Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski

do 2004 roku

Stan ludności i dynamika przyrostu

Rozwój demograficzny Polski w 2004 r. nie uległ istotnym zmianom w stosunku do trendów obserwowanych w latach 90-tych oraz tego stulecia. Był to już szósty z kolei rok, w którym odnotowano ubytek rzeczywisty ludności, a jednocześnie trzeci, w którym wystąpił ujemny przyrost naturalny. W latach 1999-2004, w wyniku niskiego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda migracji zagranicznych, liczba ludności Polski zmniejszyła się o ponad 100 tys. osób. Tempo przyrostu ludności było ujemne i wynosiło: od -0,03% w 1999 r.;
-0,07 w 2003 r. i -0,04% w 2004 r. W końcu 2004 roku liczba ludności Polski wynosiła 38174 tys. osób, tj. o 17 tys. mniej niż w końcu 2003 r..

Bezpośrednią przyczyną zmniejszania się liczby ludności jest znaczący spadek liczby urodzeń. Od 1993 r. urodzenia kształtują się na poziomie poniżej 500 tys., a od 1998 r. – poniżej 400 tys.; z kolei umieralność nie ulegała istotnym zmianom.

Ruch naturalny ludności w latach 1989-2004

W minionym roku - pomimo stwierdzenia korzystnych zmian w zakresie urodzeń i zgonów w stosunku do roku poprzedniego – ponownie odnotowano ujemny przyrost naturalny, tj. zmarło o 7,4 tys. więcej osób niż urodziło się (w 2003 r. ujemny przyrost naturalny wynosił 14,1 tys.). Saldo długookresowych migracji zagranicznych na pobyt stały (ujemne dla Polski w całym okresie powojennym) w 2004 r. osiągnęło poziom minus 9,4 tys. osób.

Pod względem liczby ludności Polska znajduje się na 30 miejscu wśród krajów świata i na 9 w Europie. W przypadku gęstości zaludnienia plasujemy się w grupie średnio zaludnionych państw europejskich. Na 1 km2 powierzchni mieszkają 122 osoby; w miastach około 1105, na terenach wiejskich 50. Ludność miejska stanowi 61,5% ogółu populacji i jej udział stopniowo się zmniejsza.

Urodzenia

              Liczba urodzeń w Polsce maleje nieprzerwanie od 1984 roku. W 2004 r. urodziło się 356,1 tys. dzieci, co oznacza wzrost o 5 tys. w stosunku do 2003 r., ale jednocześnie jest to o ok. 35% mniej niż w 1990 r. i o ponad połowę mniej niż w 1983 r., który był szczytowym rokiem ostatniego wyżu demograficznego (urodziło się wówczas 724 tys. dzieci).

W 2004 r. współczynnik urodzeń wyniósł 9,3‰ i był o ponad 5 punktów niższy niż
w 1990 r. (w 2003 r. wynosił 9,2‰). Zmniejszanie się liczby urodzeń dotyczy zarówno rodzin zamieszkałych w miastach, jak i rodzin wiejskich, ale natężenie urodzeń na wsi jest w dalszym ciągu wyższe niż w mieście; w 2004 r. współczynnik urodzeń na wsi wynosił 10,2‰, w mieście 8,8‰ (w 2003 r. – odpowiednio 10,3‰ i 8,5‰).

Obserwowana w latach 90-tych depresja urodzeniowa w dalszym ciągu pogłębia się. Od 1989 r. poziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń.

W 2003 r. współczynnik dzietności wynosił 1,22 i był najniższy od ponad 50 lat, natomiast w 2004 r. odnotowano minimalny jego wzrost do poziomu 1,23. Najbardziej korzystną sytuację demograficzną określa współczynnik kształtujący się na poziomie 2,1-2,15, tj. kiedy w danym roku na jedną kobietę w wieku 15-49 lat przypada średnio 2 dzieci.

