa Bawarskiego
Ośrodkiem centralnym opola był gród
Opole- teren jednej zlewni/dorzecza o powierzchni 100-120 km2 z grodem jako punktem
centralnym. Czasem wyróżnia się kilka grodów o różnych funkcjach na terenie opola.
Obszar plemienny to kilka/kilkanaście opol/wspólnot.
Niektórzy badacze kwestionują istnienie plemion zastępując to określenie „strukturami
wodzowskimi”.
Daty dendrochronologiczne i radiowęglowe umiejscawiają pierwsze grody w 2 połowie VIII w i na
początku IX wieku. Reszta dat pochodzi z analizy typologicznej.
Chronologia grodów z VI i VIII wieku została zanegowana zwłaszcza datowanie grodów typu
Tornov.
Grody refugialne datowane na VII wiek o niewielkich śladach działalności ludzkiej
charakterystyczne są nie tylko dla terenów słowiańskich ale także dla Prus i Skandynawii.
Pruskie lauksy = słowiańskie opola
Grody refugialne- najstarsze grody związane są z kulturą Tusziemna-Balcerowszczina
(synkretyzm kulturowy bałto-słowiański ) gród w Tusziemnej (sytuowany na cyplach
wysoczyznowych, 4 wały zaporowe + jeden dookolny), brak warstwy kulturowej, czasami
zabudowa dookolna z placem pośrodku, plac służył do zgromadzeń i do kultu, ślady konstrukcji
słupowych ( które nie występowały w starszych fazach kultury słowiańskiej)
gród w Zimnem- usytuowany na cyplach w dolinie rzecznej
gród w Szeligach- ślady budynków słupowych, budynki słupowe mają walory obronne?
Gród w Kołoczin- 2 wały zaporowe
Góra Chaćka (Haćki?)- gród na wypiętrzeniu w dnie doliny
Nikodynowo- ślady wytwórczości metalurgicznej
występuje dużo importów- Awarskie, Bałtyjskie
miejsca centralne wyjątkowe
miejsca wieców, centra plemienne
miejsca symboliczne miejsca wymiany
usytuowane przy szlakach handlowych i na rubieżach terytoriów plemiennych, analogie na terenach
Skandynawskich
Ośrodki wczesnomiejskie: Wolin, Truso, Menzling, Birka, Hedeby, Ribe, również były grodzone.
Birka- wydzielona przestrzeń kilkunastu ha ogrodzonych ale bez warstwy kulturowej
Helgo- wydzielony gród refugialny- schronienie w czasach niebezpiecznych
grody refugialne- były też miejscami kultu a nie tylko miejscami schronienia się podczas napadów
grody w Skandynawii były zamieszkiwane- Eketorf (VI-VII w) wały oblicowane płytami
kamiennymi (opus eklektum), analogie w bizantyjskich kasztelach naddunajskich,
Po okresie Wędrówek Ludów plemiona germańskie przyniosły do Skandynawii znajomość tego
typu budowy
Gostyń- początkowo datowany na VI-VIII wiek jednak datowanie zmieniło się na IX w. Tzw.
„Kowalowa Góra”, dookolna zabudowa miejsce kultu, szkielety ludzkie i zwierzęce, naczynia z
płodami rolnymi,
grodziska typu Feldberg- grodziska duże i zabudowane
grodziska typu Tornov- IX w
Bielany Wielkie obok Elbląga- brak zabudowy, gród Bałtyjski, centrum lauksu-opola
grody były owalne, trójkątne, prostokątne
zróżnicowanie grodów odzwierciedla hierarchie społeczną
duże zróżnicowanie powierzchniowe od kilku arów po kilka...
Caryca