TRYBUNAŁ STANU
I Działalność Trybunału Stanu jest przede wszystkim związana z odpowiedzialnością konstytucyjną, choć może też dotyczyć karnej.
II Odpowiedzialność konstytucyjna:
W związku z naruszeniem konstytucji lub ustawy ( nie dotyczy ustawy karnej, ale poza nią każdej ustawy bez względu na jej nazwę – ordynacja, prawo itd.) przez członka rządu lub innej określonej przez prawo naczelnej instytucji publicznej (a nawet osoba sprawująca urząd wyższej rangi).
III Inne kraje:
Wielka Brytania:
- impeachment – instytucja prawa zwyczajowego; wszczęcie i prowadzenie przez ciało ustawodawcze specjalnego postępowania p. osobom sprawującym funkcje publiczne
- powstał w XIVw. (1376 – sprawa p. Williamowi czwartemu baronowi Latimerowi), oskarżyciel – Izba Gmin, sądzi Izba Lordów;
- XVw. – wychodzi z użycia, XVIIw. Powrót, od 1806 niestosowana
- kary – więzienie, grzywna, śmierć
USA
- 1782r. ujęte w konstytucji na wzór brytyjski
- kara – tylko złożenie z urzędu
- rzadko na szczeblu federalnym
- proces Andrew Johnsona, próba wszczęcia wobec Richarda Nixona i Billa Clintona
- na szczeblu stanowym wszystkie oprócz Oregonu
Francja
- pojawienie się w okresie Rewolucji Francuskiej
- ciągle zmiany: III Republika, na wzór brytyjski; V Republika – sądzi Wysoki Trybunał Sprawiedliwości powoływany przez parlament, udział sędziów zawodowych, oskarżyciel – prokurator Sądu Kasacyjnego, sądzeni – prezydent, gdy popełni zdradę główną, członkowie rządu, zwykli obywatele (gdy są współwinni z członkami Rządu); uchwałę o pociągnięciu do odpowiedzialności – obie izby parlamentu, uchwałę sprawdza komisja (w składzie sędziowie zawodowi); Trybunał zbiera się w razie potrzeby
IV Trybunał Stanu w Polsce:
1. Problemy ustawodawcy w 1923, 1982, 1992:
- obowiązek wszczęcia sprawy – parlament czy prokuratura
- sądzenie – izba wyższa parlamentu czy specjalny sąd (trybunał stanu)
- czy kontrolować uchwałę przez sędziów zawodowych
- skład – mieszany czy tylko sędziowie zawodowi
- czy sędziowie zawodowi tylko z najwyższych instancji
- jak liczny komplet orzekający
- czy przewidywać apelację
2. Historia:
Polska Przedrozbiorowa
- konstytucja z 1565 mówi o odpowiedzialności urzędników ziemskich za zaniedbanie obowiązków
- II poł XVIIIw. – próby utworzenia sądów sejmowych, szczególnie dot. Rady Nieustającej
- Konstytucja z 1791 wprowadziła odpowiedzialność konstytucyjną członków rządu; postawienie przed sądem decyzją obu izb, sądził sąd sejmowy (12 senatorów i 24 posłów wybieranych poprzez losowanie), komplet - 15 sędziów wybieranych w losowaniu
- odpowiedzialność konstytucyjna również w Księstwie Warszawski i Królestwie Polskim
Druga Rzeczpospolita:
- utworzenie na podstawie art.56 Konstytucji
- ustawa z 7 IV 1923
- odpowiedzialność konstytucyjna: ministrowie, kierownicy ministerstw, prezes NIK, prezydent (+zastępujący go marszałek sejmu); prezydent nie odpowiadał przed sądami powszechnymi w sprawach karnych, lecz przed trybunałem
- sejm pociągał do odpowiedzialności
- Trybunał składał się z 12 członków, przewodniczył I Prezes Sądu Najwyższego
- sędziowie – funkcje sprawowali honorowo, nie mogli piastować żadnego urzędu państwowego
- sprawy: W. Kucharskiego (nie doszło do sądu) i G.Czechowicza (wpłynęła na konstytucję kwietniową)
- sprawa odpowiedzialności rządu na uchodźstwie o klęskę wrześniową – niewszczęta, mimo zamierzeń (wniosek PPS) – argumentowane niemożnością przeprowadzenia dochodzenia w warunkach emigracyjnych
III RP
- mimo manifestu PKWN nie powołano organu typu trybunału stanu
- art. 38 Konstytucji lipcowej przewidywał odp. Rady Ministrów – przepis nie wszedł w życie
- wg S. Rozmaryna gwarancję przestrzegania prawa przez sprawujących władzę miała dawać partia
- idea stworzenia trybunału stanu pojawiła się w latach 70-tych; marzec 1981 – pierwszy projekt przygotowany na Wydziale Prawa UW (inicjatywa obywatelska, przewodniczył M. Pietrzak), projekt przygotowany przez Stronnictwo Demokratyczne; 1982r. – projekt przygotowany przez kluby poselskie ówczesnych partii rządzących;
- ustawa o Trybunale Stanu – marzec 1982r.
3. Akty prawne po 1989r.:
- Mała Konstytucja – 17 X 1992r.
- XII 1992 – nowelizacja ustawy z 1982r.
- 6 IX 2001 – ustawa o zmianie ustawy o Trybunale Stanu (tekst jednolity w 2002)
- 29 VIII 2005 – kolejna nowelizacja
4. Aktualny stan prawny
Podmioty odpowiedzialne:
- Prezydent (Marszałkowie Sejmu i Senatu, jeśli go zastępują), członkowie Rady Ministrów, Prezes NIK i NBP, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych, osoby kierujące ministerstwami, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (Konstytucja 97 wyklucza kierowników urzędów centralnych)
- prezydent i marszałkowie ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną i karną wyłącznie przed Trybunałem
- członkowie RM – za naruszenie Konstytucji i ustaw oraz przestępstwa luz przestępstwa skarbowe popełnione z zw. z piastowanym urzędem (ale też przed powszechnymi, jeżeli sejm nie podejmie uchwały o pociągnięciu do odp. przed Trybunałem)
- pozostałe podmioty (zm. Prezes NIK) tylko za delikt konstytucyjny; za przestępstwa przed sądami powszechnymi
Cechy deliktu konstytucyjnego:
- działanie albo zaniechanie (realne dokonanie czynu)
- dokonanie przez osoby wymienione przez Konstytucję
- czyn nie jest przestępstwem
- czyn jest zawiniony (wina umyślna bądź nieumyślna)
- narusza Konstytucję lub ustawę (ale niekarną)
- dokonany w zw. z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzędowania
Naruszenie konstytucji lub ustawy:
W zakresie swojego urzędowania – naruszenie dokonywane w ramach kompetencji oznaczonych w Konstytucji lub w ustawach w odniesieniu do określonego podmiotu, ale są to naruszenia prawa – wadliwe akty stosowania prawa
W związku z zajmowanym stanowiskiem – oznacza działanie podmiotu naruszające prawo, dokonywane dzięki zajmowaniu wysokiego stanowiska z korzyścią dla siebie (działania poza przyznanymi kompetencjami)
Tryb stawiania przed Trybunałem:
- prezydent – tylko Zgromadzenie Narodowe; co najmniej 140 członków składa wniosek do Marszałka Sejmu
- pozostali – tylko sejm; wniosek składa prezydent, komisja śledcza (powołana na podst. Art. 111 Konstytucji 97) większością 2/3 jej członków lub co najmniej 115 posłów
- Marszałek Sejmu przesyła wniosek dla przeprowadzenia dochodzenia do Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej Sejmu; po uznaniu podstaw Komisja przesyła do ZN (w wypadku prezydenta) lub do sejmu;
- Komisja może wnioskować o pociągnięcie do odpowiedzialności lub o umorzenie postępowania;
- jeżeli ZN uchwali decyzję o pociągnięciu do odp. to stanowi ona akt oskarżenia;
- ZN wybiera 2 oskarżycieli z kwalifikacjami sędziowskimi ze swego grona;
- w pozostałych przypadkach z 2 oskarżycieli pochodzących z sejmu tylko jeden musi mieć kwalifikacje sędziowskie;
- oskarżycieli trzeba wybrać przez 3 miesiące
- przy oskarżeniu: prezydent tak jak powyżej, członkowie RM też, senatorowie i posłowie i najwyżsi urzędnicy państwowi uchwałą sejmu podjętą większością głosów przy co najmniej połowie ustawowej liczby posłów; senatorowie podlegają kompetencji senatu
Skład TS:
- liczny w porównaniu z analogicznymi instytucjami zagranicznymi
- od Konstytucji 97 składa się z przewodniczącego (z urzędu I Prezes Sądu Najwyższego), dwóch zastępców (z grona sędziów), 16 członków;
- połowa członków i zastępcy muszą mieć kwalifikacje sędziowskie
- komplet sądzący – przewodniczący + 4 sędziów
- sędziowie niezawiśli (art. 199 ust.3), immunitet formalny, względy i nietrwały
Dwuinstancyjność:
- od nowelizacji z 92’
- sądzi – przewodniczący +6 członków (bez sędziów orzekających w I instancji)
Kary:
- utrata czynnego i biernego prawa wyborczego na urząd Prezydenta, do Sejmu, Senatu i organów stanowiących samorząd terytorialny, a od 2004r. do Parlamentu Europejskiego
- złożenie z urzędu (prezydent), pozbawienie obejmowanego stanowiska (pozostali)
- zakaz obejmowania określonych stanowisk
- utrata wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych
- w sprawach karnych przewidziane w ustawach karnych
- możliwość jedynie orzeczenia o winie (znikomy stopień szkodliwości społecznej lub szczególne okoliczności)
- od 1996 (ustawa o uposażeniu byłego Prezydenta) TS może orzec dodatkowo karę utraty uprawnień przewidzianych przez w/w ustawę (dożywotnie wypłacanie co miesiąc uposażenia w wysokości połowy wynagrodzenia zasadniczego, ochrona na terytorium RP, świadczenia publicznych zakładów opieki zdrowotnej na zasadach określonych dla pracowników)
Retroaktywność ustawy
- TS może sądzić w sprawach czynów popełnionych przed dniem wejścia w życie ustawy o ile były one zabronione pod groźbą kary
- jeżeli czyn uprzednio popełniony polegał na nawet nieumyślnym naruszeniu konstytucji lub ustawy TS ogranicza się do stwierdzenia dokonanych naruszeń prawa
Zmiany wg Konstytucji 97’
- rozdział VIII art.. 198-201
- oprócz prezydenta i członków RM podmioty odpowiadają tylko za delikty konstytucyjne w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swego urzędowania
- Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych odpowiada przed TS
- ograniczenie liczby członków z 21 do 16
- rezygnacja z zastępców członków TS (dotychczas 5)
- odpowiedzialność konstytucyjna posłów i senatorów za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego (art. 198 ust. 2) lub zakazu nabywanie tego majątku (art. 107 ust. 1) [na wniosek właściwego Marszałka właściwa izba może uchwalić o pociągnięciu do odpowiedzialności a Trybunał może orzec o utracie mandatu przedstawicielstwa art.107 ust.2)]
Nowela z 9 V 1996r.:
- Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej przedstawia Sejmowi sprawozdanie z prac nad każdą przekazaną jej sprawą z wnioskiem o pociągnięcie do odp. lub umorzenie postępowania
- uchwała sejmu o pociągniecie do odp. zawiesza osobę w czynnościach; jeżeli dotyczy odpowiedzialności karnej posła lub senatora to uchyla mu immunitet
- po jej uchwaleniu Marszałek Sejmu przesyła Przewodniczącemu TS uchwałę Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej lub wniosek mniejszości, który w dalszym post stanowi akt oskarżenia
- uchylenie immunitetu parlamentarnego w razie odp. karnej wymaga zgody sejmu lub senatu
Nowelizacje ustawy o TS z 6 IX 2001r. i 29 VIII 2003r.:
- odpowiedzialność konstytucyjną ( za naruszenie Konstytucji, ustaw oraz przestępstwa i przestępstwa skarbowe) obok Prezydenta ponoszą też Marszałkowie Sejmu i Senatu wykonujący jego obowiązki
- brak przedawnień wobec tych osób za te przestępstwa, za które nie zostali postawieni w stan oskarżenia przed TS
- członkowie RM odpowiadają za naruszenie Konstytucji, ustawy oraz za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem; odpowiedzialność karna przed TS tylko, gdy Sejm w uchwale uzna za celowe łączne pociągnięcie zarówno do odpowiedzialności konstytucyjnej i karnej
- do odp. konstytucyjnej pociągnąć może - posłów wyłącznie Sejm, a senatorów Senat
- zalicza się także naruszenia lub zaniechania nieumyślne (wcześniej jedynie zawinione)
- wstępny wniosek o postawienie w stan oskarżenia i pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej muszą odpowiadać wymaganiom k.p.k. w stosunku do aktu oskarżenia
- zabezpieczenie mniejszości parlamentarnej – mogą dotyczyć umorzenia postępowania, postawienia w stan oskarżenia lub pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej
- powtarza przepisy Konstytucji, co do ważności uchwał ZN (wobec Prezydenta) i Sejmu (wobec premiera i członków RM); dla postawienia innych podmiotów bezwzględna większość głosów posłów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów
- uchwała Sejmu o pociągnięciu do odp. konstytucyjnej zawiesza w czynnościach podmiot
- gdy oskarżyciele tracą uprawnienia do czasu wybrania nowych ich obowiązki przejmuje Marszałek Sejmu
- po wyborze oskarżycieli Marszałek Sejmu przesyła przewodniczącemu TS uchwałę o pociągnięciu do odpowiedzialności konstytucyjnej + uchwałę Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej albo z wnioskiem mniejszości – stanowią one w dalszym postępowaniu akt oskarżenia
- skład TS – obywatelstwo polskie, pełnia praw publicznych, niekarani sądowo i niezasiadający w organach administracji rządowej; składają przyrzeczenie sędziowskie przed Marszałkiem Sejmu; otrzymują diety i zwrot kosztów podróży i zakwaterowania
- sąd zarazem I i II instancji (odróżnia od innych organów pełniących w Polsce funkcję wymiaru sprawiedliwości)
- postępowanie: brak powództwa cywilnego przed TS; stosuje się przepisy k.p.k.; oskarżeni, biegli i świadkowie zwolnieni z obowiązku zachowania tajemnicy służbowej i państwowej; konieczni obrońcy; rozpatrywanie tylko spraw określonych w akcie oskarżenia; oskarżyciel nie zarzuca czynów nieokreślonych w akcie; rozprawy jawne (wyłączenie jawności tylko ze względu na bezpieczeństwo państwa i tajemnicę państwową
- może korzystać z instytucji pytań prawnych (też do TK) – orzeka o tym cały TS z wyłączeniem sędziów orzekających w sprawie w I instancji;
- wykładni dokonuje pełny skład TS (sprawa odraczana do jej dokonania)
- apelacja w ciągu 30 dni od otrzymania odpisu wyroku; zażalenia w ciągu 14 dni; od wyroku w II instancji apelacja nie służy
- kary za delikt konstytucyjny:
Tak jak powyżej oprócz złożenia z urzędu; + zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i w org. społecznych
Kary orzekane od 2 do 10 lat
- zakres odp. konstytucyjnej senatorów stosuje się przepisy ustawy dot. posłów, kompetencje Sejmu i jego organów służą Senatowi i jego organom
- jeżeli w trakcie trwania sprawy zmieni się skład TS rozpoczyna się ona na nowo
- zgodę na pociągnięcia członków TS do odpowiedzialności karnej lub pozbawienie wolności wyraża TS z wyłączeniem osoby, której sprawa dotyczy, na mocy uchwały podjętej bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej 2/3 członków TS; zanim uchwała zapadnie TS słucha wyjaśnień członka, którego wniosek dotyczy; zanim uchwała zapadnie do członka można podejmować tylko czynności niecierpiące zwłok; podjęcie uchwały zawiesza go w czynnościach do czasu prawomocnego zakończenia postępowania karnego;
-gwarantem immunitetu członków jest przewodniczący TS – obowiązany jest on informować TS o zatrzymaniu członka i swoim stanowisku (może nakazać zwolnienie);
- doprecyzowanie łącznego rozpatrywania przez Komisję Odpowiedzialności
Wykonanie wyroku:
- przez Sąd Okręgowy w Warszawie
- sposób wykonania wg przepisów kodeksu karnego wykonawczego
- do wykonania kieruje przewodniczący TS
Inne wiadomości:
- postępowanie wg kpk
- finansowany ze środków budżetu SN
- przedawnienie – 10 lat (w przypadku przestępstwa i przestępstwa skarbowego dłuższy okres)
- także odpowiedzialność członków byłej Rady Państwa
- rzadkość spraw w TS (zarówno w Polsce jak i na zachodzie); trybunał, jako „klapa bezpieczeństwa”; opinia Michała Pietrzaka – nie ilość spraw, ale wpływ na ludzi władzy
- prezydent nie stosuje prawa łaski wobec osób postawionych przed TS
- odpowiedzialność przed TS ma charakter ściśle indywidualny
Praktyka stosowania odpowiedzialności konstytucyjnej w Polsce:
- 1982r. – wniosek o sprawę p. P.Jaroszewiczowi (b. Prezes Rady Ministrów) oraz T. Wrzaszczyka, J. Szydlaka i T. Pyki (b. wicepremierowie) – zarzut wadliwej polityki gospodarczej- pociągnięcie do odpowiedzialności Wrzaszczyka i Jaroszewicza (ale postępowanie umorzone w wyniku wprowadzenia ustawy amnestyjnej); + wniosek o sprawę p. E. Gierkowi, E. Babiuchowi (kierownicze funkcje w partii i Radzie Państwa oraz Radzie Ministrów) – postępowanie umorzone
- 1989r. – oskarżenie M. Rakowskiego (b. premier) w związku z likwidacją Stoczni Gdańskiej; oskarżenie Cz. Kiszczaka (b. minister spraw wewnętrznych) i J. Ćwiekowi (b. prezes GUC) – tzw. afera alkoholowa; obydwie sprawy zawieszone w zw. z rozwiązaniem Sejmu; 18 VI 1997 orzeczenie w sprawie afery alkoholowej – winni D. Jarzębski (b. minister współpracy gospodarczej z zagranicą) i J. Ćwiek (b. szef Głównego Urzędu Ceł) – pozbawiono ich na 5 lat biernego prawa wyborczego i prawa do zajmowania stanowisk kierowniczych i związanych ze szczególną odpowiedzialnością w administracji państwowej; uniewinnienie Cz. Kiszczaka, A. Wróblewskiego i A. Mackiewicza
- stan wojenny – książka, str. 562-563 (tego nie da się streścić…)
umkc