W dalszym ciągu na dzietność kobiet największy wpływ ma liczba zawieranych związków małżeńskich. Zdecydowana większość dzieci (83%) rodzi się w rodzinach tworzonych przez prawnie zawarte związki małżeńskie - w początkowych latach trwania małżeństwa (aż 40% spośród nich to małżeństwa o niespełna dwuletnim stażu). Jednakże, z ankietowych badań rodzin wynika, że model rodziny polskiej upodabnia się do wzorców zachodnioeuropejskich, nie należy więc oczekiwać powrotu do wysokiej dzietności - o czym szerzej w części dotyczącej prognozy ludności.

Współczynniki dzietności w latach 1990-2003

W latach 90-tych nastąpiło przesunięcie najwyższej płodności kobiet z grupy wieku 20-24 lata do grupy 25-29 lat. Jest to wynikiem wyboru, jakiego coraz częściej dokonują ludzie młodzi decydując się najpierw na osiągnięcie określonego poziomu wykształcenia oraz stabilizacji ekonomicznej, a dopiero potem na założenie rodziny oraz jej powiększenie. Jeśli za kryterium analizy przyjąć wykształcenie matek to zauważa się, że od początku lat 90-tych prawie czterokrotnie wzrósł odsetek matek z wykształceniem wyższym (z 6% do ok. 24%), natomiast istotnie zmniejszył się odsetek kobiet z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia (z 19% do 11%).

Mediana wieku kobiet, które w 2004 r. urodziły dziecko to 27 lat, co oznacza o 1 rok więcej niż obserwowano w latach 90-tych, natomiast mediana wieku kobiet rodzących pierwsze dziecko wzrosła o 2 lata - do 25 lat (wartość mediany wyznacza wiek, którego połowa populacji – w tym przypadku populacja kobiet, które urodziły dziecko – jeszcze nie osiągnęła, a druga połowa już przekroczyła).

Od kilkunastu lat wzrasta odsetek urodzeń pozamałżeńskich. Na początku lat 90-tych ze związków pozamałżeńskich rodziło się ok. 6-7% dzieci, zaś w ostatnich latach 13-17% - co oznacza ponad dwukrotny wzrost. Spośród urodzeń pozamałżeńskich odsetek dzieci urodzonych przez wdowy i kobiety rozwiedzione nie zmienił się i wynosi około 2%; natomiast dwukrotnie wzrósł udział matek o stanie cywilnym panna. Należy zaznaczyć, że współczynnik dzietności pozamałżeńskiej wzrasta, przy czym - jak zostało wcześniej wspomniane – zmniejsza się systematycznie ogólny współczynnik dzietności dla Polski. Zatem może to oznaczać, że zwiększa się liczba rodzin tworzonych przez związki partnerskie lub liczba samotnych matek tworzących rodziny niepełne.

Małżeństwa

              W 2004 r. powstało 191,8 tys. nowych związków małżeńskich (o 3,6 tys. mniej niż w 2003 r.). Współczynnik małżeństw nieznacznie się obniżył do poziomu 5,0‰; niższa jest częstość zawierania małżeństw w miastach. Blisko 75% prawnie zawieranych związków stanowią małżeństwa wyznaniowe, tj. zawarte w kościołach i jednocześnie zarejestrowane w urzędach stanu cywilnego.

Wśród nowozawartych związków ok. 87% stanowią małżeństwa pierwsze, tj. panien z kawalerami. Mediana wieku kobiet wstępujących po raz pierwszy w związek małżeński wynosiła3 w 2004 r. 24,2 roku, wobec ok. 23 lat w połowie lat 90-tych, z kolei wśród kawalerów wzrosła o ponad 1 rok - do 26,2.

Rozwody

              Przyczyną ponad 1/4 przypadków ustania małżeństwa jest rozwód, w 2004 r. rozwiodło się 56,3 tys. par małżeńskich (w 2003 r. ponad 48,6 tys.). Przeciętnie na 1000 istniejących małżeństw 6,3 zostało rozwiązanych na drodze sądowej (w 2003 r. – 5,4). Współczynnik rozwodów wzrósł o 0,2 pkt i wyniósł 1,5‰. W miastach natężenie rozwodów jest trzy razy wyższe niż na wsi i wynosi odpowiednio 2,0‰ oraz 0,7‰.

W około 70% przypadków powództwo o rozwód wnosi kobieta. Natomiast orzeczenie rozwodu z winy żony następuje w niespełna 3% przypadków, ale najczęściej wina nie jest orzekana (ponad 70% rozwodów). Najczęstsze przyczyny rozwodów to alkoholizm (męża), zdrada lub trwały związek uczuciowy z inną osobą, brak zainteresowania rodziną oraz znęcanie się fizyczne.             

Liczba rozwodów w latach 1990-2004

W 2004 r. wobec blisko 6 tys. małżeństw sądy orzekły separację (prawie dwa razy więcej niż w 2003 r.), w tym dla ok. 30 par małżeńskich separacja została zniesiona.

Umieralność

W 2004 r. zmarło 363,5 tys. osób (o 1,7 tys. mniej niż w 2003 r.). Współczynnik zgonów kształtował się na poziomie 9,5‰ (w 2003 r. - 9,6‰). W ogólnej liczbie osób zmarłych prawie 47% stanowiły kobiety. Od 1991 r. obserwowany jest systematyczny spadek liczby zgonów - z wyjątkiem pewnego załamania tendencji w 1999 r.
oraz w 2003 r.

W dalszym ciągu w Polsce prawie 80% zgonów spowodowanych jest chorobami określanymi mianem cywilizacyjnych (choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe oraz wypadki, urazy i zatrucia). Głównymi są choroby układu krążenia, w przypadku których - w okresie ostatnich lat - stwierdzono istotną poprawę.

W 2003 r. choroby układu krążenia stanowiły niewiele ponad 47% zgonów, podczas gdy na początku lat 90-tych były przyczyną ponad 52% ogółu zgonów.

Zgony według przyczyn w wybranych latach 1990, 1995 i 2003

Obserwowany jest także systematyczny spadek zgonów spowodowanych urazami i zatruciami, które stanowią obecnie niespełna 7% wszystkich zgonów, wobec prawie 8% na początku lat 90-tych. Tendencja ta silniej występuje w populacji mężczyzn niż kobiet. Niekorzystnym zjawiskiem jest wzrost liczby zgonów powodowanych chorobami nowotworowymi. Nowotwory złośliwe w 1990 r. były przyczyną prawie 19% zgonów, a obecnie ponad 24%. Jednocześnie notuje się wzrost liczby nowych zachorowań, co być może jest związane z lepszą wykrywalnością tych schorzeń.

Nadal zmniejsza się liczba zgonów niemowląt, w 2004 r. zmarło ok. 2,4 tys. dzieci w wieku poniżej 1 roku, czyli o około 0,1 tys. mniej niż w 2003 r. i ponad 4-krotnie mniej niż w 1990 r. Współczynnik zgonów niemowląt ukształtował się na poziomie 6,8‰ (w 1990 r. wynosił 19,3‰).

Z ogólnej liczby zmarłych niemowląt ponad połowa dzieci (53%) umiera w okresie pierwszego tygodnia, a kolejne 19% - przed ukończeniem pierwszego miesiąca życia. W dalszym ciągu najczęstszą przyczyną zgonów niemowląt (52%) są stany chorobowe powstające w okresie okołoporodowym, czyli w trakcie trwania ciąży matki i w okresie pierwszych 6 dni życia noworodka.

Współczynnik zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych w latach 1950-2004

W 2004 r. współczynnik umieralności okołoporodowej (urodzenia martwe i zgony niemowląt w wieku 0-6 dni na 1000 urodzeń żywych i martwych) wynosił 8,5‰ i, podobnie jak ogólny współczynnik zgonów niemowląt, wykazuje tendencję spadkową (w latach 90-tych zmniejszył się dwukrotnie). Kolejną przyczyną zgonów (prawie 32% przypadków) są wady rozwojowe wrodzone, a pozostałe zgony są powodowane chorobami nabytymi w okresie niemowlęcym lub urazami.

Trwanie życia

Obserwowana w latach 90-tych stała poprawa sytuacji w zakresie umieralności w pozytywny sposób wpływa na długość trwania życia Polaków. Przewiduje się, że przy niezmienionych warunkach wymierania populacji - zgodnych z obserwowanymi w 2004 r. – urodzeni w 2004 r. chłopcy osiągną średnio wiek 70,7 roku, dziewczynki zaś 79,2 roku.

W stosunku do 1990 r. trwanie życia mężczyzn wydłużyło się o 4,2 lata, zaś kobiet o 3,7 roku. W porównaniu z czołówką krajów europejskich wiek dożywania Polaków jest jednak niższy o 4-5 lat dla kobiet i o ok. 6-7 lat dla mężczyzn.

Przeciętne trwanie życia w latach 1950-2004

Nadal również utrzymuje się duża różnica między trwaniem życia mężczyzn i kobiet - ponad 8 lat, podczas gdy średnia europejska wynosi 5-6 lat.

Struktura płci i wieku ludności

W ogólnej liczbie ludności 38174 tys. osób z końca 2004 r. - kobiety stanowiły prawie 52% ogółu ludności; na 100 mężczyzn przypada ich 107 (wśród ludności miejskiej 111, zaś na obszarach wiejskich 101). Współczynnik ten zmienia się w zależności od wieku. Wśród osób do 42 roku życia występuje liczebna przewaga mężczyzn - 97 kobiet na 100 mężczyzn; dla wieku powyżej 42 lat współczynnik feminizacji wynosi 123, przy czym w najstarszych rocznikach wieku (65 lat i więcej) na 100 mężczyzn przypadają średnio 164 kobiety. W miastach przewaga kobiet występuje już od wieku 37 lat (wiek 22-36 lat charakteryzuje się równowagą płci), na wsi wiekiem granicznym jest 57 lat.

Rezultatem przemian demograficznych jest gwałtowne zmniejszanie się liczby dzieci i młodzieży (0‑17 lat), ich udział w ogólnej liczbie ludności obniżył się do 21,2% (z prawie 30% w 1990 r.); dzieci w wieku poniżej 15 lat stanowią obecnie 16,7% ogólnej populacji wobec prawie 25% w 1990 r. Szczególnie duże zmiany można zaobserwować w grupie osób w wieku produkcyjnym (kobiety w wieku 18-59 lat, mężczyźni - 18-65 lat); od 1990 r. odsetek osób w wieku zdolności do pracy wzrósł o ponad 5 punktów procentowych, tj. z poziomu 57,5% do 63,5%. Obserwowany jest także dalszy wzrost liczby osób w wieku nabywania praw emerytalnych i starszych (mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej); odsetek tej grupy ludności w ogólnej populacji wynosi 15,3% (w 1990 r. niespełna 13%). Udział osób w wieku 65 lat i więcej (razem mężczyzn i kobiet) stanowi 13,1% wobec 10,2% w 1990 r. Obecnie na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada 57 osób w wieku nieprodukcyjnym, tj. 33 osoby w wieku do 17 lat oraz 24 osoby w wieku poprodukcyjnym (w 1990 r. 74 osoby – odpowiednio: 52 i 22). Wśród ludności miejskiej notuje się niższe wskaźniki obciążenia ekonomicznego, wynoszą one 52, 29 i 23 (na wsi odpowiednio: 67, 41 i 26).

Zmiany w liczbie ludności w poszczególnych regionach kraju w latach 2001-2004 przedstawia tabela – dane dla wszystkich lat stanowią bilans „wyprowadzony” na podstawie wyników spisu ludności z 2002 roku.

Ludność według województw