I. Andragog
Wiedza o zawodzie stanowi ważny element tożsamości jego wykonawcy, co stanowi istotny warunek profesjonalizmu realizowanych przez niego zadań. Długa historia oświaty dorosłych, to także starania jej kadry dydaktycznej o ukonstytuowanie profesji andragoga[1].
Współcześnie na wiedzę o andragogu składa się wiele zagadnień, spośród których do analizy wybrałam te, które prezentuje poniższa mapa zagadnień.
Andragog
Zanim przejdzę do systematycznej analizy powyższych zagadnień, zachęcam do zapoznania się z przepisami dla nauczycieli szkoły w Roscoe Village w stanie Ohio (USA) z 1872 r.
1. Nauczyciel każdego dnia powinien zadbać o to, aby lampy były napełnione a kominek czysty.
2. Każdy nauczyciel winien codziennie przynosić wiadro wody i kubeł węgla.
3. Pióra przygotowywać należy starannie. Końcówki piór można ostrzyć zgodnie z indywidualnymi upodobaniami wychowanków.
4. Nauczycielowi płci męskiej zezwala się na wykorzystanie jednego wieczoru w tygodniu na sprawy osobiste (bądź też dwóch wieczorów, jeśli regularnie uczęszcza do kościoła).
5. Po spędzeniu dziesięciu godzin w szkole nauczyciele mogą oddać się czytaniu Biblii lub innych pożytecznych ksiąg.
6. Nauczycielki, które wychodzą za mąż, bądź angażują się w romanse dostaną natychmiastowe wypowiedzenie.
7. Nauczyciel winien odkładać drobne sumy z każdej wypłaconej mu pensji, aby w latach starości nie stać się ciężarem dla społeczeństwa.
8. Nauczyciel, który pali, używa alkoholu w jakiejkolwiek postaci, uczęszcza do kasyna lub domu publicznego, lub też goli się u fryzjera, dostarcza znakomitych powodów, by żywić poważne wątpliwości co do jego wartości, zamiarów, prawości i uczciwości.
9. Nauczyciel wykonujący swoją pracę sumiennie i wiernie przez 5 lat, spodziewać się może podwyżki w wysokości 25 centów tygodniowo, o ile zarząd wyrazi na to zgodę[2].
1. Ewolucja kategorii nauczyciela dorosłych
Rodowodu nauczyciela, w tym andragoga, możemy doszukiwać się w zamierzchłych czasach. Florian Znaniecki dopatrywał się tego w funkcjach starszych plemion czy rodów, a później wodzów drużyn wojowniczych[3]. W starożytności rolę nauczycieli dorosłych pełnili kapłani, filozofowie, pisarze. W wiekach średnich duchowni, zakonnicy, światlejsi rycerze, kupcy, rzemieślnicy oraz uczeni tworzących się uniwersytetów. Proces edukacji w tych czasach odbywał się głównie w warunkach naturalnych, poprzez uczestnictwo w różnych przejawach życia społecznego, zazwyczaj jednak pod kierunkiem bardziej doświadczonych i kompetentnych bądź mających większy autorytet[4].
W momencie narodzin oświaty dorosłych jako celowej działalności na rzecz ludu i robotników na przełomie XVIII i XIX w. pojawiła się nowa kategoria nauczycieli dorosłych - działacze społeczni, którzy nauczali z pobudek religijnych, charytatywnych, samopomocowych, społecznych, politycznych, opiekuńczych i innych, zwykle dla tzw. wyższych celów i własnej satysfakcji. Do pracy w charakterze przewodników, opiekunów i oświatowców nie przygotowywali się specjalnie, ponieważ „nie jakaś tam specjalistyczna wiedza, jakaś pedagogika (...), lecz w nim samym musi się to coś zdarzyć”[5]. Fryderyk Nitzsche przestrzegał nawet: „I strzeżcie się uczonych! Nienawidzą was oni: gdyż są bezpłodni! Mają zimne, wyschłe oczy, ptak każdy bez piór przed nim leży”[6]. Poglądy takie utrzymywały się np. w Niemczech aż do lat 50-tych XX wieku.
