Wstęp
O edukacyjnej roli zabawy
Na edukacyjne walory zabaw wskazywano już w ustawach i raportach Komisji Edukacji
Narodowej. Owe zalecenia Komisji znalazły teoretyczne odbicie w dziele Jędrzeja
Sniadeckiego „O fizycznym wychowaniu dzieci", w którym wiele uwagi poświęcił autor
zabawie, upatrując w niej skuteczny środek w procesie umysłowego, moralnego i fizycznego
wychowania dzieci. W ujęciu Władysława Osmolskiego zabawy ruchowe są
szkołą życia dla młodzieży, sposobiącą ją do uczestnictwa w grupach społecznych.
Zygmunt Gilewicz mówiąc o zabawie i jej roli w procesie wychowania wyraził pogląd,
iż poprzez systematyczne uczestnictwo dzieci i młodzieży w zabawach i grach ruchowych
wzrasta poczucie ich własnych możliwości i wartości. Zdaniem Romana Trześniowskiego
zabawa towarzyszy człowiekowi w całym jego rozwoju osobniczym,
a zwłaszcza w dzieciństwie i młodości. Barwi jego życie. Czyni je radosnym i przyjemnym.
Wywołuje uczucie odprężenia i wypoczynku. Sprzyja ogólnemu wychowaniu i zdobywaniu
wiedzy.
O edukacyjnych i zdrowotnych walorach zabaw i gier ruchowych piszą Marian Bondarowicz
i Tadeusz Staniszewski w „Podstawach teorii i metodyki zabaw i gier ruchowych".
Jednym z przejawów dojrzałości dziecka są- zdaniem autorów - jego umiejętności
motoryczne, które w sposób najbardziej właściwy rozwijają się w toku kontaktów dziecka
z różnymi formami zabaw i gier ruchowych. Mamy zatem pierwszy z aktywów tej
pracy, a mianowicie jej edukacyjny wymiar. Drugą, równie czytelną zaletą są niewątpliwie
kompetencje autorów. Przy czym są to kompetencje pełne - obustronne. Z jednej
strony sąoni autentycznymi znawcami omawianego zagadnienia. Będąc nauczycielami
akademickimi dysponują dużym zasobem wiedzy teoretycznej, czemu dali wyraz w rozdziale
l, mówiąc o wszechstronnym oddziaływaniu zabaw i gier ruchowych na rozwój
człowieka w ontogenezie. Z drugiej strony obaj autorzy dysponują silnym punktem odniesienia
do praktyki szkolnej, są bowiem wytrawnymi praktykami, dobrze wpisującymi
się w zmieniającą się rzeczywistość edukacyjną. Dali temu wyraz w dalszej części opracowania
/rozdz.2 i 3/, w której przybliżają czytelnikowi warsztat pracy pedagogicznej
z uwzględnieniem jego warstwy podmiotowej i przedmiotowej. Płaszczyzną wyjściową
do tych rozważań było założenie autorów, iż nowatorski warsztat pracy nauczyciela powinien
zajmować z definicji i z konieczności kluczową pozycję w zmieniającej się rzeczywistości
edukacyjnej. Dlatego też druga część książki ogniskuje się wokół metodyki
nauczania zabaw i gier ruchowych, gier drużynowych, metodyki prowadzenia tych form
aktywności ruchowej oraz lekcji jako podstawowej jednostki metodycznej w procesie
nauczania. Wartość tych treści uwidacznia się w - niniejszym opracowaniu - w nowatorskich
akcentach odnoszących się do autorskich toków i konspektów lekcyjnych, programów
nauczania oraz metodyki nauczania i organizacji lekcji.
Dalsze fragmenty książki koncentrują się wokół zastosowania zabaw i gier ruchowych
w imprezach rekreacyjne - sportowych w różnych kręgach oddziaływań edukacyj-
1. WIADOMOŚCI OGÓLNE
1.1. Wartości zabaw i gier ruchowych
Zabawy i gry ruchowe odznaczają się bogactwem, a jednocześnie prostotą ruchu.
Oparte na utylitarnych formach ruchu, takich jak chód, bieg, skok, rzut, pełzanie itp.,
oddziałują wszechstronnie na ustrój ludzki, przyczyniając się do podnoszenia jego wydolności
oraz ogólnej sprawności fizycznej.
Zabawy i gry przewyższają inne formy działalności ruchowej człowieka - gimnastyka,
sportowe gry zespołowe, czy też np. jazda na rowerze są dość jednostronne, zabawy
i gry ruchowe natomiast poprzez swoją różnorodność, swobodę działania, możliwość
wyboru rozwiązań ruchowych pozwalających na równomierne angażowanie wszystkich
partii mięśniowych, narządów wewnętrznych, systemu nerwowego, dają okazję do
wszechstronnego wielokierunkowego oddziaływania na jednostkę.
Zabawa jest formądziałalności, która towarzyszy człowiekowi od najwcześniejszego
okresu jego rozwoju ontogenetycznego i filogenetycznego, jak nauka i praca. Zabawa,
nauka i praca są czynnościami nierozerwalnie ze sobą związanymi, posiadają wiele
cech wspólnych. Zabawa dla dziecka jest przygotowaniem do pracy, która je czeka, gdy
dorośnie, zaś dla człowieka dorosłego jest jedną z form wypoczynku po pracy. Zabawa
w życiu człowieka jest potrzebą, tak samo jak czynności natury fizjologicznej. W okresie
przedszkolnym zabawy manipulacyjne, naśladowcze, konstrukcyjne, gry dydaktyczne
oraz zabawy i gry ruchowe wypełniają w całości czas wolny dziecka, przy czym stanowią
podstawową formę jego działalności.
W okresie szkolnym zabawa ustępuje pierwszeństwa nauce, przesuwając się na
drugą pozycję w życiu dziecka, niemniej w dalszym ciągu, zwłaszcza w młodszym wieku
szkolnym, odgrywa ważną rolę w wychowaniu.
W życiu człowieka dorosłego zabawa staje się potrzebą czynnego wypoczynku po
pracy zawodowej. Do pracy zmuszają człowieka dorosłego nie tylko konieczności życiowe,
ale i ucieczka przed bezczynnością. Dziecko szuka również w zabawie ucieczki
przed bezczynnością i nudą.
Zabawie towarzyszy dobrowolne zaangażowanie się, swoboda form, radość i zadowolenie.
Praca jest ujęta w pewne ramy przymusu, przy czym nie zawsze człowiek
jest zadowolony z rodzaju swej pracy i nie zawsze wykonuje ją z zapałem. Dziecko
przerywając zabawę nie ponosi żadnych konsekwencji, osoba pracująca nie może sobie
pozwolić na podobne postępowanie. Zarówno w pracy, jak i w zabawie, występuje
wysiłek fizyczny i umysłowy.
Zabawa była i jest przedmiotem zainteresowania przedstawicieli różnych dziedzin
wiedzy: biologii, psychologii, socjologii, etnografii, pedagogiki, a ostatnio teorii wychowania
fizycznego i gerontologii. Każda z tych dziedzin pragnie ze swego punktu widzenia
rozwiązać interesujące jązagadnienia związane z powstaniem zabawy, jej rozwojem,
motywacją, oddziaływaniem na człowieka itp. Na podstawie dotychczasowych badań
i obserwacji wysunięto różne teorie dotyczące zabawy oraz. dokonano szeregu prób
zdefiniowania jej.
Jednąz najbardziej trafnych, właściwie określających specyfikę i charakter zabawy,
jest definicja podana przez Zygmunta Gilewicza, znanego lekarza, a zarazem teoretyka
wychowania fizycznego, który podaje „umowną formułę zabawy", określając ją „jako
jedną z form aktywności człowieka, dobrowolnie podejmowanej przez jednostkę lub
zespół, w której względy praktyczne, gromadzenie i wytwarzanie dóbr, nie grają żadnej
roli, natomiast dodatni tok emocjonalnych przeżyć, poczucie swobody działania i gra
wyobraźni stanowią nieodzowny warunek odróżnienia jej od pracy [Gilewicz]. Autor,
podając definicję zabawy, wspomina o aktywności ruchowej. Aktywność ta może być
spontaniczna lub kierowana. Z punktu widzenia wychowawczego należy nią sterować
w określonym i konkretnym kierunku, tak aby spełniała swoje funkcje niezbędne
w prawidłowym rozwoju człowieka.
W grupie różnorodnych zabaw - zabawy i gry ruchowe są najbardziej uniwersalnym
środkiem wychowawczym. Poszczególne grupy zabaw oraz ich rodzaje oddziałują
w odpowiedni sposób na organizm człowieka w kolejnych okresach jego rozwoju. Zadaniem
nauczyciela w ogóle, a nauczyciela wychowania fizycznego w szczególności, jest
dokonywanie wyboru form ruchu, które są najbardziej przydatne w realizacji zamierzeń
wychowawczych.
1.2. Oddziaływanie zabaw i gier ruchowych na rozwój człowieka
Dominujące znaczenie w oddziaływaniu na ludzki organizm będą miały zabawy i gry
ruchowe w okresie wieku przedszkolnego i wczesnoszkolnego. Aktywność ruchowa
w tym wieku opiera się głównie na grach i zabawach grupowych i indywidualnych. Lekcje
wychowania fizycznego w pedagogice wczesnoszkolnej to lekcje zabaw i gier ruchowych.
W dalszych okresach ontogenezy zabawy i gry w swoim oddziaływaniu będą
wspomagać rozwój poszczególnych układów i narządów organizmu ludzkiego.
Poniżej przedstawiona zostanie w ogólnych zarysach rola zabaw i gier ruchowych
w rozwoju fizycznym oraz umysłowym, bez wnikania jednak w podziały na okresy rozwoju
człowieka.
1.2.1. Rola zabaw i gier ruchowych
w wychowaniu wszechstronnym
Zabawy i gry ruchowe w wychowaniu wszechstronnym spełniają rolę pomocniczą
i uzupełniającą, ponieważ wychowanie fizyczne jest częścią składową wychowania
w szerokim tego słowa zakresie.
Zabawy i gry w wychowaniu umysłowym
Zasadniczym celem wychowania umysłowego jest kształtowanie postaw. Wychowanie
fizyczne jest głównądziedzinąwychowania wszechstronnego, a gry i zabawy ruchowe
stanowią podstawową formę działalności w tej dziedzinie. Zadanie gier i zabaw
w kształceniu intelektualnym wiąże się głównie z systemem tych wszystkich ćwiczeń,
które zmierzają do rozwoju i kształcenia motoryczności, cech i procesów psychicznych.
Jedną z fundamentalnych postaw naszego procesu myślenia i poznania jest motoryczność
połączona z kształtowaniem takich cech i zdolności poznawczych jak pamięć,
myślenie, spostrzeganie, uwaga i wyobraźnia. Zwłaszcza na etapie pedagogiki przedszkolnej
i wczesnoszkolnej gry i zabawy wpływają korzystnie na rozwój dziecięcej wyobraźni,
dając możliwość realizacji celów kształcenia ogólnego.
Gry i zabawy ruchowe pogłębiają między innymi wiadomości o otaczającym świecie,
np. w nazewnictwie oraz w treści ruchowej zabaw i gier występują ptaki, ssaki, gady (np.
„Skoki wróbelka", „Walka kozłów", „Wąż w kole" itp.).W innych zabawach i grach ruchowych
są przedstawione treści ruchowe związane z zawodem, wykonywaniem pracy przez
osoby dorosłe (np. „Rzemieślnicy", „ Rolnik', „Tkacz', „Rybacy na jezioro" itp.).
Zabawy i gry w wychowaniu estetycznym
Wychowanie estetyczne to kształtowanie przeżyć o charakterze estetycznym i artystycznym.
Zabawy i gry ze śpiewem i przy muzyce sprzyjają rozwijaniu piękna ruchu,
płynności, harmonii, rozwijają zdolności wyczuwania rytmu i taktu, powodują przeżycia,
budzą emocje.
W zabawach i grach ruchowych wdrażamy do porządku i ładu, zwracamy uwagę na
schludny wygląd, czystość. W czasie zabaw i gier ruchowych oraz terenowych, przeprowadzanych
również na koloniach czy obozach, nauczyciel wychowania fizycznego
powinien uczyć dzieci obserwacji zjawisk natury, wyczulać na piękno przyrody, uczyć
ochrony środowiska naturalnego.
Zabawy i gry w wychowaniu moralno-społecznym
W tym dziale wychowania zabawy i gry mająszczególne znaczenie. Posiadają ogromne
możliwości oddziaływania na stronę psychiczną dziecka. W zabawach i grach ruchowych,
tak jak w żadnych innych formach ruchowych, a także niewielu innych metodach
wychowawczych, nauczyciel może kształtować postawę a także charakter dziecka.
W zabawie ze współzawodnictwem indywidualnym, a zwłaszcza grze, w której występuje
zwykle współzawodnictwo i współdziałanie zespołowe, uczy prawidłowych społecznych
zachowań. Zadaniem nauczyciela jest kierowanie nim, przekazanie mu
prawidłowych zachowań, nauczanie odpowiednich, społecznie akceptowanych reakcji
w różnych sytuacjach, które znajdują się w realizacji gier i zabaw.
Z punktu widzenia społecznego zabawy i gry sprzyjają przyzwyczajaniu dzieci do działania
w zespole przy rezygnacji z własnych ambicji, poszanowania własności społecznej.
Zabawy i gry ruchowe uczą przestrzegania przepisów i zasad, pełnego zaufania do kolegów,
a także tych, którzy pełnią rolę sędziów. Od uczniów, którzy sędziują należy wymagać
prawdomówności, bezstronności i sprawiedliwej oceny. Zabawy i gry uczą
odpowiedniego podporządkowania się kolegom, którzy w danym momencie pełnią rolę
„przełożonych". Samodzielność, śmiałość, zdyscyplinowanie, panowanie nad sobą własna
inicjatywa - to cechy charakteru, które przez zabawy i gry można i należy rozwijać.
Zabawy i gry ruchowe wdrażają i przyzwyczajają ćwiczących do dokładnego wykonywania
zadań. Uczestnicy zabaw lub gier wykonują pewne zadania ruchowe, które
określone są odpowiednimi przepisami. Przy ocenie zabawy wyróżniamy pojedyncze
osoby, a w grze - całe drużyny. Decydujące znaczenie w ocenie, dokonywanej przez
nauczyciela, odgrywa dokładność wykonania. Wygrywa ten, kto popełnił mniej błędów.
Na drugim miejscu stawia się szybkość wykonania. Przestrzeganie dokładności wykonania
zadania ma istotne znaczenie w kształtowaniu u dzieci tej cechy charakteru. Przygotowując
w ten sposób do życia dorosłego, do przyszłej pracy zawodowej, w której
dokładność i staranność w wykonywaniu powierzonych obowiązków bardzo często decyduje
o awansie, stanowisku czy też większych apanażach.
1.2.2. Zadania zabaw i gier ruchowych
w rozwoju fizycznym dziecka
Zadaniem zabaw i gier ruchowych jako jednego ze środków wychowania fizycznego jest:
- rozwijanie cech fizycznych,
- podnoszenie stanu zdrowia,
- rozwijanie sprawności fizycznej.
Rozwijanie cech fizycznych
W zależności od wieku fizjologicznego, stosując różnego rodzaju zabawy i gry ruchowe,
należy od najmłodszych lat dziecka kierować się zasadą harmonijnego rozwoju
organizmu.
Przy doborze zabaw i gier ruchowych należy zwracać uwagę na wszechstronne
zaangażowanie i rozwój wszystkich grup mięśniowych. Szczególne miejsce należy wyznaczyć
zagadnieniu kształtowania odpowiedniej postawy ciała. Właściwa sylwetka,
odpowiednie wykształcenie krzywizny kręgosłupa, umożliwiają prawidłowy rozwój
i właściwe funkcjonowanie narządów wewnętrznych.
Podnoszenie stanu zdrowia
Przed wychowaniem fizycznym, jak również przed zabawami i grami ruchowymi, stoi
niezmiernie ważne zadanie podnoszenia stanu zdrowia dzieci, a co za tym idzie, całego
społeczeństwa. Szczególnie ważne są trzy kierunki działania:
- profilaktyka,
- korektywa istniejących wad w postawie,
- kompensacja różnego rodzaju braków i uszkodzeń.
Zadaniem zabaw i gier ruchowych, jak i innych działów wychowania fizycznego, jest przede
wszystkim stosowanie form zapobiegających różnym schorzeniom. Zabawy i gry odgrywają
istotną rolę w oddziaływaniu na system nerwowy. Przez swobodę działania, beztroskę,
prostotę przepisów i form ruchowych oraz towarzyszącą im atmosferę zabawy,
rozładowują napięcia nerwowe, wprowadzająuspokojenie, zapobiegają powstawaniu różnego
rodzaju stresom i chorobom nerwicowym, zmniejszają stany frustracji.
Zabawy i gry ruchowe wpływają dodatnio również na wydolność układu krążenia,
oddychania, przemiany materii i działania innych układów. Zabawy i gry stosowane
w różnych warunkach i w różnym środowisku (sale gimnastyczne, wolne powietrze,
woda itp.) czynią organizm odpornym na niekorzystne zmiany środowiska i na choroby.
W czasie lekcji zabaw i gier ruchowych należy stosować odpowiednie ćwiczenia -
zabawy zapobiegające powstawaniu najczęstszych odchyleń w postawie.
Należy także pozostawać w ciągłym kontakcie z lekarzem szkolnym, w celu ustalenia
właściwego postępowania w przypadkach wyraźnie zaawansowanych wad w postawie
ciała dzieci. Ćwiczenia i zabawy o charakterze korektywnym powinno stosować się
możliwie wcześnie po wykryciu wad. W zależności od powstałych odchyleń należy stosować
ćwiczenia korektywne lub ćwiczenia korektywne w połączeniu z zabiegami leczniczymi.
Zabawy i gry ruchowe w korektywie są dostępną formą usuwania defektów
powstałych w przypadkach braku kontroli w procesie rozwoju dzieci i młodzieży.
Kompensacja różnego rodzaju braków i odchyleń od normy w zachowaniu może być
również jednym z zasadniczych czynników terapeutyczne - wychowawczej akcji rewalidacyjnej.
Zadaniem zabaw i gier w tym zakresie jest rozwijanie i pobudzanie bodźców
działających korzystnie (dodatnie motywy postępowania), usuwanie niekorzystnych,
a także przełamywanie występujących u dzieci i młodzieży zahamowań utrudniających
niezależność fizyczną i moralną.
Rozwijanie sprawności fizycznej
Stosując właściwy dobór odpowiednich rodzajów zabaw i gier ruchowych od najmłodszych
lat, możemy w sposób właściwy rozwijać takie cechy sprawności fizycznej,
jak: szybkość, skoczność, wytrzymałość, siła, zwinność. Odpowiednio wysoka sprawność
fizyczna dzieci i młodzieży korzystnie oddziałuje na rozwój fizyczny, stan zdrowia,
pokonywanie trudności życiowych, wpływa dodatnio na przygotowanie do wykonywania
zawodu, przedłuża kres pełnej wydolności organizmu, sprzyja szybkiemu regenerowaniu
organizmu po wysiłku.
PYTANIA KONTROLNE
1. Jaką rolę odgrywają zabawy i gry ruchowe w wychowaniu umysłowym?
2. Jaką rolę odgrywają zabawy i gry ruchowe w wychowaniu estetycznym?
3. Jaką rolę odgrywają zabawy i gry ruchowe w wychowaniu moralno - społecznym?
4. Wymień zadania zabaw i gier ruchowych w kształtowaniu prawidłowego rozwoju
fizycznego dziecka
1.3. Miejsce zabaw i gier ruchowych w wychowaniu fizycznym
Zabawy i gry ruchowe są działem wychowania fizycznego, który może pełnić różne
role:
1/podstawową, kiedy jest zasadniczym środkiem wychowania fizycznego,
2/pomocniczą, kiedy uzupełnia inne działy wychowania fizycznego,
1.3.1. Zabawy i gry ruchowe jako podstawowy środek
wychowania fizycznego
Zabawy i gry ruchowe są podstawowym środkiem wychowania fizycznego, gdy w grę
wchodzą:
Wiek ćwiczących jako jeden z podstawowych warunków doboru materiału ćwiczebnego
do zajęć.
W wieku przedszkolnym oraz młodszym wieku szkolnym w programach wychowania
fizycznego widać wyraźnie dominację zabaw i gier ruchowych nad innymi formami ruchu.
Jest to związane z tym, że zabawy i gry ruchowe dzięki naturalnym i prostym ruchom oraz
nieskomplikowanym przepisom najlepiej odpowiadają możliwościom fizycznym oraz
psychicznym dzieci. Stosując zabawy i gry w procesie nauczania dziecka, osiąga się
w bardzo widoczny sposób postępy w nauczaniu nawet skomplikowanych zadań ruchowych.
Walory ogólnowychowawcze tkwiące w zabawach i grach ruchowych przemawiają
za stosowaniem zabaw i gier w młodszym wieku jako podstawowej formy ruchu.
Warunki i możliwości realizacji niezbędne w procesie wychowania fizycznego.
Zabawy i gry ruchowe są podstawowym środkiem wychowania fizycznego w przypadku
braku obiektów, należytego specjalistycznego sprzętu, przyrządów i przyborów do realizowania
zadań w innych działach wychowania fizycznego, jak w gimnastyce, sportowych
grach zespołowych itp. Stosując w takim przypadku zabawy i gry ruchowe,
będziemy nauczać lub doskonalić poszczególne elementy techniczne różnych dyscyplin,
jak też rozwijać sprawność ruchową i fizyczną. Są one najbardziej wszechstronnym
środkiem oddziaływania i pod tym względem przewyższają inne działy wychowania
fizycznego. Proces kształtowania cech sprawności fizycznej z ich pomocą trwa jednak
dłużej aniżeli w specjalistycznych działach wychowania fizycznego. W gimnastyce na
przykład, w której ruchy są wyizolowane, a dokładność wykonania doprowadzona do
ideału, szybciej specyficznych ruchów można nauczyć poprzez formę ścisłą.
Zaawansowanie i usprawnienie ćwiczących.
Przystępując do zajęć z wychowania fizycznego z osobnikami niesprawnymi ruchowo
i niezaawansowanymi technicznie, należy je rozpoczynać - bez względu na wiek ćwiczących
-od form najłatwiejszych, do których właśnie zaliczamy zabawy i gry ruchowe.
Podstawowym zadaniem jest wówczas nauczanie elementarnych czynności ruchowych,
występujących w takich działaniach ruchowych, jak: bieg, skoki, rzuty i chwyty, które
zarazem sprzyjają rozwojowiszybkości, wytrzymałości, siły, zwinności, zręczności itp.,
a także koordynacji i orientacji przestrzennej. Dopiero po tym podstawowym okresie
„przygotowania" będziemy stopniowo włączać do zajęć inne, trudniejsze formy ruchu.
Zadań ia jakie mogą być realizowane w czasie zajęć.
Jednym z ważniejszych zadań lekcji wychowania fizycznego winno być stworzenie warunków
pełnego wypoczynku sytemu nerwowego, a to można zrealizować właśnie poprzez
poprzez
wprowadzenie zabaw i gier ruchowych. Atmosfera związana z tą formą ruchu -
charakteryzująca się całkowitą swobodą, beztroską, zapomnieniem o kłopotach i troskach
dnia codziennego -jest nieodzownym elementem realizacji powyższego zadania.
1.3.2. Zabawy i gry ruchowe jako pomocniczy środek
...
dziubusek30