Czynniki wpływające na kształtowanie stanu zdrowia jednostki i zbiorowości.
Współczesna literatura przedstawia wiele czynników kształtujących stan zdrowia poszczególnych jednostek oraz całego społeczeństwa. Można wyróżnić czynniki, które podlegają zmianie tylko i wyłącznie poprzez zbiorowy wysiłek, takie jak zanieczyszczenie środowiska, stres psychospołeczny, czy organizacja służby zdrowia. Jednakże nie można zapomnieć o Tyl co zależy od indywidualnej decyzji każdego człowieka, czyli takie rzeczy jak palenie tytoniu, alkoholizm, brak czynnego wypoczynku, czy to z czym ma problem większość społeczeństwa – złe nawyki żywieniowe.
W związku z tym powstały determinanty zdrowia jednostki, w których stwierdzono, iż stan zdrowia każdej jednostki uwarunkowany jest:
- w 53% - stylem życia,
- w 21% - warunkami środowiskowymi;
- w 16% - cechami dziedzicznymi,
- w 10% - sprawnością systemu opieki zdrowotnej.
Determinantami zdrowia społeczeństwa są natomiast:
- w 50% - styl życia jednostek,
- w 21% - warunki środowiskowe,
- w 16% - cechy dziedziczne,
- w 10% - sprawność systemu opieki zdrowotnej,
- w 3% - sytuacja demograficzna.
Biorąc pod uwagę wszystkie te czynniki S. Smith w 1989 roku stworzył koncepcję edukacji zdrowotnej. Jest ona bowiem oparta na szerokim rozumieniu zdrowia jako procesu nieuchronnego odtwarzania dobrego samopoczucia o wymiarze społecznym, psychicznym i fizycznym oraz jako wieloaspektowego zjawiska interakcji pomiędzy ludźmi oraz ich społecznym i fizycznym środowiskiem w znaczeniu integracyjnym, tj. równowagi między człowiekiem a otoczeniem
Czynniki warunkujące zdrowie, uwzględniające przykładowe zachowania i postawy jednostki ekologicznym modelu zdrowia, to:
· Czynniki biologiczne – informacja biologiczna, predyspozycje wrodzone, cechy systemu immunologicznego, ocena biochemiczna, fizjologiczna, anatomiczna jednostki rodziny;
· Zachowania indywidualne – zwyczaje dietetyczne, palenie tytoniu, picie alkoholu, prowadzenie pojazdów, używanie pasów bezpieczeństwa, ogólna skłonność do ryzyka, podejmowanie działań zapobiegawczych;
· Środowisko fizyczne – warunki mieszkaniowe, cechy środowiska pracy, cechy bliższego i dalszego środowiska człowieka;
· Środowisko psychospołeczne – status społeczny, status ekonomiczny, podatność na siły konformizujące, podatność na informację zewnętrzną, w tym reklamę, dojrzałość grup wsparcia społecznego;
· Styl życia – odróżniany jest od zachowań indywidualnych, zachowania są elementami stylu życia, pozostają pod wpływem oraz są modyfikowane i ograniczone przez środowisko psychospołeczne, włączając w to rodzinę, społeczność i wartość kultury, styl życia jest wąskim wyborem spośród szerokiego zakresu możliwości;
· System opieki zdrowotnej – jest tylko jednym z czynników kształtujących zdrowie: system ten prawie wyłącznie odnosi się do czynników biologicznych i zachowań indywidualnych, wydaje się być mniej ważnym czynnikiem warunkującym zdrowie w porównaniu z innymi elementami przedstawionego modelu;
· Praca – lub jej brak; jest ważną determinantą zdrowia fizycznego i psychicznego, składają się na nią funkcje pełnione w pracy, stosunki społeczne i jakość życia w miejscu pracy;
· Społeczności – każda społeczność przez swoje własne systemy, wartości, standardy, systemy wsparcia i sieć współpracy ma decydujący wpływ na zdrowie;
· Środowisko przekształcone przez człowieka – rozumiane jako narastający proces urbanizacji i uprzemysłowienia poprzez stosowanie nowoczesnych technologii hodowli roślin i zwierząt; wzrost stopnia zanieczyszczenia fizycznego, chemicznego i biologicznego powietrza, wody, gleby i żywności, postępujący proces degradacji środowiska życia człowieka.
J.K. Karczewski i R. Grębowski wyodrębnili czynniki decydujące o zdrowiu człowieka. Wyodrębnili oni trzy grupy czynników:
- środowisko naturalne – powietrze, woda, gleba,
- żywność,
- warunki pracy – mikroklimat pomszczeń, hałas, wibracje, oświetlenie, inne rodzaje promieniowania elektromagnetycznego, działanie pól elektromagnetycznych, pyły, substancje chemiczne o działaniu toksycznym, drażniącym i uczulającym oraz narażenie na działanie czynników biologicznych o bardzo szerokim spektrum działania.
W czynnikach biologicznych można wyróżnić także czynniki wywołujące choroby zakaźne, na które narażeni są przeważnie pracownicy ochrony zdrowia oraz laboratoriów diagnostycznych i badawczych. Drobnoustroje będące czynnikami zagrożenia zawodowego występują na ogół wewnątrz organizmów ludzkich, zwierzęcych i roślinnych lub na powierzchni tych organizmów. Mogą znajdować się również w glebie, wodzie, ściekach, odpadkach, nawozie, ściółce, na składowanych surowcach roślinnych i zwierzęcych, na powierzchni budynków i różnych przedmiotów, w olejach, drewnie, a także w pyle i w powietrzu.
Metodologiczne pułapki społecznej etiologii chorób. Można w nich wymienić między innymi: analizę wpływu warunków społecznych na powstawanie i rozwój chorób, analizę wpływu warunków dziedzicznych na powstawanie i rozwój chorób, próbę ustalenia rodzaju wykrytego związku między jakimś czynnikiem społecznym a stanem zdrowia, jako ostatni punkt można wymienić istotność i bezpośredniość czynników warunkujących chorobę.
Kontrowersje dotyczące roli czynników społecznych. Wskazano tutaj na dwie teorie wyjaśniające zjawisko, iż poprawa warunków społeczno-ekonomicznych nie spowodowała wzrostu działań medycznych i poprawy opieki zdrowotnej:
- pierwsza teoria – wskazuje, iż zależność między dochodem a długością życia nie występuje przy rocznym dochodzie powyżej 5000$ per capita (czyli na głowę ludności),
- druga teoria - zakłada, że zdrowie jednostek jest determinowane nie tylko przez jej poziom dochodów, lecz przez rozmiar nierówności społeczno-ekonomicznych w społeczeństwie.
Widać więc, że społeczeństwa najbogatsze mają najbardziej egalitarne warunki zdrowia, społeczeństwa ich są bardziej zintegrowane, co widać poprzez mniejszą liczbę konfliktów wewnętrznych, mniejszej liczby przejawów zachowań frustracyjnych i agresywnych, oraz przez zapewnienia obywatelom wsparcia społecznego. Tak naprawdę wszystkie te tezy są odwrotnością rzeczywistości, prawidłowa jest bowiem odwrotna interpretacja: w miarę jak wzrasta znaczenie działań medycznych, wzrasta również rola warunków społecznych.
Amerykańscy autorzy B.G. Liunk oraz J.C. Phelan w 2002 roku opublikowali artykuł, w którym dokonali syntezy poglądów na temat wzajemnych powiązań miedzy rozwojem medycyny oraz innych działań społeczno-politycznych służących zdrowiu, statusem socjoekonomicznym obywateli i stanem ich zdrowia. Gdy społeczeństwo stwarza owe możliwości zapobiegania chorobom, ich leczenia i wzmacniania zdrowia, zdolność jednostek do korzystania z nich nie jest jednakowa, gdyż determinują ją posiadane „zasoby”: wiedza, pieniądze, władza, prestiż oraz powiązania społeczne. Ich oddziaływania na zdrowie:
- po pierwsze, zasoby te bezpośrednio wpływają na zachowania zdrowotne ludzi, ich medyczne kompetencje, dostęp do opieki medycznej, możliwości zakupu usług oraz wsparcie społeczne dla zachowań prozdrowotnych,
- po drugie, zasoby te decydują o ulokowaniu się jednostki w szerszym kontekście społecznym, tj. o sąsiedztwie, zawodzie, sieci powiązań społecznych itp., które decydują o rodzaju warunków społecznych oraz innych instrumentów ochrony i wzmacniania zdrowia.
Zatem rola czynników społecznych polega na wyznaczaniu możliwości korzystania przez jednostkę z nowych zdobyczy nauki, profilaktyki medycznej, rozwiązań organizacyjnych, polityki społecznej oraz innych instrumentów ochrony i wzmacniania zdrowia.
Zdrowie jednostek czy populacji. Zarówno zdrowie jednostki, jak i populacji jest bardzo ważne we współczesnym świecie. Ciężko jest rozróżnić co jest ważniejsze zdrowie poszczególnego człowieka, czy całego społeczeństwa.
Społeczne czynniki ryzyka chorób. Nie istnieje taki sektor związany z czynnikami społecznymi, który by nie miał związku z chorobą oraz związanymi z tym czynnikami ryzyka. Wśród czynników społecznych można wyrazić podkategorie czynników ryzyka:
- czynniki demograficzne – (np. płeć, wiek, wykształcenie); płeć jest oczywistym czynnikiem ryzyka wielu chorób (np. kobiety częściej chorują na ostereoporozę czy nadczynność tarczycy), podobnie jak wiek; dla większości chorób jest to wiek starszy, ale bywają też zależności odwrotne (np. gorączka reumatyczna),
- czynniki ekonomiczne – jak status społeczno-ekonomiczny, dochody,
- czynniki psychologiczne – jak profil osobowości czy tzw. wzór zachowań, jako czynnik ryzyka zawału serca,
- czynniki socjologiczne – jak przynależność do określonej warstwy społecznej, izolacja społeczna i brak wsparcia społecznego, zaburzenia więzi społecznej czy nierówność społeczna,
- czynniki kulturowe – obyczaje, religia.
Połączenie czynników decydujących o zdrowiu człowieka powstaje pojęcie stylu życia.
Funkcje zdrowia publicznego:
· Monitorowanie stanu zdrowia oraz określanie potrzeb zdrowotnych ludności;
· Zapobieganie rozprzestrzenianiu się chorób, ze szczególnym uwzględnieniem chorób zakaźnych i społecznych, wymagających zorganizowanego wysiłku państwa na rzecz ich zwalczania.
· Identyfikacja i zwalczanie czynników ryzyka zdrowotnego w środowisku, miejscy zamieszkania, pracy, nauki oraz w placówkach służby zdrowia;
· Zapobieganie wypadkom i urazom oraz zapewnienie kompleksowej pomocy ofiarom katastrof, kataklizmów i klęsk żywiołowych.
· Zapewnienie nadzoru epidemiologicznego, w tym laboratoryjnej kontroli przeciwepidemiologicznej (zarówno chorób zakaźnych, zawleczonych z zagranicy) oraz laboratoryjnej kontroli zagrożeń środowiskowych (powietrza, wody, gleby, żywności) i zagrożeń mogących wynikać z wymiany handlowej z zagranicą.
· Promowanie aktywnego współuczestnictwa społeczeństwa w działaniach na rzecz zdrowia poprzez promocje zdrowego stylu życia wszystkich obywateli, ze szczególnym uwzględnieniem promocji zachowań prozdrowotnych wśród dzieci i młodzieży oraz w wybranych grupach wysokiego ryzyka zachorowania.
· Kształcenie i doskonalenie zawodowe lekarzy i innego personelu medycznego, zgodnie z wymogami współczesnej wiedzy medycznej , nowych technologii diagnostyczno-leczniczych oraz zgodnie ze skalą potrzeb zdrowotnych społeczeństwa, w tym zapewnienie warunków rozwoju nauk medycznych.
· Zapewnienie jednolitych kompleksowych regulacji prawnych dotyczących systemu organizacji, finansowania i zarządzania placówkami opieki medycznej, ekonomii zdrowia, zasad orzecznictwa lekarskiego – zgodnych z konstytucyjnymi uprawnieniami obywateli.
· Monitorowanie jakości świadczeń medycznych, ich dostępności, przestrzegania zasad bioetyki zawodowej personelu, przestrzegania praw pacjenta i międzynarodowych regulacji prawnych w ochronie zdrowia.
· Ocena sytuacji zdrowotnej kraju na tle porównań międzynarodowych, analiza wyzwań i zagrożeń wynikających z procesu globalizacji. Miejsce i rola kraju w pracach Światowej Organizacji Zdrowia i innych międzynarodowych i międzyrządowych organizacji działających na rzecz zdrowia.
· Zapewnienie pełnej dostępności szczepień ochronnych, wczesnego wykrywania i leczenia chorób zakaźnych, w tym gruźlicy, AIDS, chorób wenerycznych, chorób zawleczonych z zagranicy.
· Zapewnienie pełnej dostępności pomocy medycznej dla osób bezrobotnych, bezdomnych i innych grup mogących mieć utrudniony dostęp do świadczeń zdrowotnych.
· Objęcie niezbędnym zakresem w pełni bezpłatnych świadczeń leczniczych wybranych chorób o znaczeniu społecznym, w tym chorób psychicznych, uzależnień, cukrzycy, itp.
· Objęcie badaniami skriningowymi i czynnym poradnictwem grup wysokiego ryzyka zachowania na wybrane choroby o znacznym stopniu.
· Nadzór merytoryczny i pomoc finansowa dla instytucji charytatywnych udzielających pomocy medycznej i społecznej osobom ubogim oraz upośledzonym.
Przedstawione powyżej funkcje zdrowia publicznego zostały opracowane na podstawie koncepcji zdrowia publicznego działającej w Polsce, a także ram i zakresu niezbędnej w każdym kraju ustawy o zdrowiu publicznym.
Tyrik