W Anglii – kraju o świetnych tradycjach edukacji dorosłych - ukształtowało się w XIX w. równocześnie kilka odmian pracowników oświaty dorosłych: organizatorzy i nauczyciele edukacji początkowej, organizatorzy i opiekunowie (przewodnicy) zespołów samokształceniowych, organizatorzy zajęć klubowych i świetlicowych, oświatowi pracownicy muzealni i biblioteczni. W drugiej połowie XIX w. pojawiła się kategoria stałych (profesjonalnych) nauczycieli dorosłych, byli to nauczyciele tzw. kolegiów ludowych oraz wykładowcy i tutorzy (nauczyciele konsultanci, doradcy i opiekunowie) uniwersytetów rozszerzonych[7].
W Danii w tym samym okresie pojawiła się inna odmiana pracownika oświaty dorosłych: nauczyciel – wychowawca szkoły ludowej o charakterze internatowym dla młodzieży pracującej i dorosłych, zwanej powszechnie uniwersytetem ludowym. Tej kategorii andragogów stawiano szczególne wymagania, co do ich kwalifikacji moralnych, gdyż zamieszkując wraz ze swoimi uczniami, mieli na nich wychowawczo oddziaływać.
Rozwój kategorii nauczyciela dorosłych w Polsce pod zaborami odbywał się, mimo rozbicia politycznego i ucisku narodowościowego, zacofania gospodarczego, równolegle do doświadczeń zagranicznych. Dominowali w spontanicznie organizowanej oświacie dorosłych i pracy kulturalno-oświatowej działacze społeczni: nauczyciele kursów dla analfabetów, prelegenci wykładów popularnych, organizatorzy imprez kulturalnych, bibliotekarze-samoucy. Niektórzy spośród nich z czasem poświęcili się tej działalności profesjonalnie, np. czołowi intelektualiści uniwersytetów, członkowie towarzystw naukowych i kulturalnych, pisarze, autorzy poradników i przewodników do samokształcenia.
W okresie międzywojennym, w obliczu konieczności nadrabiania zaległości z okresu zaborów, nastąpił dynamiczny rozwój oświaty dorosłych. Stopniowo rodził się nowy typ pracownika oświatowego jako zawodowca różnych specjalności. Był to pracownik „do wszystkiego”, zwłaszcza na wsi: do nauczania analfabetów, prowadzenia uniwersytetu powszechnego/ ludowego/ niedzielnego, prowadzenia biblioteki, teatru amatorskiego, chóru oraz wielu innych działań[8]. W połowie lat 20-tych pojawił się kolejny typ pracownika oświaty pozaszkolnej: redaktor i prezenter w radio[9].
2. Kształcenie i doskonalenie andragogów w Polsce
Polska może poszczycić się bogatymi tradycjami i nowatorskimi formami kształcenia andragogów. Po odzyskaniu niepodległości kształcenie i doskonalenie andragogów rozpoczęto w 1919 r. w Centralnym Biurze Kursów dla Dorosłych (później Instytut Oświaty Dorosłych). Działalność ta prowadzona była w różnych formach: poradnictwo (dla działaczy oświatowych, np. w zakresie literatury, organizacji kursów oraz organizacyjne dla instytucji oświaty dorosłych), wydawnictwa (opracowania programowe, organizacyjne i metodyczne, sprawozdawczo-informacyjne oraz czasopisma i podręczniki dla dorosłych) oraz kursy instruktorskie (dla czynnych pracowników oświatowych dla kandydatów do zawodu nauczycielskiego)[10]. Instytut został rozwiązany w 1948 r. przez włączenie do Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych, które wkrótce utraciło autonomię przez włączenie do Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych.
Akademickie kształcenie andragogów zostało podjęte w 1925 r. przez Wolną Wszechnicę Polską – nowatorską placówkę o otwartym charakterze, dostępną także dla osób nie posiadających świadectwa dojrzałości[11]. Wolna Wszechnica Polska powołała cztery wydziały: Matematyczno-Przyrodniczy, Nauk Politycznych, Nauk Społecznych oraz Pedagogiczny. Na Wydziale Pedagogicznym funkcjonowało Studium Pracy Społeczno-Oświatowej wg koncepcji i pod kierunkiem H. Radlińskiej o następujących specjalnościach: systematycznego kształcenia dorosłych, bibliotekarstwa i czytelnictwa, organizacji życia kulturalnego, pracy opiekuńczej. Po wojnie Helena Radlińska ze swoimi współpracownikami mogła kontynuować działalność studium w Uniwersytecie Łódzkim do 1952.
Inną nowatorską formą kształcenia andragogów w okresie międzywojennym były kursy korespondencyjne organizowane przez Powszechny Uniwersytet Korespondencyjny[12]. Dla nauczycieli, bibliotekarzy, instruktorów i organizatorów form życia kulturalnego (poradnictwo, działalność artystyczna, świetlicowa) powstał kurs na podstawie programu obejmującego następujące dziedziny: dzieje i założenia teoretyczne pracy oświatowej, założenia społeczno-polityczne i gospodarcze pracy oświatowej, założenia kulturalne pracy oświatowej, praktyka pracy oświatowej. Zagadnienia te zostały opracowane i opublikowane w postaci książki dostępnej także na wolnym rynku. W sumie przeprowadzono 45 kursów tego rodzaju, co świadczy o dużym wkładzie omawianej placówki do dzieła profesonalizacji kadr oświaty dorosłych tego okresu.
Po II wojnie światowej ważnym ośrodkiem kształcenia andragogów był Kraków, gdzie Wyższa Szkoła Nauk Społecznych TUR prowadziła w latach 1946-1949 trzyletnie studia dla pracowników kulturalno-oświatowych oraz Uniwersytet Jagielloński z Katedrą Oświaty i Kultury Dorosłych, który w latach 1946 – 1952 prowadził magisterskie studia pracy kulturalno-oświatowej. Wymienione studia w UJ zdołało ukończyć tylko 15 osób. Próby demokratyzacji z końca 1956r. pozwoliły na reaktywowanie 5-letnich studiów pedagogicznych, a od 1960r. specjalizacji edukacja dorosłych. W 1974 specjalizację tę zastąpiły 5-letnie studia pedagogiki kulturalno-oświatowej, które przygotowywały głównie do pracy pozaszkolnej z dziećmi i młodzieżą. Podobne działania podjęto w innych szkołach wyższych.
Do 1989 r. jednymi formami przygotowania andragogicznego były studia podyplomowe edukacji dorosłych przy Uniwersytecie Warszawskim z programem ogólnym i przy Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego dla nauczycieli szkół rolniczych i pozaszkolnej oświaty rolniczej.
Podsumowując rozważania na temat kształcenia andragogów w Polsce do 1989 r., można powiedzieć, że w tym okresie nastąpiła redukcja zróżnicowanej kategorii pracowników oświaty dorosłych, jaka ukształtowała się w okresie międzywojennym, do pracownika kulturalno-oświatowego (jego parodię możemy zobaczyć w filmie „Rejs”). Pracownicy i działacze coraz mniej licznych instytucji oświaty, a także nauczyciele rozwijających się od lat 70-tych centrów kształcenia dorosłych, nie znajdowali wsparcia w zinstytucjonalizowanych formach kształcenia i doskonalenia andragogów.
W nowy etap rozwoju Polski - III Rzeczpospolitą – wkroczyła około 300-tysięczna rzesza pracowników oświaty i kultury dorosłych (w tym 50% na pełnym etacie).
Wzrosło zainteresowanie oświatą dorosłych w obliczu przesilenia politycznego, społecznego i gospodarczego, co zaowocowało rozwojem rynku usług edukacyjnych dla dorosłych.
Rosnąca liczba i wymagania uczestników sprzyjają kształceniu i doskonaleniu andragogów, jednak oferta w tym zakresie jest ograniczona m.in. możliwościami finansowymi tej grupy zawodowej. Podstawowym problemem jest to, że andragogika nie jest przedmiotem nauczania w ramach 150 – godzinnego kursu pedagogicznego dla studentów specjalności nauczycielskiej różnych kierunków, którzy coraz częściej trafiają także do pracy z dorosłymi. Inny problem dotyczy studentów pedagogiki specjalności edukacja dorosłych/ edukacja ustawiczna, którzy bez prawa do nauczania przedmiotów szkolnych, nie znajdują, z wyjątkiem dużych ośrodków (głównie Warszawa), zatrudnienia w placówkach andragogicznych, np. w charakterze metodyków, doradców, organizatorów pozaszkolnych form edukacji dorosłych. Studia podyplomowe andragogiki, z uwagi na wysokie koszty (ok. 5 tys. czesnego), cieszą się umiarkowanym zainteresowaniem. Ta sytuacja nie sprzyja profesjonalizacji tej grupy zawodowej[13]. Tym bardziej, że w teorii andragogicznej mamy raczej skromne zasoby informacji na temat sylwetki, zadań i kompetencji, kształcenia i doskonalenia pracowników oświaty dorosłych, co potwierdza niewielka ilość pozycji bibliograficznych na ten temat.
3. Współczesne typologie pracowników edukacji dorosłych
Prezentacja typologii pracowników edukacji dorosłych ma na celu uświadomienie zróżnicowanych kontekstów instytucjonalnych i dydaktycznych edukacji dorosłych, które w konsekwencji rzutują na specyfikę zadań i kompetencje andragogów.
Na wstępie przedstawię trudności, z jakimi musimy się zmierzyć w rozważaniach na temat sylwetki i pracy andragogów:
· różnorodność placówek oświaty dorosłych (np. CKU, CKP, ośrodki szkoleniowe zakładów pracy, domy kultury, firmy szkoleniowe, uniwersytety III wieku) różnych organizatorów (państwo, stowarzyszenia, osoby fizyczne),
· różnorodność statusu zawodowego i wynikających stąd zadań i funkcji (w edukacji szkolnej - nauczyciele, edukacji zawodowej - trenerzy, instruktorzy, doradcy, w edukacji pozaszkolnej – prelegenci, wykładowcy, popularyzatorzy wiedzy, przewodnicy turystyczni),
· różnorodność relacji między zatrudniającą instytucją a pracownikami (m.in. pracujący na pełnym etacie, pracujący na zasadzie umowy-zlecenia, umowy o dzieło, wolontariusze),
· różnorodność merytorycznych kwalifikacji (np. pracownicy o różnym poziomie wykształcenia, specjaliści różnych dziedzin nauki, najczęściej bez kwalifikacji andragogicznych),
· fragmentaryczne dane statystyczne (żaden organ państwowy nie ma obowiązku gromadzenia danych o placówkach i kadrze oświaty dorosłych; wybiórcze dane znajdziemy w Internecie, np. www.szkolenia.com.pl, www.instytut.org.pl, oraz w prasie fachowej, np. „Personel”, „Zarządzanie i Rozwój”).
W literaturze przedmiotu znajdujemy różne typologie pracowników oświaty dorosłych. Najogólniejszą klasyfikację proponuje E. Anna Wesołowska, która wyróżnia: andragoga-nauczyciela, andragoga-animatora oraz andragoga-organizatora, zalecając dyskusję na temat ich modeli kwalifikacyjnych[14].
Mieczysław Marczuk[15] na podstawie stopnia sformalizowania pracy edukacyjnej dzieli andragogów na dwie kategorie:
- nauczycieli szkolnej edukacji dorosłych,
- nauczycieli pozaszkolnej edukacji dorosłych.
W odniesieniu do tej pierwszej kategorii praca edukacyjna ma charakter względnie systematyczny i w zasadzie wysoce sformalizowany. Przebiega według ustalonych założeń organizacyjno-dydaktycznych, na podstawie określonych programów kształcenia, według ustalonej taksonomii i podlega kontroli oraz ocenie.
Wśród nauczycieli szkolnej edukacji dorosłych Marczuk wyróżnia dalsze kategorie zgodnie ze szczeblami i typami kształcenia, przyporządkowując im określone style działania sklasyfikowane przez B. Wojtasik[16]:
- nauczyciele szkół stacjonarnych (wieczorowych): organizują proces kształcenia głównie w systemie klasowo-lekcyjnym (na szczeblu średnim) i wykładowo-ćwiczeniowym (w szkołach wyższych) – preferowany styl: ekspert - ma dużą wiedzę, udziela instrukcji, wskazówek, poleceń, dokonuje wyboru i ponosi za niego odpowiedzialność,
- nauczyciele szkół zaocznych (korespondencyjnych): proces kształcenia polega na kierowanym samokształceniu – preferowany styl: konsultant – udziela wskazówek uczącym się, pomaga w rozwiązywaniu napotkanych problemów,
- nauczyciele szkół eksternistycznych: praca polega na udostępnianiu uczącym się programu kształcenia, wskazaniu odpowiednich źródeł wiedzy i sporadycznym udzielaniu konsultacji oraz przeprowadzaniu egzaminów – preferowany styl: spolegliwy opiekun - stymuluje do aktywności, nie narzuca zdania, udziela porady, kiedy jest o to proszony,
- nauczyciele form przemiennych (połączenie kształcenia stacjonarnego z zaocznym) – preferowany styl to połączenie eksperta z konsultantem.
W sprawie modelu andragoga - nauczyciela wypowiadają się nieliczni, powstała więc luka w opracowaniach andragogicznych[17]. Jest to o tyle dziwne, iż grupa nauczycieli szkół dla dorosłych jest najbardziej jednoznaczną, jednorodną i jednocześnie najliczniejszą wśród pracowników oświaty dorosłych, a specyfika ich pracy - tj. inne relacje między uczącym się i uczniem, większa różnorodność form kształcenia, większe zintegrowanie z potrzebami społecznymi, inny sposób oceniania, inna atmosfera nauki, inna motywacja i cele nauczania, inny sposób planowania procesu kształcenia[18] - sugerowałaby potrzebę analiz i propozycji odnośnie ich modelu kwalifikacji oraz sposobu kształcenia i doskonalenia w pracy zawodowej. Póki co, w polskiej praktyce kształcenia nauczycieli poszczególnych przedmiotów, o czym już była mowa, w niewielkim wymiarze uwzględnia się problematykę andragogiczną, często wcale. Dlatego do pracy z dorosłymi trafiają najczęściej ludzie przypadkowi, nieprzygotowani i nieświadomi odmienności sytuacji pedagogicznych w pracy z dorosłymi[19].
Grupa pracowników pozaszkolnej edukacji dorosłych jest niezwykle zróżnicowana. Mieszczą się w niej wyróżnieni przez A. E. Wesołowską animatorzy oraz organizatorzy, a także prelegenci, lektorzy, instruktorzy, bibliotekarze, konsultanci, autorzy, redaktorzy, recenzenci publikacji andragogicznych, pracownicy kulturalno-oświatowi. Wśród pracowników kulturalno-oświatowych[20] J. Kargul wyróżnia trzy kategorie:
- właściciele: obok działalności gastronomicznej stwarzają warunki i inspirują rozmaitą działalność artystyczno-kulturalną,
- instruktorzy: prowadzą tradycyjne sekcje i zespoły zainteresowań w domach kultury,
- animatorzy: twórcy rozmaitych autorskich form aktywności kulturalnej, których głównym celem jest pobudzanie do aktywności uczestników zdarzeń,
Inną klasyfikację pozaszkolnej kadry edukacji ogólnokształcącej dorosłych proponuje Tadeusz Aleksander, który wyróżnia:
- kierowników placówek oświatowych i kultury, centrów kształcenia i doskonalenia, domów i ośrodków kultury, bibliotek, organizujących różne formy kształcenia dorosłych,
- instruktorów, prowadzących konkretną działalność edukacyjną i wychowawczą z dorosłymi,
- organizatorów i realizatorów działalności kulturalno-oświatowej,
- działaczy społecznych (wolontariuszy) w różnych instytucjach oraz placówkach oświaty i kultury dorosłych[21].
Bogata typologia kadry edukacji dorosłych jest konsekwencją pracy w odmiennych warunkach instytucjonalnych, wykonywania tam zróżnicowanych zadań i funkcji, posiadania specyficznych kompetencji, co rozwijam w kolejnym punkcie swoich rozważań.
4. Zadania i funkcje andragogów
...
Cichutka0101