poradnik Przeszłość to dziś- romantyzm.pdf

Agnieszka Wojnowska

PRZESZŁOŚĆ

TO DZIŚ

romantyzm

Materiały multimedialne. CD-ROM.

Poradnik metodyczny

I . „Dziady”

Niektóre marzenia się ziszczają. Teatrolodzy mogą wreszcie odetchnąć. Od dawna bowiem

toczą oni spór z polonistami o to, by dramat traktowany był jako wielowymiarowe dzieło sce-

niczne, nie zaś jako utwór, którego jedynym tworzywem jest słowo. Nareszcie Dziady Ada-

ma Mickiewicza mogą pojawić się na lekcjach języka polskiego jako sztuka, a nie jako tekst.

CD-ROM Przeszłość to dziś. Romantyzm jest niezwykłą pomocą dydaktyczną. Daje on szan-

sę wyrażenia treści dramatu Mickiewicza środkami pozasłownymi, poprzez obraz, muzykę,

animację. Nowe medium to nowe strategie nauczania, wyzwanie dla nauczycieli i przygoda

dla uczniów. Nauczyciel może wystąpić w roli iluminatora, który zaprasza do uczestnictwa

w niezwykłej lekcji i stwarza odpowiednią aurę sprzyjającą rozważaniom na temat tego

wielowymiarowego utworu. Całość poświęconą Dziadom rozpoczyna krótki film-impresja,

do którego komentarz stanowią słowa samego poety zamieszczone w przedmowie do dra-

matu. Film uzmysławia odbiorcy ponadczasowość i kulturową uniwersalność tytułowego

obrzędu oraz jego związek z obchodzonym obecnie w Kościele dniem Wszystkich Świętych

i z Zaduszkami. Prezentacja multimedialna dotycząca Dziadów podzielona została na pięć

części: I – Widowisko , II , III, IV i balladę Upiór . Aby wejść na ekrany poświęcone danej czę-

ści, należy kliknąć odpowiednią ikonkę-znicz. Poruszaniu się między częściami towarzyszą

intra w postaci otwierających się drzwi od kaplicy. Wszystko odbywa się w scenerii jesien-

nego deszczu na cmentarzu. W każdej z części znajdują się liczne informacje i komentarze

wzbogacone zdjęciami, ekranizacjami sztuk teatralnych, animacjami i ćwiczeniami dla

uczniów. Pod każdym ekranem z filmem znajduje się panel do sterowania odtwarzanym

materiałem ze standardowymi przyciskami: start, stop, pauza, przewijanie do tyłu i do

przodu, wyłączenie dźwięku i regulacja jego natężenia. Film można również przewijać po-

przez przeciąganie myszą suwaka pokazującego postęp odtwarzania. Można go też zatrzy-

mać w dowolnym momencie, a także oglądać w powiększonym oknie. Również ilustracje

zgromadzone w prezentacji można oglądać w wersji powiększonej, której towarzyszy ko-

mentarz. Pod aktywnymi elementami czy ikonami prezentacji kryją się dostępne po kliknię-

ciu ekrany czy ramki z definicjami, a pod ikonkami-nutami – utwory muzyczne.

Takie bogactwo materiału daje nauczycielowi możliwość oddziaływania na wyobraźnię

ucznia i stosowania różnorodnych metod prowadzenia lekcji.

II część Dziadów

Mickiewicz we wstępie do II części dramatu podaje, że zwyczaj wywoływania i częstowania

jedzeniem dusz nieboszczyków „zdaje się być wspólny wszystkim ludom pogańskim, w daw-

nej Grecji za czasów homerycznych, w Skandynawii, na Wschodzie i dotąd po wyspach

Nowego Świata”. Dlatego autor tej części prezentacji przywołuje przykłady podobnych,

odbywających się w różnych częściach świata rytuałów, nawet tak egzotycznych, jak haitań-

ski kult vaudou. Materiał zaproponowany w prezentacji dotyczącej II części Dziadów jest

bardzo ciekawy i inspirujący dla nastolatków, którzy lubią się bać, oglądają horrory i intere-

sują się różnymi formami przejawiania się świata pozaziemskiego w znanej im rzeczywisto-

ści. Jest to gratka dla nauczyciela, który może zaprząc ich podekscytowanie tą tematyką

w służbę szkolnych potrzeb – do analizowania dzieła. Sposobów jest wiele. Można na przy-

kład zachęcić uczniów, by na podstawie obejrzanego materiału bogatego w liczne przykłady

(oraz własnej wiedzy i doświadczeń) napisali reportaż o obrzędach kultur , obecnych lub

minionych, albo poszukali własnych pomysłów na zaprezentowanie problematyki związanej

z kultem zmarłych. Innym sposobem wykorzystania tego materiału jest metoda układanki .

Polega ona na tym, że nauczyciel wychodzi od początkowego stwierdzenia Mickiewicza

o uniwersalności obrzędu Dziadów, a następnie uczniowie podzieleni na grupy zapoznają się

z materiałami z prezentacji dotyczącymi poszczególnych obrzędów. Następnie przedstawi-

ciele poszczególnych grup referują pozostałym osobom zdobyte informacje, wykorzystując

przy tym filmy i zdjęcia z prezentacji. Lekcję poświęconą różnorodności spirytystycznych

obrzędów kończą rozważania o wspólnocie kulturowej prowadzone np. w formie dyskusji.

Nauczyciel lub uczniowie stawiają pytania o genezę tego typu obrzędów i potrzebę ich od-

prawiania.

Inną ważną kwestią zaprezentowaną w tej części prezentacji jest aspekt sceniczny dra-

matu. Bez konieczności wychodzenia z klasy uczniowie stają się odbiorcami różnych inter-

pretacji reżyserskich Dziadów . Mogą je porównać z tekstem pobocznym dramatu, śledzić

powstawanie przedstawienia i filmu, omówić język teatru, który dysponuje zupełnie inny-

mi środkami wyrazu niż literatura . Dysponując fragmentami dwóch interpretacji sztuki –

teatralnej Konrada Swinarskiego i filmowej Tadeusza Konwickiego – można zastanowić się,

czy dramat romantyczny lepiej, bądź pełniej, prezentuje się na scenie, czy na planie filmo-

wym. Do tych rozważań warto dodać pytanie o różnice miedzy Teatrem Telewizji a filmem

Lawa . Jest więc okazja do dyskusji nad możliwościami czy trudnościami pojawiającymi się

przy realizacji scenicznej i filmowej dramatu romantycznego (określanego mianem niesce-

nicznego). Nauczyciel może także poprosić uczniów o recenzję lub ustną opinię albo ocenę

trafności przedsięwzięcia reżyserskiego, o porównanie działań dwóch reżyserów: Tadeusza

Konwickiego i Konrada Swinarskiego.

Zestawienie obok siebie nagrań różnych koncepcji reżyserskich daje też możliwość prze-

prowadzenia lekcji teatrologicznej , podczas której uczniowie mogą obserwować, a potem

omawiać różne formy ekspresji i gry aktorskiej oraz celowość i funkcjonalność zagospoda-

rowania przestrzeni scenicznej, tworzenia nastroju, oceniać końcowe efekty itp. Konieczne

jest tutaj uwrażliwienie uczniów na kod i środki teatru. Wprowadzenie do takich zajęć za-

czyna się od przygotowania przez uczniów pytań do hipotetycznego wywiadu z reżyserami:

Konradem Swinarskim i Tadeuszem Konwickim .

Bogaty materiał teatrologiczny znajduje się także w dziale poświęconym III części Dzia-

dów w Wymiarze ziemskim . Są tam dwie interpretacje Wielkiej Improwizacji : z inscenizacji Jana

Englerta w Teatrze Telewizji oraz z filmu Lawa , do których dołączono zestaw pytań do ana-

lizy porównawczej. Oprócz tego w Wymiarze ziemskim znajduje się fragment Pieśni zemsty

z filmu Lawa , a także próba czytana do Dziadów Konrada Swinarskiego z 1973 r. oraz liczne

ilustracje ze spektakli, pokazujące różne inscenizacje Dziadów : Stanisława Wyspiańskiego

z 1901 r., Leona Schillera z 1934, Aleksandra Bardiniego z 1955, Jerzego Kreczmara z 1962,

Kazimierza Dejmka z 1967, Konrada Swinarskiego z 1973, Adama Hanuszkiewicza i Kazi-

mierza Brauna z 1978. Przy zdjęciach tych zamieszczono komentarze, ułatwiające ich ana-

lizę. Zestawienie omówionych ilustracji i nagrań umożliwia porównywanie i analizowanie

sztuk ze względu na:

n grę aktorską (np. Gustawa Holoubka, Artura Żmijewskiego i Michała Żebrowskiego

wykonujących Wielką Improwizację );

n organizację przestrzeni scenicznej;

n koncepcje reżyserskie (np. dwie różne koncepcje reżyserskie przedstawiające modlącą

się Ewę w scenie IV);

n różne pomysły i wizje reżyserskie, w ramach których realizowano metaforyczne i meta-

fizyczne partie dramatu (np. na podstawie materiału do sceny V można zobaczyć różne

wyobrażenia diabła, świadczące o odmiennej interpretacji sztuki).

Na podstawie tych ćwiczeń i rozważań możliwe jest podjęcie próby recytacji interpretu-

jącej różne partie monologów lub dialogów, a nawet inscenizacji wybranych scen lub czę-

ści. Taka aktywna forma realizacji dramatu z całą pewnością pomaga w jego zrozumieniu.

III część Dziadów

Materiał przygotowany do tej części dramatu stwarza nowe możliwości omówienia tej trud-

nej i wielowymiarowej sztuki. W niekonwencjonalny sposób przedstawiono tu trzy wymia-

ry dramatu: ziemski, duchowy i Boski – tak, by pomóc zrozumieć uczniom przestrzeń

i równoległość wydarzeń.

Wymiar ziemski przedstawiono w formie mapy północnej Europy, na której zaznaczono

miejsca akcji. Po kliknięciu kursorem na wybraną scenę otwiera się ekran z różnorodnym

materiałem filmowym czy ilustracyjnym związanym z geograficzną, historyczną i sceniczną

przestrzenią, w jakiej rozgrywa się akcja dramatu. Są tu też zdjęcia z różnych inscenizacji.

W tym miejscu można znów wykorzystać metodę układanki lub zastosować inne metody,

np. dziennikarskie, gdy zależy nam na rozwinięciu wybranego zagadnienia. Uczniowie są

dziennikarzami wysłanymi do różnych miejsc: Warszawy, Wilna, Petersburga. Pracując w gru-

pach, zapoznają się z materiałem dotyczącym danego miasta. Ich zadaniem może być:

n sporządzenie notatek prasowych o wydarzeniach mających miejsce w mieście (np. o pro-

cesie filomatów i ich internowaniu w klasztorze Bazylianów, o przeglądzie wojska, okru-

cieństwie cara, o kosmopolitycznym towarzystwie stołecznym, o antagonizmach klasy-

ków i romantyków);

n napisanie reportaży o wyżej wspomnianych wydarzeniach lub osobach;

n zebranie materiału do programu telewizyjnego lub radiowego, który muszą odpowied-

nio zredagować, by go następnie przedstawić.

Zastosowane w Wymiarze duchowym animacje nie tylko zaciekawią (a może nawet rozba-

wią) uczniów, ale także pomogą im w zrozumieniu przenikających się wzajemnie i dzieją-

cych się równocześnie wydarzeń. Animacje te można potraktować jako ilustracje pomocne

dla nauczyciela w omawianiu i komentowaniu różnych scen lub problemów dramatu. Ob-

razują one, co dzieje się w duszach bohaterów, dzięki nim uczniowie mogą zrozumieć rolę

duchów w dramacie. Animacje można także potraktować jako inspirację dla uczniów do

różnych twórczych działań np. odegrania na lekcji tego misterium, napisania recenzji, in-

terpretacji, stworzenia scenariusza filmowego współczesnego horroru lub thrillera psycho-

logicznego.

Natomiast Wymiar Boski został pomyślany przez autorów nie tylko jako sakralny wymiar

utworu. Chodziło tu bowiem nie tyle o związek z boskością, więc konkretnym aspektem

religijnym czy nawet teologicznym, ale o wymiar wyjątkowy, „wyższy”, trudny do określe-

nia, bo literacki i duchowy zarazem. Stąd też przyjęta pisownia: „Wymiar Boski” przez

analogię do Boskiej Komedii (i Nie-Boskiej Komedii ), z jej uprzestrzennieniem, piętrowym upo-

rządkowaniem Kosmosu.

Wymiar Boski może być przeznaczony do samodzielnej pracy uczniów. Ta część programu

zawiera pytania do każdej sceny dramatu, które pomagają młodzieży przy samodzielnej

analizie i przy podsumowaniu.

Wszystkie wymiary są ze sobą zsynchronizowane i stanowią wzajemne uzupełnienie.

Każdą scenę, w której występują duchy, można obejrzeć w trzech wymiarach, korzystając

z przycisków u dołu ekranu. Można również wybrać wymiar i kolejno analizować w nim

poszczególne sceny.

Dodatkowym urokiem tej części prezentacji jest warstwa dźwiękowa i animacje.

IV część Dziadów

Ta część prezentacji jest przygotowana tak, by zachęcała do refleksji na temat siły uczucia

i jego wpływu na psychikę zakochanego człowieka. Pod ikonami trzech serc zamieszczony

został materiał do następujących rozważań.

„Pierwsze serce” – zawiera fragment „Polskiej Kroniki Filmowej” donoszącej o występie

Mirona Białoszewskiego w roli Gustawa w Teatrze Osobnym w 1963 r. Film jest dobrym

przyczynkiem do dyskusji nad uniwersalnym sposobem ujęcia przez Mickiewicza tematu

wielkiego uczucia, który w sto lat później nadal inspiruje awangardowych twórców, takich

jak Białoszewski, do szukania nowych środków dla wyrażenia siły i ekspresji uczuć Gusta-

wa. Uczniowie mogą pokusić się o własną recytację słynnego monologu Gustawa. Do tej

części lekcji odpowiednią metodą analizy dramatu byłaby więc drama, a rozważania mogą

być kontynuowane w następnej części prezentacji, umieszczonej pod drugim sercem.

Warto także zatrzymać uwagę uczniów na materiale archiwalnym z „Polskiej Kroniki

Filmowej” i zapytać, czy pamiętają kroniki i wiedzą, jaką pełniły funkcję. Być może część

uczniów miałaby ochotę przygotować kronikę otwierającą kolejną lekcję polskiego, w której

zaprezentowaliby wydarzenia kulturalne z ostatniego miesiąca lub zdarzenia z życia klasy.

„Drugie serce” – tu autorzy prezentacji zamieścili fragment inscenizacji IV części Dzia-

dów Konrada Swinarskiego z 1973 r. Jerzy Trela w roli Gustawa wypowiada słynny monolog

(„Kobieto! puchu marny!...”). Monolog ten stwarza różne możliwości wykorzystania go

w szkole. Uczniowie mogą:

n nazwać uczucia i emocje Gustawa, by na tej podstawie omówić bogactwo uczuciowe

bohatera romantycznego;

n porównać sugestie Mickiewicza zamieszczone w didaskaliach z interpretacją Jerzego

Treli;

n ocenić skuteczność i wiarygodność gry aktora oraz jej zgodność z intencjami autora dra-

matu;

n zastanowić się nad koncepcją reżyserską, w myśl której podkreślony jest kontrast między

szaleństwem i bólem Gustawa a obojętnością nierozumiejącego go tłumu;

n zaproponować własną interpretację tego fragmentu ze szczególnym uwzględnieniem

skrajności uczuć bohatera i jego szaleństwa;

n scenę tę potraktować jako wstęp do rozważań nad sporem racji księdza i Gustawa.

„Trzecie serce” – stanowi kontynuację rozważań nad ponadczasowością romantycznej

koncepcji miłości. Obok prowokacyjnego zapisu tomografii serca (pokazującej, czym na

prawdę jest ludzkie serce – kłębiskiem uczuć czy mięśniem) zamieszczone jest zadanie dla

ucznia. Ma ono pobudzić młodzież do zadumy nad konsekwencjami romantycznej miłości.

Ćwiczenie to przeznaczone być może do pracy samodzielnej, np. do napisania wypracowa-

nia na temat: Czy romantyczna koncepcja miłości jest bliska, czy daleka współczesnemu

człowiekowi? Miłość – siła budująca czy niszcząca?

Powyższe zagadnienia rozstrzygane być mogą także w formie dyskusji, debaty lub sądu

na lekcji.

Widowisko i Upiór

Te dwie części mają dwojakie zastosowanie. Są one przydatne zarówno podczas analizy Dzia-

dów , jak i w czasie lekcji o charakterze ogólnym bądź przekrojowym.

W Widowisku znajdują się informacje o operze Carla Marii Webera Wolny strzelec , która

była dla Mickiewicza natchnieniem do napisania utworu wywodzącego się z ludowych ob-

rzędów „po większej części wiernie, a niekiedy dosłownie z gminnej poezji wziętych”.

Swobodna kompozycja scen oraz aura tajemniczości Dziadów są inspirowane operą, której

fragment – Chór strzelców – można usłyszeć na CD-ROM-ie. Ale obok genezy utworu warto

omówić nowoczesność dramatu romantycznego, który miał, podobnie jak opera, oddziały-

wać na odbiorcę poprzez prawie wszystkie zmysły (stąd pojawiły się trudności w wystawia-

niu sztuk romantycznych, o których Mickiewicz pisze w wykładzie Literatury słowiańskiej

zamieszczonym w podręczniku Przeszłość to dziś. Literatura – język – kultura dla klasy II, część

I, na stronie 131).

Kolejnymi ważnymi wątkami dotyczącymi dramatu romantycznego i wartymi omówie-

nia są: zwrot ku rodzimej kulturze i folklorowi oraz zerwanie z zasadami klasycyzmu

oświeceniowego w formie i treści dramatu. Również część Upiór przydatna jest nie tylko

w analizie samych Dziadów , ale też podczas omawiania takich tematów, jak: miłość roman-

tyczna, romantyczne widzenie świata, duchy i upiory, romantyczna wyobraźnia.

Przedstawiona tu mała „galeria upiorów” pozwala wprowadzić uczniów w charakter

epoki, zwrócić im uwagę na ważne przekonania i wyobrażenia romantyków oraz dokonać

podsumowania np. na fakultecie. Każdy z obrazów „galerii” można zobaczyć w wersji po-

większonej, przy której zamieszczony jest komentarz. Analiza prezentowanych obrazów

może dotyczyć poniższych tematów.

n Romantyczne widzenie świata: Nazwijcie ukazane na obrazach sytuacje i istoty. O jakiej

koncepcji rzeczywistości świadczą przedstawione motywy?

n Styl romantyczny, charakter epoki: Jakie elementy tworzą scenerię obrazów? Jak można

określić oddany na nich nastrój?

n Symbolika romantyczna: Jakie symbole odnajdujemy na obrazach? Jaka może być symbo-

lika przedstawionych postaci, rekwizytów?

n Tematyka i topika: Jakie motywy i tematy podejmują malarze w swoich obrazach?

n Malarstwo romantyczne: Jakie kolory dominują na obrazach? W jakiej scenerii rozgrywa

się akcja przedstawiona na obrazach? Jakie motywy są wspólne dla przedstawionych

obrazów?

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: