org_220kor_ocena_wykorzystywania_seksualnego_malych_dzieci.pdf

T eresa J aśkiewicz -O bydzińska , e wa w ach • ocena wykorzystywania seksualnego małych

dzieci w rodzinie

T eresa J aśkiewicz -O bydzińska , e wa w ach

Instytut Ekspertyz Sądowych im. prof. dra Jana Sehna, Kraków

Ocena wykorzystywania seksualnego

małych dzieci w rodzinie

Jak wskazuje praktyka opiniodawcza, w ostatnich latach coraz częściej organy procesowe za-

sięgają opinii biegłych psychologów w sprawach o wykorzystywanie seksualne małych dzieci.

Szczególny problem stanowią przypadki, w których ze względu na nasilony konlikt rodzinny

wątpliwości budzą motywy zgłoszenia sprawy przez matkę. Dążąc do weryikacji podstaw zgło-

szenia, organy procesowe często zlecają badania dzieci przez kolejnych specjalistów, co wpływa

na przedłużanie postępowania. Co ważniejsze, ze względu na specyikę okresu rozwojowego,

w jakim znajdują się dzieci, wielokrotne badania mogą powodować niekorzystne skutki dla ma-

łoletnich oiar. Szczególnego znaczenia nabiera właściwe opracowanie pierwszej diagnozy, które

najczęściej stanowi podstawę zgłoszenia sprawy organom ścigania.

Celem artykułu jest omówienie podstawowych problemów związanych z prawidłowym opraco-

waniem diagnozy. Autorki przedstawiają własne sugestie dotyczące zakresu diagnozy i źródeł

zbierania informacji.

Wprowadzenie

stalenie, czy małe dziecko było oiarą

wykorzystania seksualnego w rodzi-

nie pozostaje ciągle jednym z naj-

trudniejszych problemów diagnostycz-

nych, wobec którego stają zarówno osoby

zajmujące się szeroko rozumianą pomocą

psychologiczną, jak i przede wszystkim

psychologowie – biegli sądowi.

Mimo podejmowanych w ostatnich

latach działań, w tym także prawnych,

zmierzających do ochrony interesów dzie-

cka uwikłanego w postępowanie sądowe,

sytuacja – jak wynika z praktyki Zakładu

Psychologii Sądowej Instytutu Eksper-

tyz Sądowych w Krakowie – nie napawa

optymizmem. Wprawdzie obowiązujące

obecnie przepisy formalnie chronią dzie-

ci przed wielokrotnymi przesłuchaniami,

jednak niewystarczająco zabezpieczają

przed interwencjami licznych, powoły-

wanych przez organy procesowe specjali-

stów.

Jak wskazują przy tym doświadczenia

autorek, problem ten dotyczy zwłaszcza

dzieci najmłodszych. Przyczyny tego są

dość oczywiste. Do najważniejszych i jed-

nocześnie ściśle ze sobą związanych należą:

– trudności diagnostyczne, związane

zarówno z okresem rozwojowym, w jakim

znajduje się dziecko, jak i skomplikowaną

najczęściej, bardzo konliktową sytuacją ro-

dzinną;

Dziecko krzywdzone • nr 4(21) 2007

ocena_wykorzystywania_seksualneg2 2

2008-02-06 22:16:36

T eresa J aśkiewicz -O bydzińska , e wa w ach • ocena wykorzystywania seksualnego małych

dzieci w rodzinie

– wątpliwości organów procesowych do-

tyczące podstaw pierwszej diagnozy;

– niska jakość opinii biegłych psycholo-

gów;

– świadomość skutków wniesienia oskar-

żenia przeciwko osobie bliskiej (bądź jego

zaniechania) dla dalszego rozwoju psychicz-

nego i sytuacji wychowawczej dziecka.

Nic więc dziwnego, że organy procesowe,

poszukując podstaw do jednoznacznego

rozstrzygnięcia sprawy, są skłonne odwo-

ływać się do kolejnych opinii biegłych. Bio-

rąc jednak pod uwagę negatywne, z punku

widzenia psychologicznego, konsekwencje

wielokrotnego badania dzieci w tego typu

sprawach, jak i fakt, że wbrew oczekiwaniom,

że względu na różnorodne uwarunkowania

mogą one w istocie okazać się mało przy-

datne dla jednoznacznego rozstrzygnięcia

sprawy, sytuacja ta wymaga unormowania

w imię szeroko rozumianego dobra dzie-

cka.

Celem niniejszego artykułu jest próba

wskazania pewnego modelu postępowa-

nia, który może przyczynić się do bardziej

skutecznego rozwiązania problemu.

Podstawowe przyczyny trudności diagnostycznych

Wiek dziecka

Jak wynika z praktyki ostatnich lat, coraz

częściej zgłaszane są sprawy, w których wy-

stępuje podejrzenie, że oiarami wykorzysta-

nia seksualnego w rodzinie są małe dzieci,

nierzadko nawet poniżej wieku przedszkol-

nego. Ze względu więc na okres rozwojowy,

w jakim znajduje się dziecko, przyczyną

poważnie ograniczającą możliwości diagno-

styczne mogą być po prostu trudności swo-

bodnego komunikowania się z dzieckiem.

Zadaniem specjalisty powołanego do

diagnozy jest wówczas wnikliwa analiza in-

terpretacji zachowań i wypowiedzi dziecka,

jaką podaje opiekun zgłaszający sprawę, oraz

ustalenie, czy uwzględniając obserwowane

w czasie badania właściwości psychiczne

dziecka są prawdopodobne.

Z wiekiem dziecka i poziomem jego roz-

woju ściśle związana jest też możliwość ro-

zumienia przez dziecko istoty zajść i konse-

kwencji składanych przez nie zeznań. Fakt

ten może bezpośrednio wpływać na moty-

wację dziecka do udzielania odpowiedzi

na pytania biegłego w czasie badań diagno-

stycznych.

Warto przy tym podkreślić, że brak zrozu-

mienia istoty zajść, w tym zwłaszcza intencji

sprawcy, może być ważną wskazówką wia-

rygodności relacji dziecka. Wiek i poziom

rozwoju rodzi też problem prawny, związa-

ny z ewentualnym przesłuchaniem, a doty-

czący właściwego poinformowania dziecka

o przysługujących mu prawach.

Jednym z podstawowych problemów

jest więc określenie kryteriów dojrzałości

do składania zeznań. Zgodnie z ustaleniami

psychologii rozwojowej, dziecko poniżej 4.

roku życia nie może i nie powinno występo-

wać w charakterze świadka. Ze względu na

prawidłowości rozwoju procesów poznaw-

czych, zwłaszcza spostrzegania, uwagi i pa-

mięci, a także rozwoju emocjonalnego i spo-

łecznego, dopiero począwszy od tego wieku

dziecko rozpoznaje nie tylko przedmioty

i osoby dobrze znane, ale jest także w stanie

przypomnieć sobie sporadyczne sytuacje

i przeżycia, o ile były one związane z przeży-

waniem silniejszych emocji.

A więc w zasadzie dopiero w tym wieku

posiada ono kompetencje, które pozwalają

mu na złożenie zrozumiałej relacji o zdarze-

niach – zarówno aktualnych, jak i przeszłych

– a także ewentualnie zrozumieć odpowied-

nio przekazane pouczenie o przysługujących

mu prawach.

Należy przy tym pamiętać, że niezależnie

od ogólnych prawidłowości rozwojowych,

dla oceny kompetencji dziecka do składa-

Dziecko krzywdzone • nr 4(21) 2007

ocena_wykorzystywania_seksualneg3 3

2008-02-06 22:16:37

T eresa J aśkiewicz -O bydzińska , e wa w ach • ocena wykorzystywania seksualnego małych

dzieci w rodzinie

nia zeznań, istotne jest także uwzględnie-

nie jego indywidualnych właściwości (Jaś-

kiewicz-Obydzińska 1986; Brzezińska 2000;

Toeplitz-Winiewska 2004; Schaffer 2005).

Jeśli chodzi o dzieci młodsze, które

mogą być oiarami przestępstw seksual-

nych, podstawą ustalenia tego faktu są

z reguły relacje opiekunów o zmianach w

zachowaniu i psychice dziecka, a zada-

niem specjalisty jest ich analiza i ustalenie

czy mogą one być wynikiem wykorzysta-

nia seksualnego.

Brak śladów specyficznych

Poważną przyczyną trudności diagno-

stycznych w rozpoznawaniu, czy małe

dziecko było oiarą wykorzystania seksu-

alnego, jest brak śladów specyicznych za-

równo izycznych, jak i psychicznych.

Brak śladów izycznych najczęściej zwią-

zany jest z faktem, że w kontakcie z małym

dzieckiem sprawcy wykorzystują do swo-

ich działań zabiegi pielęgnacyjne czy oko-

liczności zabawy, rzadko dopuszczając się

czynów bardziej drastycznych (por. Glaser,

Frosh 1995; Beisert 2002). Jednocześnie, jak

wskazują sprawy kierowane w ciągu ostat-

nich lat do Instytutu, działania te najczęściej

nie są długotrwałe, co wynika zarówno ze

specyiki cech sprawców, jak i matek (por.

Beisert 2002; Czerederecka 1999; Czerede-

recka, Jaśkiewicz-Obydzińska 2004).

Wśród objawów psychicznych ujawnia-

nych przez małe dzieci przeważają zwykle

zaburzenia wynikające z konliktu pomię-

dzy rodzicami. W literaturze przedmiotu

wśród głównych objawów zaburzeń prze-

jawiających się w zachowaniu i wyróżnia-

jących dzieci, które doświadczyły molesto-

wania, wymienia się objawy PTSD (Post

Traumatic Stress Disorder) oraz seksualiza-

cję zachowania (Elliot 1992 cyt. za Beisert

2004). Jednak tego drugiego zjawiska nie

obserwuje się u około 20%–40% oiar (He-

vitt, Friedrich 1991; Kendall-Tackett i in.

1993; Friedrich 2002). Brak śladów specy-

icznych nie może więc być podstawą do

wyeliminowania podejrzeń.

Z badań przeprowadzonych w 2004 r.

Instytucie Ekspertyz Sądowych w Kra-

kowie wynika, że wśród objawów nie-

specyicznych, obserwowanych zarówno

przez matki, jak i przez biegłych u dzieci,

co do których istniało podejrzenie wyko-

rzystywania seksualnego, w porównaniu

z dziećmi, które były badane wyłącznie

w związku ze sprawą o powierzenie opieki,

dominowały zaburzenia koncentracji uwa-

gi, uogólniony lęk i regresja (Czerederecka,

Jaśkiewicz-Obydzińska 2004).

Nasilony konflikt między rodzicami i wątpliwości,

co do motywów oskarżenia

Kolejna trudność wynika z faktu oskar-

żania partnera o molestowanie seksualne

dziecka w sytuacji nasilonego konliktu

pomiędzy jego rodzicami, walki o wyko-

nywanie władzy rodzicielskiej i dążenia do

ograniczenia lub całkowitego przerwania

kontaktów ojca z dzieckiem. Psycholog sta-

je więc wobec problemu rozróżnienia prze-

jawów związanych z naruszeniem podstaw

stabilizacji życiowej dziecka, konliktu lo-

jalności wobec walczących o opiekę nad

nim rodziców i ewentualnych prób mani-

pulowania nim w konlikcie od zaburzeń

charakterystycznych dla oiar wykorzysta-

nia seksualnego.

Biorąc pod uwagę wspomniane wyżej

trudności związane z brakiem objawów

specyicznych u małych dzieci, w postępo-

waniu diagnostycznym nie można pominąć

więc wnikliwej analizy sytuacji rodzinnej

domniemanej oiary.

Ważną wskazówkę może stanowić już

przyczyna pierwszego kontaktu ze specja-

listą. W wielu przypadkach może ona po-

Dziecko krzywdzone • nr 4(21) 2007

ocena_wykorzystywania_seksualneg4 4

2008-02-06 22:16:37

T eresa J aśkiewicz -O bydzińska , e wa w ach • ocena wykorzystywania seksualnego małych

dzieci w rodzinie

móc w wyjaśnieniu rzeczywistych motywów

oskarżania partnera o wykorzystywanie sek-

sualne dziecka. W praktyce najczęściej wystę-

pują dwie sytuacje.

1. Matka zwraca się do specjalisty o wery-

ikację podejrzeń, że dziecko było oiarą wy-

korzystania seksualnego przez ojca. W trak-

cie spotkań opisuje obserwowane u dziecka

objawy, które zgodnie z jej oceną wskazują

na nadużycie. Najczęściej wymienia:

– zmiany w zachowaniu dziecka obser-

wowane po wizytach u ojca,

– wzmożoną nerwowość,

– zainteresowanie własnym ciałem,

– niekonwencjonalne próby kontaktu

izycznego z matką lub innymi dorosłymi

członkami rodziny,

– masturbację.

Zdarza się też, iż matka podaje własną in-

terpretację niepokojących ją zachowań dzie-

cka, której dokonuje na podstawie informacji

uzyskiwanych z literatury fachowej lub od

znajomych specjalistów (np. interpretuje sa-

modzielnie rysunki dziecka). Szukanie po-

twierdzenia dla podejrzeń wykorzystywania

seksualnego dziecka przez aktualnego lub

byłego partnera, w sytuacji nasilonego kon-

liktu, zawsze zobowiązuje interweniującego

specjalistę do szczególnej ostrożności.

2. Matka zgłasza się z dzieckiem z powo-

du obserwowanych u niego zaburzeń, nie

podejrzewając jednak, że ich źródłem może

być wykorzystanie seksualne, nie szuka też

winnych. Uzyskana od specjalisty informa-

cja o ewentualnych przyczynach zaburzeń

występujących u dziecka stanowi dla niej

całkowite zaskoczenie; często powoduje

silną reakcję emocjonalną. Matka nie jest

też najczęściej skłonna do natychmiasto-

wego podjęcia działań zmierzających do

odizolowania sprawcy od dziecka i zgło-

szenia sprawy.

Z punktu widzenia oceny motywacji

oskarżania partnera o molestowanie sek-

sualne dziecka, niewątpliwie więcej za-

strzeżeń budzi pierwsza z wymienionych

sytuacji, zwłaszcza jeśli matka cytuje cały

katalog objawów opisywanych w litera-

turze przedmiotu, następnie uzupełnia

go w trakcie kolejnych spotkań ze specja-

listą, a co więcej – podaje coraz wcześniej-

szy okres ich występowania u dziecka.

Oczywiście sytuacja ta nie pozwala jesz-

cze uznać podejrzeń za całkowicie bez-

podstawne. Ważne jest jednak dokładne

dokumentowanie relacji matki i analizo-

wanie jej zawsze w kontekście konliktu

rodzinnego.

Znaczenie pierwszej diagnozy

W przypadkach, gdy podejrzenie wy-

korzystania seksualnego dotyczy małego

dziecka, z zasady pierwszy kontakt z nim

ma specjalista zajmujący się szeroko pojętą

pomocą psychologiczną, nierzadko tera-

peuta.

Warto więc zwrócić uwagę na kilka

czynników decydujących o znaczeniu tej

pierwszej diagnozy, szczególnie gdy jest

ona dokonywana w toku procesu terapeu-

tycznego.

Po pierwsze, ze względu na specyi-

kę sytuacji terapeutycznej, a zwłaszcza

długotrwałość procesu i dynamikę moż-

liwych zmian psychicznych związanych

z rozwojem dziecka i podjętymi oddziały-

waniami terapeutycznymi, należy liczyć

się z brakiem możliwości ponownego za-

obserwowania w późniejszym okresie wy-

stępujących u dziecka objawów. Dlatego

konieczne jest dokładne opisanie objawów

prezentowanych przez dziecko na począt-

ku procesu terapeutycznego. Pozwoli to na

dokonanie ewentualnego porównania ze

stanem dziecka w chwili ewentualnego ba-

dania go przez innych specjalistów w toku

prowadzonego postępowania karnego.

Po drugie, terapeuta musi się liczyć

z możliwymi konsekwencjami prawnymi

wynikającymi z faktu rozpoznania, że dzie-

Dziecko krzywdzone • nr 4(21) 2007

ocena_wykorzystywania_seksualneg5 5

2008-02-06 22:16:38

T eresa J aśkiewicz -O bydzińska , e wa w ach • ocena wykorzystywania seksualnego małych

dzieci w rodzinie

cko było oiarą wykorzystania seksualnego.

Rozpoznanie to często stanowi podstawę

do zgłoszenia przestępstwa, dlatego też te-

rapeutę obowiązuje szczególna ostrożność

i dokładność w dokumentowaniu proce-

su diagnozy stanu psychicznego dziecka,

zwłaszcza że dokumentacja ta może sta-

nowić główne źródło informacji dla ewen-

tualnych kolejnych specjalistów i biegłych

występujących w sprawie.

Może to być również szczególnie istot-

ne w sytuacji, kiedy ze względu na wiek

i stan psychiczny dziecka niemożliwe jest

jego przesłuchanie w toku postępowania.

Dobrze udokumentowany proces pierw-

szej diagnozy może też w konsekwencji

przyczynić się do ograniczenia bądź zgoła

wyeliminowania kolejnych badań psycho-

logicznych dziecka.

Podstawy i zakres pierwszej diagnozy

Jak wynika z praktyki, częstym powo-

dem zasięgania w toku prowadzonego po-

stępowania opinii kolejnych specjalistów są

wątpliwości i zastrzeżenia dotyczące pierw-

szej diagnozy dziecka i podstaw wniesienia

sprawy. Wydaje się więc, że warto poświę-

cić kilka słów problemowi jej podstaw i za-

kresu, w jakim powinna być dokonana.

Nie ulega wątpliwości, że pierwsza diag-

noza nie może ograniczać się wyłącznie do

oceny stanu psychicznego dziecka, ale musi

uwzględnić także jego sytuację rodzinną,

której charakterystyczna struktura i relacje

mogą wzmocnić czy uprawdopodobnić po-

dejrzenie, że dziecko było oiarą wykorzy-

stania seksualnego.

Istotnym punktem procesu diagnozy

jest więc wywiad z głównym opiekunem

dziecka (często zresztą jest to właśnie oso-

ba zgłaszająca podejrzenie wykorzystania).

Wywiad powinien koncentrować się przede

wszystkim na zebraniu informacji dotyczą-

cych z jednej strony rozwoju psychoizycz-

nego dziecka od urodzenia do momentu

badania, z drugiej jego sytuacji rodzinnej.

W rozwoju psychoizycznym dziecka

szczególną uwagę należy zwrócić na obser-

wowane przez osobę udzielającą wywia-

du ewentualne zaburzenia, przejawiające

się w zachowaniach dziecka, ich charakter

i nasilenie oraz związek z pojawieniem się

podejrzeń wykorzystania seksualnego.

Jeśli chodzi o informacje dotyczące sy-

tuacji rodzinnej dziecka, to najważniejsze

z nich dotyczą charakteru i nasilenia kon-

liktu pomiędzy rodzicami, właściwości

psychicznych osoby zgłaszającej podejrze-

nie wykorzystania, a także relacji pomię-

dzy tą osobą a dzieckiem.

Należy zwrócić uwagę, że np. ogólne

stwierdzenie „bliskiego kontaktu” dziecka

z matką, bez wskazania wyraźnej zależno-

ści emocjonalnej dziecka od niej, podpo-

rządkowania czy zabiegania o akceptację,

nie jest wystarczające dla wyjaśnienia ewen-

tualnego podłoża wypowiedzi dziecka do-

tyczących zachowań sprawcy. W przypad-

kach nasuwających szczególne wątpliwości

co do motywów oskarżenia, jakimi kieruje

się matka, pomocne może okazać się prze-

prowadzenie wywiadu z podejrzewanym

o wykorzystywanie seksualne dziecka oj-

cem (opiekunem).

Należy podkreślić, że możliwość taka

jest m.in. uzależniona od jego statusu praw-

nego. Można jednak przyjąć, że w okresie

pierwszej diagnozy sprawca nie występu-

je jeszcze w charakterze podejrzanego czy

oskarżonego i przeprowadzenie z nim wy-

wiadu psychologicznego dotyczącego dzie-

cka jest w pełni uzasadnione.

Wywiad ten ma na celu przede wszystkim

zebranie informacji wskazujących na jego

orientację co do rozwoju i potrzeb dziecka,

w szczególności dostrzeganie u dziecka

ewentualnych zaburzeń i ich uwarunkowań,

zaangażowanie w opiekę nad nim, częstość

i charakter kontaktów. Przydatne też może

Dziecko krzywdzone • nr 4(21) 2007

ocena_wykorzystywania_seksualneg6 6

2008-02-06 22:16:38

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: