OSOBOWOŚĆ W UJĘCIU „WIELKIEJ PIĄTKI”

1.     Różne definicje osobowości.

Nie istnieją narzędzia czy też metody badawcze, które pozwoliłyby w jednoznaczny sposób stwierdzić, że osobowość istnieje, a tym samym nie jest ona wyłącznie bytem abstrakcyjnym. Za istnieniem osobowości przemawiają pewne argumenty. Dwa z nich wydają się być szczególnie ważne – po pierwsze w różniących się miedzy sobą sytuacjach zachowania indywidualne danej jednostki wykazuje pewne podobieństwo tzw. Stałość zachowania, po drugie – w tej samej sytuacji zachowania indywidualne rożnych osób podobieństwa takiego nie wykazują. Hipotetyczność terminu rodzi z kolei problemy związane z jego definiowaniem. Nie ma jednej definicji osobowości, wiąże się to z  istotą pojmowania tego zjawiska przez badaczy. Liczba znaczeń jakie nadali psychologowie temu terminowi sięga nawet kilkudziesięciu pozycji.  Ogólnie mówiąc można przyjąć, że osobowość to zespół cech warunkujących spójność zachowania i tożsamość jednostki.

Inne definicje osobowości to:

-          osobowość to wewnętrzny system regulacji pozwalający na adaptację i wewnętrzną integrację myśli, uczuć i zachowania w określonym środowisku w wymiarze czasowym;

-          jest również definiowana jako charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno – przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje.

-          Lub osobowość to struktura całościowa cech psychicznych, warunkująca postępowanie człowieka wobec ludzi lub z ludźmi, wobec siebie oraz przedmiotów i zjawisk otaczającego świata.

Analizując i systematyzując funkcjonujące na gruncie psychologii teorie osobowości wyróżnić możemy następujące podejścia:

·         Psychodynamiczne

o        Teoria freudowska – w procesie kształtowania osobowości kładzie nacisk na doświadczenie zdobyte w dzieciństwie, popędy biologiczne oraz stosunki z rodzicami; (zobacz też psychoanalityczna teoria osobowości);

o        Teorie neopsychoanalityczne – podkreślają znaczenie podstawowych popędów oraz interakcji społecznych w kształtowaniu osobowości jednostki. Przedstawiciele: Carl Jung, Alfred Adler.

·         Teorie pola – traktują organizm jako całość, kładąc nacisk na dążenie jednostki do zaspokojenia podstawowego popędu jakim jest popęd samorealizacji. Przedstawiciele: Kurt Goldstein;

·         Teorie czynnikowe – przedstawiają osobowość jako zbiór cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, odczuwania, reagowania. Przedstawiciele: Joy Paul Guilford, Raymond Cattell, Hans Eysenck;

o        Teorie uczenia się – podkreślają czynniki sytuacyjne wywołujące określone zachowania oraz warunki wzmacniające owe zachowania. Przedstawiciele: Iwan Pawłow, Burrhus Skinner, Edward Thorndike, John Watson, John Dollard,

o        Teoria uczenia się społecznego – zwraca uwagę na społeczny aspekt kształtowania się osobowości, tj. bodźce i wzmocnienia społeczne. Przedstawiciele: Albert Bandura, Julian Rotter.

·         Teorie humanistyczne – Abraham Maslow, Carl Rogers, Frederick Perls, Kazimierz Dąbrowski;

·         Teorie systemowe – Milton Erickson, Oscar Ichazo, Marian Mazur.

2.     Historia „wielkiej piątki”.

  Początki wielkiej piątki sięgają teorii temperamentu PEN Hansa Eyesencka, jest to teoria czynnikowa, która zakłada biologiczne podłoże temperamentu i uniwersalność cech temperamentalnych. Eyesenck wyróżnił trzy podstawowe czynniki:

-          psychotyczność – oznacza cechę osobowości o charakterze psychotycznym, psychopatycznym lub schizofrenicznym. Eyesenck nie zdefiniował psychotyczności wprost, uznając ją za korelację między następującymi cechami – agresją, chłodem emocjonalnym, egocentryzmem, impulsywnością, aspołecznością, brakiem empatii i twórczością.

-          ekstrawersja –  oznacza cechę osobowości polegającą na tendencji do kierowania swojej percepcji i działań ku otoczeniu. Składa się z następujących cech – towarzyskość, żywotność, aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań.   Przeciwieństwem ekstrawersji jest introwersja.

-          neurotyczność – oznacza cechę osobowości polegającą na silnym niezrównoważeniu emocjonalnym o charakterze nerwicowym, niskiej odporności na stres, skłonności do popadania w stany lękowe. Przeciwieństwem neurotyczności jest równowaga psychiczna. Neurotyczność składa się z następujących cech – lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena i napięcie.

Każdy z tych czynników jest krańcem kontinuum. Wymiary teorii PEN są możliwe do badania kwestionariuszem EPQ-R znormalizowanym dla uczniów szkół ponadpodstawowych, studentów i osób dorosłych.

Koncepcja modelu „wielkiej piątki” oparta została na tzw.  hipotezie leksykalnej, zgodnie z którą, te spośród indywidualnych różnic pomiędzy ludźmi, które w toku ewolucji okazały się najistotniejsze z punktu widzenia przetrwania jednostki i jej społecznego funkcjonowania zostały utrwalone w warstwie leksykalnej języka w postaci pojedynczych terminów. Opierając się na analizie języka, którym się posługujemy można zatem wyodrębnić podstawowe cechy osobowości człowieka, przy czym bogactwo reprezentacji leksykalnej odpowiadające danej właściwości świadczy o jej istotności.

Jako pierwszy założenie, że uważne studia nad zasobem leksykalnym języka mogą okazać się istotne z punktu widzenia badań nad osobowością wysunął angielski przyrodnik Galton. Badacz ten w 1884 roku przeprowadził pierwszą leksykalną analizę słownika szacując liczbę określeń, która posłużyć mogła do opisu „charakteru człowieka”. W 1936 roku dwaj Amerykanie Allport i Odbert rozpoczęli własne studia w obszarze języka angielskiego. Opierając się na edycji słownika Webstera z 1925 roku, badacze ci wyodrębnili grupę ok. 18 tysięcy terminów odnoszących się do charakterystyki człowieka. Kryterium doboru była zdolność danej jednostki do określania różnic zachodzących pomiędzy zachowania dwóch ludzi. Lista tak dobranych pojęć stała się podstawą dalszej analizy. Zgromadzone wyrazy podzielono na cztery kategorie – pojęcia odnoszące się do cech osobowych człowieka, określania aktywności i przejściowych stanów psychicznych, terminy związane ze społecznym funkcjonowaniem jednostki i sferą wartości oraz terminy metaforyczne i pozostałe. W latach 1943 – 1948 Cattell ograniczył listę pojęć zaliczanych do cech osobowych z 4500 terminów do 35. otrzymaną w ten sposób grupę wyrazów poddał następnie analizie czynnikowej łącząc je w pewne zespoły, na podstawie których skonstruował następnie swój 16-czynnikowy model osobowości (16-PF). W 1949 roku Fiske zmodyfikował model Cattella, ograniczając go do zaledwie pięciu czynników. Zasadność tej koncepcji potwierdziły kolejne analizy czynnikowe również sprowadzając pełny opis osobowości do 5 głównych wymiarów.  Terminu „wielka piątka” do określania modelu 5-czynnikowego jako pierwszy użył Goldberg. Opracował on w 1976 roku model osobowości, który opublikował pod nazwą BIG FIVE. Współcześnie z pojęciem tym kojarzony jest jednak model McCrae i Costa opublikowany pod nazwą Five Factory Model.

Przy konstrukcji modeli 5 – czynnikowych jedynie w odniesieniu do takich wymiarów jak ekstrawersja i neurotyczność, można zauważyć pewną zgodność pomiędzy badaczami. Badania weryfikujące tezę o zakodowaniu różnic indywidualnych w języku związane z 5-czynnikowym modelem osobowości prowadzono w trzech nurtach – leksykograficznym, kwestionariuszowym i opartym na swobodnych opisach. W nurcie pierwszym pierwotny materiał do analizy stanowiły wszystkie pojęcia odnoszące się do charakterystyki człowieka zebrane ze słowników. W nurcie kwestionariuszowym analizie poddano już istniejące kwestionariusze osobowości i temperamentu. Nurt trzeci odwoływał się również bezpośrednio do języka przyjmując za źródło język naturalny. Wiarygodność modelu weryfikowano na zróżnicowanym pod względem pochodzenia językowego materiale, w przekroju międzykulturowym. W latach 80 prowadzono między innymi badania w Holandii, Niemczech, na Filipinach oraz na Wyspach Salomona i Orrisa. W latach 90 zaś we Włoszech, w Chinach, w Rosji, na Węgrzech, w Czechach i w Chorwacji. Na podstawie tych analiz opracowano rozwiązanie 5-czynnikowe potwierdzające słuszność hipotezy. 

3.     Model „Wielkiej Piątki” w ujęciu Costa i McCrae.

Wynikiem pierwszych prac nad modelem osobowości tych badaczy była koncepcja 3 – czynnikowa określana mianem NEO – od pierwszych liter nazw wymiarów wchodzących w jego skład – neurotyzm, ekstrawersja i otwartość na doświadczenia. Kolejne badania przyczyniły się do rozwinięcia pierwotnej koncepcji o dwa dodatkowe wymiary – ugodowość i sumienność – w rezultacie dając 5-czynnikowy model znany pod nazwą  FFM. W ujęciu McCrae i Costa treść poszczególnych wymiarów przedstawia się następująco:

-          wymiar ekstrawersji dotyczy społecznego funkcjonowania człowieka, określając zarówno zakres, jak i jakość nawiązywanych przez jednostkę kontaktów społecznych;

-          wymiar ugodowości związany jest z jakością ustosunkowań wobec innych ludzi, opisując rodzaj nastawienia dominującego w istniejących i tworzonych przez jednostkę relacji interpersonalnych;

-          wymiar sumienności opisuje zadaniową sferę funkcjonowania człowieka, obrazując stosunek jednostki do powierzonej jej pracy i zleconych w jej obrębie zadań;

-          wymiar neurotyzmu określa właściwości sfery emocjonalnego reagowania jednostki, opisując stopień zrównoważenia, jakość przeżywanych emocji, poziom odporności na stres oraz skalę realizmu myślenia;

-          otwartość na doświadczenia wiąże się z intelektualną sferą funkcjonowania człowieka, odzwierciedlając jego stosunek do nowych doświadczeń oraz tendencję do ich poszukiwania.

Wyróżnione w ten sposób wymiary determinować mają tzw. bazowy typ osobowości, określający potencjalne ukierunkowanie z jakim człowiek wchodzi w interakcje z otoczeniem – tzn. nie determinują one bezpośrednio treści zachowania, lecz określają jego styl i organizację.

Według McCrae i Costa zmienne wyodrębnione w modelu FFM spełniają cztery podstawowe kryteria wymagane od czynników pretendujących do miana podstawowych wymiarów osobowości:

-          charakteryzują się wysokim stopniem niezmienności;

-          mają podłoże biologiczne;

-          są uniwersalne;

-          posiadają przymiot realności.

Niezmienność danego wymiaru polega na tym, że zarówno na podstawie badań leksykograficznych, jak i kwestionariuszowych można doprowadzić do jego wyodrębnienia, tzn. „istnieje możliwość uzyskania 5-czynnikowej struktury zachowania w analizie cech ujmowanych przez różne modele osobowości”. Postulat posiadania przez zmienną podłoża biologicznego wynika z założenia, że podstawowe wymiary osobowości prawdopodobnie wykształciły się i utrwaliły ze względu na swą adaptacyjną wartość ułatwiającą jednostce przetrwanie w prehistorycznym środowisku. Ponadto istnieją dowody przemawiające za dziedzicznym charakterem zmiennych kształtujących osobowość. Uniwersalność wymiarów przejawia się natomiast w podobieństwie rezultatów badań przeprowadzanych na materiale zróżnicowanym językowo. Realność oznacza możliwość diagnozy konkretnego wymiaru, jak również praktycznego wykorzystania np. dla potrzeb terapii lub doboru zawodowego.

Autorzy modelu sugerują następującą kolejność przedstawiania czynników podczas badania – ekstrawersja, ugodowość, sumienność, neurotyzm i otwartość na doświadczenia. Pozwala to na przechodzenie od najsilniejszego wymiaru do najsłabszego.

Pomiaru czynników dokonuje się za pomocą inwentarza osobowości znanego pod nazwą NEO – Personality Inventory (NEO – PI). Inwentarz ten zawiera 181 itemów diagnozujących wszystkie podstawowe cechy osobowości. Każdy wymiar opisywany jest przez sześć podwymiarów zaopatrzonych w 5-stopniową skalę odpowiedzi.

W przypadku ekstrawersji są to – życzliwość, towarzyskość, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań i pozytywne emocje. 

Ugodowość określana jest przez szczerość, ufność, altruizm, ustępliwość, skromność i delikatność.

Sumienność wyznaczają samodyscyplina, obowiązkowość, kompetencja, dążenie do osiągnięć, rozwaga i porządek.

Neurotyzm charakteryzuje depresja, impulsywność, lęk, wrogość, samoświadomość oraz wrażliwość na zranienia.

Otwartość na doświadczenia przejawia się natomiast w fantazji, estetyce, uczuciach, działaniu, ideach i wartościach.

Przyjęto, że każdy wymiar i wchodzące w jego skład zmienne charakteryzuje dwubiegunowa rozpiętość. Tym samym w ekstrawersji wyraz znajdują zarówno towarzyskość jak i mizantropia, pewność siebie oraz opozycyjna względem niej nieśmiałość. Polska listę przymiotnikową dla potrzeb modelu „Wielkiej Piątki” opracował P. Szarota. Diagnozy danego wymiaru dokonuje się na podstawie łącznej sumy skal uzyskanych przez kandydata dla poszczególnych cech niższego rzędu. Diagnozie podstawowych cech osobowości służy skrócona   wersja inwentarza – NEO – Five Factory Inventory (NEO-FFI). Inwentarz ten obejmuje 60 itemów – po 12 dla każdego wymiaru.

4.     Model „Wielkiej Piątki” w praktyce.

-          cechy osobowości, a osiągnięcia szkolne i akademickie – badania pokazują, że cechy osobowości wykazują istotne powiązanie z osiągnięciami edukacyjnymi. Najsilniejszym predyktorem jest sumienność, której pozytywny wpływ uwidacznia się praktycznie niezależnie od poziomu kształcenia, najsłabszym zaś ugodowość, negatywna rola neurotyczności wzrasta wraz z poziomem kształcenia – w szkole podstawowej i średniej jej znaczenie jest niewielkie, lecz na poziomie kształcenia akademickiego odgrywa ona ewidentnie negatywną rolę. Otwartość na doświadczenia ma jednoznacznie pozytywne znaczenie, a jej rola również rośnie wraz z poziomem kształcenia. Badania nie ograniczają się jedynie do poszukiwania związku miedzy osobowością a różnymi miarami osiągnięć, ale dotyczą również uwarunkowań preferencji różnych form sprawdzania wiedzy, adaptacji do środowiska szkolnego w formie satysfakcji ze studiowania oraz postaw i zachowań prozdrowotnych.

-          cechy osobowości, a powodzenie zawodowe – tutaj największe znaczenie mają ekstrawertyczność i otwartość. Ta pierwsza wpływa na preferencje związane z wykonywaniem zawodów wymagających kontaktów z ludźmi, otwartość zaś wiąże się z preferowaniem takich zawodów, które wymagają kreatywności, pracy badawczej i intelektualnej. Neurotyczność choć nie wpływa bezpośrednio na preferencje zawodowe, to rzutuje negatywnie na satysfakcję z wykonywanej pracy. Wiąże się ona z przeciwwskazaniami do pracy silnie stresującej. Ugodowość predysponuje do pracy wymagającej działania na rzecz innych np. działania o charakterze charytatywnym. Sumienność zaś do pracy wymagającej szczególnej dokładności;

-          cechy osobowości a zdrowie fizyczne – neurotyczność wiąże się z tzw. postawami i zachowaniami zdrowotnymi, osoby takie znacznie częściej są palaczami i trudniej im rzucić palenie, neurotyczność zwłaszcza w postaci tzw. neurotycznej wrogości z tendencją do wypierania emocji jest czynnikiem chorób nowotworowych. Sumienność wiąże się z przejawianiem przez jednostkę pozytywnych i obiektywnie korzystnych zachowań zdrowotnych. Mała ugodowość zaś zwłaszcza w postaci tzw. cynicznej wrogości wiąże się z ekspresją gniewu, przez co jest czynnikiem ryzyka zawału serca, śmierci z powodu nagłej niewydolności krążenia i arteriosklerozy.

-          cechy osobowości, a style radzenia sobie ze stresem – neurotycy reagują na stres regresją, brakiem umiejętności decydowania się, uciekaniem w fantazję, wrogością i obwinianiem się; ekstrawertyków w sytuacjach stresowych charakteryzuje – optymizm, myślenie pozytywne, zdolność do racjonalnego działania i wyparcie; ludzie otwarci radzą sobie ze stresem przez humor, ujemnie przez wiarę; ludzie ugodowi mają tendencję do poświęcania  się w sytuacjach stresowych zaś ludzie sumienni mają tendencje pozytywna do...