Dzieje Rosji III.pdf

FELIKS KONECZNY

Dzieje Rosji

(3)

CZĘŚĆ IV.

Cesarstwo rosyjskie.

(Od r. 1725.)

XIX. PAŃSTWO POZA SPOŁECZEŃSTWEM.

(1725-1762.)

Ż adnego "razkolnika" nie ucieszyła śmierć Piotra W. tak, jak Aleksandra

Daniłowicza Mieńszikowa. Za łapownictwo, grabieże, nadużycia wszelkiego rodzaju,

bywał on już od r. 1714 ciągle pod sądem, dając sobie jednak radę za protekcją Katarzyny;

wkońcu atoli nietylko skazanym został na stracenie, ale wyrok miał być wykonany.

Egzekucja była postanowioną rzeczą, gdy wtem niespodziana śmierć cara robi ze skazańca

- rządcę państwa. Miał Mieńszikow zawsze swoje "stronnictwo", t. j. spółkę do robienia

interesów na sprawach państwa. Wspólnicy działali szybko, energicznie, okazali obrotność

nadzwyczajną, i pozyskali dla siebie gwardję.

Tron należał się synowi nieszczęsnego carewicza Aleksego Piotrowicza, Piotrowi

Aleksiejewiczowi. Ten liczył lat dziesięć, i dzięki temu wdarła się na tron analfabetka

Marta-Katarzyna, zrazu jako niby opiekunka nieletniego Piotra, a władcą rzeczywistym

stawał się Mieńszikow, teraz jawny jej ulubieniec, dobry wódz, lecz również ledwie

umiejący się podpisać. Katarzyna I (1725-1727) zaledwie dwa lata zadziwiała Europę swą

karjerą. Po jej zgonie zostawił Mieńszikow tron dwunastoletniemu Piotrowi II (1727-

1730), w nadziei, że będzie nadal rządził za nieletniego.

Pozostawał też przy władzy Osterman, już wicekanclerz, a przez Katarzynę mianowany

ochmistrzem Piotra II. Dzięki jemu doszła do skutku w rok po zgonie Piotra W.

zamierzona przezeń akademja nauk, na którą ówczesna Rosja zdobyła się w sposób nader

prosty: mianowano członkami Niemców. Jak przemysł powstać może przez sprowadzenie

obcego kapitału i cudzoziemskich zawodowców, podobnież w Rosji powstała nauka.

Wszystko według reguł świata materjalnego, wszystko techniką; świat cały mechanizmem,

który można sobie "zrobić", skoro tylko podpatrzy się, jak to wygląda u obcych.

Nagle Mieńszikow upadł, pomimo że Piotra II zaręczył ze swoją córką. Zanim wyszły na

jaw szczegóły spisku, osnutego przez Ostermana, już Mieńszikow był uwięziony i

wywieziony, a władza przeszła w ród Dołgorukich (i narzeczoną zmieniono Piotrowi na

Dołgorukównę). Ażeby uwolnić się od poprzednich wpływów i mieć Piotra wyłącznie w

otoczeniu, należącem do spółki Dołgorukich, przeniesiono dwór carski z powrotem do

Moskwy. Wyniknęło to z motywów natury osobistej, z zazdrości o władzę, a łączyło się

siłą faktów z zagadnieniem, czy państwo ma być nadal rządzone w formach Piotra W., w

formach niemieckich, czy też nawróci się do tradycyj staro-moskiewskich. Wmieście

Moskwie nie było jeszcze nic "zreformowanego"; przeciwnie, stara stolica przez niechęć

do Petersburga była demonstracyjnie, umyślnie "starą": tam noszono brody

"starobojarskie".

Wszelako owe zabiegi rozbiły się o krótkość czasu, wymierzonego przez losy Piotrowi II,

który zszedł z tego świata w r. 1730, w l6 roku życia swego. Dynastja Romanowych

wygasła na nim po mieczu. Pozostawały dwie córki Piotra W. i bratanica, księżna

kurlandzka. Partja moskiewska przeprowadziła oddanie tronu tej ostatniej, mając pewne

obliczenia, że caryca Anna nie będzie popierała kierunku "petersburskiego". Zawiedziono

się.

Anna Iwanowna (1730-1740) była wdową od lat 19. Małżonek jej, kurlandzki Fryderyk

Wilhelm, zmarł zaraz po ślubie, lecz wdowa pozostała w kraju, osiadłszy w Mitawie,

podczas gdy ostatni z Ketlerów, wuj i następca jej męża, Ferdynand, przebywał stale

zagranicą. Na dworze mitawskim zabłysnął łaskami księżnej szlachcic i właściciel

niewielkich dóbr w Kurlandji, Ernest Jan Buehren. Nowa caryca zabrała go z sobą do

Moskwy i zrobiła hrabią; przy tej sposobności nabrał Buehren francuskiego pochodzenia, a

mianowicie od książąt (duków) Bironów, których herbem i nazwiskiem posługiwał się

odtąd stale! Niemiecki ulubieniec kierował Annę ku Petersburgowi i skłonił ją, że już w r.

1732 przeniosła stolicę na nowo nad Newę. Tam szafował tysiącami wyroków za same

choćby podejrzenie o niechęć przeciw swej osobie. Panowanie Anny można śmiało

nazwać czasami terroru dworskiego. Od czasów Iwana Groźnego nie było takiego

pogromu na bojarstwo, a ze szczególną zaciekłością ścigał Biron stare historyczne rody.

Pod zwierzchnictwem Birona rządził dalej Osterman, a obok niego Burhard Krzysztof

Muennich, stary generał Piotra W., za Anny naczelnik "kolegjum wojennego". Trzech tych

Niemców uprawiało politykę zewnętrzną; mieli zaś do czynienia przedewszystkiem ze

sprawami polsko-rosyjskiemi.

Obsadzenie tronu polskiego po śmierci Augusta II (1733) stało się powszechną sprawą

europejską, mając zadecydować w walce dwóch obozów, francuskiego a habsburskiego.

Cesarz Karol VI pragnął zapomocą swej "sankcji pragmatycznej" przenieść kompleks

dzierżaw habsburskich na córkę, Marję Teresę, i utrzymać w ten sposób nadal rozległą

"Austrję", podczas gdy Ludwik XV chciał wygaśnięcie dynastji po mieczu wyzyskać do

rozbicia dawnej monarchji Habsburgów. Na elekcji polskiej wybrano jednomyślnie

Leszczyńskiego (powtórnie), który był teściem Ludwika XV. Obóz francuski był górą,

Polska mogła przechylić szalę przeciwko Austrji.

Nie padł na elekcji ani jeden glos za domem saskim, i nowy elektor August III, syn

Augusta II, postanowił wszelako zdobyć sobie tron polski przemocą, do czego uzyskał

bardzo łatwo posiłki od Austrji i Rosji. Żona jego była bratanką Karola VI, i z tego tytułu

mógłby elektor dochodzić przeciwko Marji Teresie pretensyj do części habsburskiego

spadku, który cesarz pragnął przekazać córce niepodzielnym. Elektor przyrzekł uznać

sankcję pragmatyczną, a otrzymywał zato 12.000 wojska na wyprawę polską. Jeszcze

łatwiej, bo taniej, otrzymywał pomoc Rosji: przyrzekł Bironowi, że kiedy zostanie królem

polskim, nada mu po najdłuższych dniach Ferdynanda księstwo kurlandzkie, lenno Korony

polskiej. Skutek był cudowny: w 10 dni po objęciu rządów przez Leszczyńskiego ukazały

się pod Warszawie przednie straże rosyjskiej 40.000 armji. W ten sposób wzięła Rosja

udział w "wojnie sukcesyjnej polskiej".

Z jednej strony Francja, Hiszpanja, Sardynja, z drugiej Rosja i Ąustrja zmagają się na

pobojowiskach we Włoszech i nad górnym Renem. Muennich zdobywa Gdańsk (1734), z

którego Leszczyński ledwie uszedł z życiem, poczem dokonuje podboju Polski. Odwołano

go do Turcji, z którą wybuchła niespodzianie wojna (1736-1739), przez nikogo w Rosji

wtenczas nie wywoływana, narzucona przez Francję, która podmówiła sułtana, ażeby

usunąć armję rosyjską z pobojowisk środkowej Europy. Muennich zdobył w r. 1736 Krym,

następnego roku Oczaków, a w r. 1739 Mołdawję. Zwycięstwa te nie dały odpowiednich

korzyści, gdyż Szwecja poczęła gotować się do wojny o odzyskanie Inflant, co widząc

Osterman, parł do pokoju z Turcją, i udało mu się pozyskać aprobatę Birona. Zawarto

pokój belgradzki 1739 r., w którym Rosja poprzestać musiała na krainie pomiędzy Bugiem

a Dnieprem. Rok przedtem skończyła się wojna "sukcesyjna polska" utwierdzeniem

Augusta III Sasa na tronie, i uznaniem austriackiej sankcji pragmatycznej, wzamian czego

musieli się Habsburgowie zrzec niemal wszystkich posiadłości we Włoszech.

Cel uczestnictwa w tych wojnach ze strony rosyjskiej osiągnięty został już w r. 1737. Po

bezdzietnej śmierci ostatniego z Ketlerów należało według prawa lennego wcielić

Kurlandię do Korony, otrzymał ją atoli Biron za pomoc, do zdobycia tronu polskiego

dostarczoną, Biron nie osiadł w swem księstwie, lecz został przy Annie i władał nadal

państwem rosyjskiem.

Szczególnym był podkład tych rządów. Biron jest typem: ani on, ani żadna z osób,

frymarczących tronem rosyjskim w tych czasach, nie miała za sobą stronnictwa wewnątrz

kraju, choćby grupy z jakiemiś dążeniami politycznemi. Co więcej, niema też grupy

opozycyjnej. Nastaje doba najzupełniejszej apatji społeczeństwa, nie biorącego udziału w

sprawach państwa ani nawet negatywnie. Polityka rosyjska była w tych latach nader

czynną, w sprawy europejskie mieszano się coraz wydatniej, skropiono pół Europy krwią

rosyjskiego żołnierza, ale to wszystko robi dwór, i tylko dwór. A dwór tych malowanych

carów i caryc nie ma również żadnego związku wewnętrznego ze sprawami publicznemi,

bo niema tam żadnych przekonań, żadnych dążeń - są tylko prywatne interesy, dla których

nadużywa się państwa. Polityka rosyjska zależną jest w tych latach najzupełniej od

przypadkowości osobistych kaprysów i zachcianek, bez jakiegokolwiek wytkniętego celu.

Wyprawiano lekkomyślne harce siłami Rosji.

Nastał stosunek państwa do społeczeństwa gorszy i niższego typu, niż niegdyś rozbieżność

społeczeństwa a państwa - wytworzyło się państwo poza społeczeństwem. Nigdy w

dziejach Europy nie zaszło coś podobnego, ani też żadne z państw europejskich nie

zdołałoby utrzymać się w takim stanie, podczas gdy państwo rosyjskie wyszło z tej doby...

wzmocnione. Wniosek z tego, że dla istnienia i rozwoju tego państwa obojętnym jest

stosunek do społeczeństwa. Poza społeczeństwem zgoła funkcjonowała doskonale machina

państwowa nawet w okresie po r. 1725. Państwo składa się z dwóch sfer: z dworu i

biurokracji potrójnej: cerkiewnej, cywilnej i wojskowej. Póki te trzy czynniki trzymają się

razem, a są do dyspozycji dworu, może państwo, pozostające poza społeczeństwem,

rozwijać się i kwitnąć, prowadzić ruchliwą politykę zagraniczną, czyniąc zabory, urastając

na coraz potężniejsze mocarstwo. Jeden tylko jest przytem warunek, ale nieodzowny:

potrójna ta biurokracja musi mieć dobrobyt. Oto tajemnica ustroju państwa rosyjskiego.

Różnica biurokracji rosyjskiej a europejskiej objawiała się zaś na zewnątrz tem, że w Rosji

żywioł wojskowy przenikał coraz bardziej do wysokiej sfery administracji, podczas gdy w

Europie eliminowano wojskowych coraz bardziej z zarządu kraju i z polityki. Symbolem

tego państwa poza społeczeństwem: uzbrojony biurokrata, generał-czynownik. Posiadając

monopol rutyny w administracji i siłę, umie uzbrojona biurokracja narzucić swą wolę i w

dół i w górę, ludności i dworowi w końcu. Ulega nieraz dwór, bo jest niepewny jutra, w

ciągłej trwodze, czy jaki nowy spisek nie sprowadzi zmiany... osób, a wszak tylko o osoby

chodziło.

W tej swoistej formacji państwa poza społeczeństwem panowanie Anny Iwanowny nie

było jeszcze najgorsze. Umarła w rok po pokoju belgradzkim. Schyłek życia przeszedł jej

na obmyślaniu sposobów, jakby zapewnić nadal władzę Bironowi. Wprowadziłaby go na

tron, zapisałaby mu państwo, gdyby to było jakkolwiek możliwem. Szczęśliwy dla jej

marzeń zbieg okoliczności zezwolił jej na kombinację, która zapewniała księciu

kurlandzkiemu władzę nad Rosją na długie lata, które mógł sobie wyzyskać, ażeby przy

nadarzonej pomyślnej sposobności posunąć się jeszcze wyżej, z księcia na cara, cesarza,

może na imperatora...

Anna miała siostrę rodzoną, Katarzynę Iwanownę, którą Piotr W. wydał był za Leopolda

meklemburskiego. Córka z tego małżeństwa, Anna, wyszła za księcia brunświckiego

Antoniego Ulryka, z linji Braunschweig-Bevern, i właśnie w czasie, gdy carycy Annie

wypadło gotować się na śmierć, powiła syna, Jana (24 sierpnia 1740). Noworodka tego

mianowała Anna Iwanowna swym następcą, mianując zarazem w testamencie Birona

regentem - o co chodziło.

Rachuba ta zawiodła. Jaś brunświcki figuruje wprawdzie w spisie carów jako Iwan VI

(1740-1741), bo mu składano najformalniej hołd poddańczy, kiedy liczył dwa miesiące

życia, ale w kilka dni potem Muennich, rozporządzając gwardją, uwięził Birona i wywiózł

na Sybir, za Mieńszikowem. Regencję objęła matka Jasia, Anna Leopoldowna, a mąż jej.

Antoni Ulryk, ogłoszony skromnie naczelnym wodzem armji. Sobie zapewnił Muennich

stanowisko pierwszego ministra, Ostermanowi pozostawiając sprawy zewnętrzne. Wkrótce

nowa zmiana: Antoni Ulryk i Osterman spiknęli się przeciw Muennichowi... Nastaje

ciekawy epizod w dziejach caratu, który możnaby nazwać czasami brunświckiej

gospodarki, gdyż o "rządach" we właściwem znaczeniu tego wyrazu niema co mówić.

Muennich podał się do dymisji w maju 1741, ponieważ nie zgadzał się z regentką co do

polityki zewnętrznej. Wybuchła po śmierci Karola VI (1740) wojna "sukcesyjna

austrjacka", druga wojna o sankcję pragmatyczną. Regentką sprzyjała Marji Teresie,

Muennich był za Prusami, które wszczęły t. zw. pierwszą wojnę śląską. Niebawem stanęły

za Fryderykiem W. i wystąpiły przeciwko Marji Teresie: Saksonja, Bawarja, Francja,

Hiszpanja, Szwecja. Francuskie i szwedzkie poselstwa w Petersburgu znalazły sposób na

Annę Leopoldownę. Wysunięto kandydatkę do tronu w osobie Elżbiety, córki Piotra W. i

Katarzyny (przedślubnej, ur. 1709), pozyskano dla niej gwardję, urządzono zamach stanu

w nocy z 6 na 7 grudnia 1741. Muennich i Osterman wyprawieni na Sybir, brunświccy

małżonkowie wtrąceni do więzienia wraz z niemowlęciem-carem. Osterman zmarł w

Syberji po sześciu latach, Muennich wrócił po latach 20, a "Iwan VI" nigdy już nie

odzyskał wolności. W taki sposób weszła Rosja w wir wojny o panowanie Marji Teresy,

wprowadzona w sprawę państwu rosyjskiemu obojętną, intrygą i przekupstwem obcych

poselstw. Zmiany polityczne dokonywały się nie ze starcia się kierunków politycznych (nie

było ich wcale), lecz ze starć na tle ciasnego widnokręgu rodzinnych zawiści i nienawiści,

dzięki czemu każda ze stron wojujących miała w swem ręku jakiegoś kandydata do tronu

lub do... stanowiska ulubieńca, jako ślepe narzędzie.

Szwecja złączyła się pośrednio z koalicją przeciw Marji Teresie tylko dlatego, że w

porozumieniu z Francją nadarzała się sposobność podsycania anarchji dworskiej w

Petersburgu; dlatego protestowała Szwecja przeciw pomijaniu praw do tronu Elżbiety i

wystarała się o zamach stanu, łudząc się objawami anarchji rządowej, sądząc, jakoby to

dowodziło osłabienia państwa rosyjskiego, co miało wieść do odrobienia pokoju

nysztadzkiego. Intryga udała się nadspodziewanie; nie trzeba było nawet zdobywać

Petersburga dla Elżbiety, na co zdecydowanym był Fryderyk szwedzki (1720-1751). Ale

oto właśnie klasyczny przykład, jak w Petersburgu ówczesnym nikt nie reprezentował

żadnego kierunku politycznego. Wszczętą jeszcze w ostatnich dniach Ostermana wojnę

musiał król szwedzki kontynuować z własną na tron rosyjski kandydatką, Elżbietą, gdyż

dwór jej nie dal się zamienić w żadne stronnictwo polityczne. Wojna była zaś dziwnie

pomyślna dla Rosji, na której zanarchizowanie tak napewno liczono. Pogrążona w

anarchji, Rosja podyktowała warunki pokoju w Abo w r. 1745, zagarniając południową

Finlandję aż po rzekę Kyme.

Wszelkie a wszelkie obliczenia względem polityki rosyjskiej zawodziły cudzoziemców w

połowie XVIII wieku zupełnie tak samo, jak za Iwana Srogiego. Francja i Szwecja nie

odniosły potem najmniejszej korzyści z tego, że zamknęły przezornie brunświckiemu

domowi drogę powrotu na tron: Elżbieta Piotrowna (1741-1762) mianowała odrazu

następcę tronu, będąc jeszcze pod wpływem posłów francuskiego i szwedzkiego, na

samym wstępie swego panowania. Był nim siostrzeniec jej, syn młodszej siostry, Anny

Piotrowny, wydanej za księcia Holstein-Gottorpskiego. Czternastoletni książę Karol,

sprowadzony natychmiast do Petersburga, otrzymał przy przejściu na prawosławie imię

Piotra. Było to w r. 1742. W dwa lata ożeniono go z córką ubogiego książątka na Anhalt-

Zerbst, Krystyna Augusta, który był pruskim generałem i gubernatorem Szczecina. Ślub

siedmnastoletniego Karola-Piotra z szesnastoletnią Zofją Augustą, przemianowaną w

prawosławiu na Katarzynę, odbył się 1745 r. Carewiczowa uczyła się od carycy

zmysłowości, doprowadzonej do wyuzdania; zasłynęły z niej obie, Elżbieta i Katarzyna.

Uczennica przeszła następnie mistrzynię, ale historja nie według tego ją sądzi, gdyż ona

miała wprowadzić na nowo do rządów celowość i wzgląd na interes państwa. Miała talent,

a młodo stanąwszy blisko tronu, miała dużo czasu na polityczne wykształcenie, którego

potem złożyła liczne dowody.

W wojnie o sukcesję habsburską zmieniały się kaprysy Elżbiety. Neutralna do r. 1746,

doznawszy od Fryderyka W. osobistej obrazy, zawarła pośpiesznie sojusz z Marją Teresą i

z całym pośpiechem wyprawiła wojsko aż nad Ren. Europa przyzwyczajała się do

pochodów wojska rosyjskiego, w którem ani generałowie nawet nie wiedzieli, za co

walczą... Tym razem wystąpienie Rosji przyśpieszyło zawarcie pokoju (akwizgrańskiego

1748 r.).

Elżbieta tajnym artykułem sojuszu otwierała atoli Marji Teresie nadzieje odzyskania

Śląska i stała się w ten sposób inicjatorką trzeciej wojny o Śląsk, wojny siedmioletniej

(1756 do 1763). Przez lat kilka grupowały się i zmieniały przymierza w Europie. Do

porozumienia austrjacko-rosyjskiego przystępował August III Sas, zbity poprzednio przez

Prusaków, żądny odwetu. Król pruski dowiedział się o układach, ubiegł Sasa, wkroczył w

r. 1756 do Saksonji, zajął Drezno. Natenczas August III szukał pomocy w swem królestwie

polskiem, oficjalnie neutralnem, i w tej okoliczności tkwi węzeł, wiążący sprawy całego

wschodu europejskiego w całość polityczną.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: