Szarota_Tomasz_-_Noc_Krysztalowa_nad_Sekwana.pdf

Studia Judaica 3: 2000 nr 1(5) s. 63-75

Tomasz Szarota

Warszawa

„ NOC KRYSZTA£OWA ” NAD SEKWAN¥

ZNISZCZENIE PARYSKICH SYNAGOG 2/3 X 1941 ROKU *

W sobotŒ, 4 X 1941 r., na pierwszej stronie dziennik ó w paryskich

ukaza‡ siŒ kr ó ciutki komunikat: „ Ostatniej nocy, w r ó ¿nych dzielnicach

Pary¿a, dokonane zosta‡y zamachy skierowane przeciwko synagogom. Za-

rejestrowano trochŒ szk ó d materialnych ” . 1 W rzeczywisto œ ci wydarzenia,

o jakich tu mowa, rozegra‡y siŒ w nocy z czwartku na pi„tek, a straty

materialne, o czym œ wiadcz„ cho æ by zachowane fotografie, by‡y bardzo

powa¿ne. 2 Ju¿ w pi„tek, 3 X 1941 r., wojskowy zarz„dca okupowanej

Francji (Milit ä rbefehlshaber) gen. Otto von St ü lpnagel otrzyma‡ w tej

sprawie informacjŒ od SS-Obersturmbannf ü hrera dr. Helmuta Knochena,

kieruj„cego parysk„ plac ó wk„ Policji i S‡u¿by Bezpieczeæstwa. 3 Tekst

tego dokumentu warto przytoczy æ w ca‡o œ ci:

W nocy z 2/3.10.1941 na siedem paryskich synagog zosta‡y dokonane za-

machy przy u¿yciu materia‡ ó w wybuchowych. PrzekazujŒ nastŒpuj„ce in-

formacje o poszczeg ó lnych wypadkach, w porz„dku czasowym:

1. O godz. 2.05 nast„pi‡a eksplozja w pobli¿u synagogi przy 12, Av.

Montespan. Szkody materialne w samym budynku, jak te¿ w budynkach

s„siednich, w promieniu 50 m.

2. O godz. 2.45 eksplozja przed synagog„ 21 bis, rue des Tournelles.

* Fragment ksi„¿ki U progu Zag‡ady. Zaj œ cia anty¿ydowskie i pogromy w okupowa-

nej Europie, kt ó ra uka¿e siŒ w Wydawnictwie Sic!

1 Cyt. Za „ Le Matin ” 1941, nr 20987 z 4 X (Attentats à Paris contre les synagogues);

por. „ L ’ Oeuvre ” 1941, nr 9456 z tej¿e daty; „ Paris-soir ” 1941, nr 447, z tej¿e daty –

wszŒdzie ten sam tekst.

2 ZdjŒcia zamie œ ci‡ S. K l a r s f e l d w ksi„¿ce 1941. Les Juifs en France. PrØludes

à la Solution finale, Paris 1991, s. 78-79.

3 Jego oficjalny tytu‡ brzmia‡: Der Beauftragte des Chefs der Sicherheitspolizei und

des SD f ü r Belgien und Frankreich. Diensstelle Paris. Ur. w 1910 r., mia‡ doktorat z an-

glistyki. Po wojnie, w 1954 r. skazany we Francji na karŒ œ mierci, w 1962 r. zosta‡ wy-

puszczony z wiŒzienia. Mieszka(‡) w Niemczech; jeszcze w 1990 r. udzieli‡ informacji

historykowi Berndowi Kastenowi.

TOMASZ SZAROTA

3. O godz. 3.00 na rue PavØe znaleziony zosta‡ podejrzany pojemnik, kt ó ry

zasta‡ postawiony przed synagog„. Badanie laboratoryjne w toku.

4. O godz. 3.05 eksplozja przed synagog„ 24, rue Copernic; szkody na par-

terze, jak te¿ w s„siednich budynkach, w promieniu 80 m.

5. O godz. 3.30 eksplozja przed synagog„ 15, rue Ste. Issure [winno by æ :

Isaure – T.S.]; szkody w budynku, jak te¿ w domach s„siednich, w pro-

mieniu 50 m.

6. O godz. 3.40 eksplozja przed synagog„ 15, rue Notre-Dame-de-Naza-

reth; wielkie szkody przy bramie wej œ ciowej do synagogi, liczne szyby

w s„siednich budynkach s„ zdruzgotane.

7. O godz. 4.15 eksplozja przed najwiŒksz„ parysk„ synagog„ (konsorcjum

izraelickie), 44 rue de la Victoire; powa¿ne szkody w synagodze, jak te¿

s„siednich budynkach, kt ó rych szyby okienne uleg‡y zniszczeniu. Dwaj

niemieccy ¿o‡nierze, kt ó rzy znajdowali siŒ w pobliskim gara¿u, zostali

lekko ranni.

Zamachy te, bez w„tpienia, nie s„ zwi„zane z zamachami dot„d dokonywa-

nymi. Raczej powinno siŒ by æ pewnym, ¿e sprawcami s„ radykalni fran-

cuscy wrogowie ¯ yd ó w, ci sami, kt ó rzy, tak jak onegdaj przy wysadzaniu

synagogi w Marsylii, tak teraz podobnie chc„ dzia‡a æ w Pary¿u.

WiŒc chodzi tu o sprawŒ czysto francusk„ (um eine rein franz ö siche An-

gelegenheit), kt ó rej zbadanie nale¿y do obowi„zk ó w francuskiej policji.

BŒdŒ donosi‡ o wynikach dalszych dochodzeæ. 4

Wniosek wyci„gniŒty przez Knochena by‡ jednoznaczny – zamach

dokonany zosta‡ przez Francuz ó w, a Niemcy nie mieli z tym nic wsp ó l-

nego. Nale¿y przypominie æ , ¿e prawie identycznie oceni‡ on zaj œ cie na

Polach Elizejskich w sierpniu 1940 r. 5 Wtedy, jak przypuszczam – cho æ

wcale nie mam co do tego pewno œ ci – on sam rzeczywi œ cie o przygoto-

waniu ca‡ej akcji chyba nie wiedzia‡, teraz po prostu k‡ama‡ i œ wiadomie

wprowadza‡ swego zwierzchnika w b‡„d. Zbieg okoliczno œ ci sprawi‡, ¿e

gen. St ü lpnagel dow ó d nieuczciwo œ ci i nielojalno œ ci Knochena otrzyma‡

4 T‡umaczenie na podstawie mikrofilmu bŒd„cego w posiadaniu Institut d ’ Histoire du

Temps PrØsent w podparyskim Cachan (dalej = IHTP) (sygn. A 106, klatka 5424-5425,

k. 263-264) dokumentu przechowywanego w tzw. zbiorach aleksandryjskich w Stanach

Zjednoczonych. Dokument w jŒzyku niemieckim opublikowa‡ L. P o l i a k o v: A Conflict

between the German Army and Secret Police over Bombing of Pariser Synagogues, „ Jew-

ish Social Studies ” 16: 1954, s. 253-266, tu s. 259.

5 W dniu 20 VIII 1940 r. grupy paryskich antysemit ó w przeprowadzi‡y akcjŒ rozbija-

nia szyb wystawowych w sklepach ¿ydowskich na Polach Elizejskich. Nazajutrz Knochen

pisa‡ w raporcie, ¿e chodzi‡o w tym wypadku o „ rein franz ö siche Aktion der antij ü dischen

Bewegung ” (co nie odpowiada‡o prawdzie, gdy¿ powi„zania organizator ó w zaj œæ m.in.

z ambasadorem Otto Abetzem by‡y ewidentne), Paris, Archives Nationales, zesp ó ‡ AJ40,

pud‡o 550, teczka (dossier) 3, k. 19.

„ NOC KRYSZTA£OWA ” NAD SEKWAN¥

ju¿ tego samego dnia, w kt ó rym zapozna‡ siŒ z jego raportem, lub ran-

kiem dnia nastŒpnego. Sta‡o siŒ to dziŒki dwom raportom, jakie przeka-

zali paryskiej Abwehrze dwaj agenci, wobec kt ó rych wygada‡ siŒ pod-

w‡adny Knochena, SS-Obersturmf ü hrer Sommer. Abwehra natychmiast

przekaza‡a sensacyjny meldunek gen. St ü lpnagelowi, ten za œ nakaza‡

œ ledztwo, poleci‡ aresztowa æ Sommera i za¿„da‡ odwo‡ania Knochena.

Dosz‡o do otwartego konfliktu w‡adz wojskowych z policyjnymi, i to na

najwy¿szym szczeblu.

Na podstawie zachowanych raport ó w owych dw ó ch agent ó w, a wiŒc

kapitana korwety Meurera i niejakiego Egona Steinfelda-Claytona, zeznaæ

Sommera oraz pism wysy‡anych przez gen. St ü lpnagela do OKH mo¿na

bardzo dok‡adnie zapozna æ siŒ z kulisami oraz przebiegiem akcji, wyko-

nanej w Pary¿u podczas nocy z 2 na 3 X 1941 r. 6

Zwi„zek po œ redni ma ona z wydarzeniem o kilka miesiŒcy wcze œ -

niejszym, a mianowicie z zamachem Paula Collette ’ a na Pierre ’ a Lavala

i Marcela DØata (tego, kt ó ry nie chcia‡ „ umiera æ za Gdaæsk ” ), dokonanym

podczas uroczysto œ ci zaprzysiŒ¿enia Legionu Ochotnik ó w Francuskich

do Walki z Bolszewizmem (LVF), w Wersalu 27 VIII 1941 r. EugŁne

Deloncle, przed wojn„ tw ó rca terrorystycznej organizacji La Cagoule, te-

raz organizacji Mouvement Social Revolutionnaire i wraz z Deatem je-

den z przyw ó dc ó w kolaboranckiego Rassemblement National Populaire,

a zarazem jeden z inicjator ó w powo‡ania LVF, by‡ œ wiadkiem zamachu.

Zar ó wno Laval, jak i DØat, lekko ranni, byli przekonani, ¿e organizatorem

zamachu by‡ w‡a œ nie Deloncle. Faktem jest, ¿e wsp ó ‡pracownica Delon-

cle ’ a Tania Masse, kt ó ra pono æ ostrzega‡a DØata, ¿e Delocle przygoto-

wuje jego odsuniŒcie z kierownictwa RPF, a by æ mo¿e wiedzia‡a te¿ co œ

o powi„zaniach Deloncle ’ a z zamachowcem, zosta‡a zamordowana, a jej

cia‡o wy‡owiono w pa Ÿ dzierniku 1941 r. z Sekwany. 7 Niezbitych dowod ó w

udzia‡u Deloncle ’ a w zamachu wersalskim nigdy nie znaleziono. Nato-

miast wiadomo, ¿e tu¿ po zamachu zg‡osi‡ siŒ on do paryskiej plac ó wki

Sipo i SD, zapewne osobi œ cie do Knochena, i zaproponowa‡ zorganizo-

wanie przez siebie jakiej œ anty¿ydowskiej akcji represyjnej, maj„cej by æ

jakby rewan¿em za dokonany w Wersalu – oczywi œ cie przez ¯ yd ó w –

zamach, prosz„c jednocze œ nie Niemc ó w o pomoc techniczn„ w przepro-

wadzeniu tego przedsiŒwziŒcia. Knochen, prawdopodobnie z pominiŒciem

6 WiŒkszo œæ z tych dokument ó w opublikowa‡ LØon Poliakov w aneksach do swego

artyku‡u (por. przyp. 4), ich komplet przechowywany jest w Stanach Zjednoczonych, a je-

go mikrofilm w IHTP w Cachan.

7 Por. Ph. B o u r d r e l: La Cagoule. 30 ans de complots, Paris 1970, s. 260-265.

TOMASZ SZAROTA

swego bezpo œ redniego zwierzchnika SS-Brigadef ü hrera Thomasa, zwr ó -

ci‡ siŒ w tej sprawie do szefa Sipo i SD, czyli Reinharda Heydricha. Po

pewnej zw‡oce Heydrich wyrazi‡ zgodŒ na przeprowadzenie akcji. Z ra-

mienia Knochena nadzorowa‡ j„ w‡a œ nie ó w Sommer, a Deloncle wy-

znaczy‡ czterech wykonawc ó w – byli nimi Gaudiot, Tremblay, Pedigrod

i Lehideux. Termin akcji wyznaczono na noc 2/3 X 1941 r. Materia‡y

wybuchowe zosta‡y sprowadzone z Berlina. Zamachowcom oddali Niemcy

do dyspozycji samoch ó d ciŒ¿arowy.

Dla ewentualnego zapewnienia sobie alibi SS-Obersturmf ü hrer Som-

mer na sztab akcji wyznaczy‡ lokal kabaretu „ Chantilly ” przy rue Fon-

taine. Zamierza‡ spŒdzi æ tam upojn„ noc w weso‡ym towarzystwie kole-

g ó w oficer ó w i jednocze œ nie kierowa æ stamt„d dzia‡aniami zamachowc ó w

oraz przyjmowa æ meldunki o przebiegu zleconego jemu i im zadania.

Pech chcia‡ – a mo¿e wcale nie by‡ to przypadek? – ¿e do weso‡ej kom-

panii do‡„czy‡ przebywaj„cy czasowo w Pary¿u agent plac ó wki Abwehry

z Brestu, wspomniany kapitan fregaty Meurer, oraz – chyba r ó wnie¿ agent,

ale raczej pozostaj„cy na us‡ugach policji – Egon Steinfeld-Clayton. 8 Byli

oni nie tylko œ wiadkami, jak jacy œ ludzie noc„, wchodz„c i wychodz„c

z lokalu, porozumiewali siŒ z Sommerem, ale tak¿e nazajutrz rano po-

nownie siŒ z nim spotkali w mieszkaniu prywatnym i us‡yszeli z jego

ust, gdy rozmowa zesz‡a na temat zamach ó w bombowych na synagogi,

zupe‡nie rewelacyjne o œ wiadczenie: „ Tym razem wszystko posz‡o wy-

œ mienicie ” oraz dodane z u œ miechem „ Na ostatni„ noc mieli œ my wspa-

nia‡e alibi ” . Jednocze œ nie Sommer poinformowa‡ ich o sprowadzeniu

z Berlina materia‡ ó w wybuchowych, kt ó re tym razem nadesz‡y du¿o szyb-

ciej ni¿ podobne przesy‡ki wcze œ niejsze. 9 Meurer z‡o¿y‡ natychmiast ra-

port w paryskiej Abwehrze, Steinfeld-Clayton uczyni‡ to samo, cho æ Meu-

rer prosi‡ go, by rzecz zachowa‡ w tajemnicy. Tre œæ obu niezale¿nych

raport ó w jest zgodna.

8 Prawdopodobnie obaj znale Ÿ li siŒ w towarzystwie Sommera zupe‡nie przypadkowo.

Nie jest jednak wykluczone, ¿e Deloncle ju¿ w ó wczas mia‡ jakie œ powi„zania z Abwehr„

i zawiadomi‡ wywiad wojskowy o przygotowywanej przez konkurencjŒ, czyli SD, akcji.

By æ mo¿e Abwehra wykorzysta‡a tu szansŒ, by skompromitowa æ SD w oczach gen. St ü l-

pnagela. Nadmieni æ pragnŒ, ¿e w 1943 r. Deloncle wyjecha‡ do Hiszpanii na zlecenie Ab-

wehry, za œ w styczniu 1944 r. zastrzelony zosta‡ we w‡asnym mieszkaniu przez agent ó w

Gestapo.

9 Mo¿na z tego wyci„gn„ æ wniosek, ¿e dzia‡aj„ca w Pary¿u niemiecka S‡u¿ba Bez-

pieczeæstwa ju¿ wcze œ niej uczestniczy‡a w organizowaniu zamach ó w bombowych, kt ó re

potem przypisywano francuskiemu ruchowi oporu i kt ó re mia‡y usprawiedliwi æ represje

wobec ludno œ ci.

„ NOC KRYSZTA£OWA ” NAD SEKWAN¥

Gen. Otto von St ü lpnagel, zapoznawszy siŒ z nimi, kaza‡ aresztowa æ

Sommera; odpowiedni rozkaz podpisa‡ 4 X 1941 r. komendant wojskowy

Pary¿a gen. Schaumburg, wysuwaj„c zarzut „ stworzenia zagro¿enia dla

mienia, zdrowia i ¿ycia ” . 10 Sprawa skierowana zosta‡a do Trybuna‡u

Wojskowego w Pary¿u, gdzie w nocy z 4/5 X 1941 r. dosz‡o do prze-

s‡uchania Sommera. Z zachowanego protoko‡u wynika, ¿e dochodzenie

prowadzi‡ SS-Sturmbannf ü hrer Kurt Lischka, by‡ obecny jeszcze jeden

esesman oraz przedstawiciele Policji Polowej i komendantury. Sommer

w gruncie rzeczy potwierdzi‡ to, co znalaz‡o siŒ w raportach obu agent ó w,

przy czym powiedzia‡ o antecedensach ca‡ej sprawy, a wiŒc kontaktach

z Delonclem. Stara‡ siŒ jednak przebieg rozmowy na temat zamach ó w

przedstawi æ w innym œ wietle. Kto œ inny mia‡ powiedzie æ , ¿e zamachowcy

„ znale Ÿ li sobie piŒkne alibi ” , a on, Sommer, tylko dorzuci‡, ¿e „ przynaj-

mniej wszystko dobrze siŒ uda‡o, a efekt by‡ wspania‡y ” . Rzecz znamien-

na, ¿e w protokole podpisanym przez LischkŒ w og ó le nie pada nazwisko

jego zwierzchnika – dr Knochena. 11 Dopiero w protokole zeznania Som-

mera, sporz„dzonym przez dr. Eggersa, owego przedstawiciela komen-

dantury i cz‡onka kompletu sŒdziowskiego, znalaz‡ siŒ nastŒpuj„cy ustŒp:

„ Rozkaz udzielenia niemoralnego poparcia zamachom bombowym zosta‡

mu przekazany przez kierownika jego plac ó wki s‡u¿bowej, dr. Knochena.

Nie wie on, czy dr Knochen dzia‡a‡ tu na otrzymane odg ó rne zlecenie ” . 12

Po otrzymaniu tego meldunku dla gen. St ü lpnagela sta‡o siŒ jasne,

¿e wszystko dzia‡o siŒ poza nim i o niczym nie zosta‡ wcze œ niej powia-

domiony. Zirytowa‡ siŒ tym bardziej, ¿e w dniu poprzedzaj„cym zama-

chy odby‡ d‡ug„ konferencjŒ z Knochenem na temat zwalczania ruchu

oporu, ten mia‡ wiŒc okazjŒ powiedzie æ mu o przygotowywanej na zbli-

¿aj„c„ siŒ noc akcji. Ma‡o tego, 4 X 1941 r. Knochen o œ mieli‡ siŒ przeka-

za æ genera‡owi kolejny raport, tym razem dotycz„cy reperkusji zamach ó w

i opinii co do mo¿liwych sprawc ó w, zn ó w ani s‡owem nie wspominaj„c

o roli swej plac ó wki. Tego samego dnia, zapewne dowiedziawszy siŒ

o aresztowaniu Sommera, Knochen wyjecha‡ do Berlina, by æ mo¿e we-

zwany tam przez Heydricha.

W poniedzia‡ek, 6 X 1941 r., gen. von St ü lpnagel wys‡a‡ do OKH na

rŒce G‡ ó wnego Kwatermistrza gen. Eduarda Wagnera obszerne pismo

zawieraj„ce przebieg wydarzeæ i wyja œ niaj„ce negatywne konsekwencje

podjŒtych na w‡asn„ rŒkŒ dzia‡aæ S‡u¿by i Policji Bezpieczeæstwa. Jego

10 IHTP, mikrofilm A 106, klatka 5434, k. 276.

11 L. P o l i a k o v, jw., s. 261-262.

12 IHTP, mikrofilm A 106, klatka 5422-5423, k. 262-263.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: