1) Geneza teorii wychowania:
- Teoria wychowania stanowi jedną z podstawowych dziedzin myśli pedagogicznej i centrum refleksji nad różnymi kontekstami wychowania. Powiązana jest nie tylko z naukami pedagogicznymi. Wyrosła ona z filozofii a jej poszczególne subdyscypliny zasilają refleksję nad wychowaniem. Dotyczy to m.in. teologii wychowania, czyli nauki o stawianiu celów; antropologii filozoficznej, aksjologii wychowania, czyli nauki o wartościach
- Teoria wychowania powiązana jest też z psychologią, różnymi naukami społecznymi i biomedycznymi => z socjologii przejęła metodę sondażu, z logiki i nauk biomedycznych – metodę eksperymentu, z historii – metodę monograficzną (analizy zjawisk), z medycyny – metodę indywidualnych przypadków
- Teoria wychowania zajmuje, obok dydaktyki, centralną pozycję wśród nauk pedagogicznych
- Wszystkie zagadnienia, które nie są związane z nauczaniem i nie są powiązane z kształtowaniem pewnych umiejętności i nawyków, a dotyczą szeroko rozumianego procesu rozwijania osobowości człowieka wchodzą w zakres teorii wychowania [Pedagogika = teoria nauczania (dydaktyka) + teoria wychowania]
2) Budowanie teorii naukowej (etapy)
I. Poziom wiedzy i poznania potocznego (przednaukowego) – potoczna wiedza o wychowaniu
· Cechy charakterystyczne:
- prostota, bardzo mały stopień ogólności, duża bezkrytyczność, czasami wewnętrzna sprzeczność, brak spójności i klarowność myśli,
- stanowią ją najczęściej praktyczne umiejętności,
- stanowi przeciwieństwo wiedzy naukowej, dominują w niej informacje epizodyczne, jest artykułowana za pomocą języka codziennego, potocznego,
- efektem powstającej spontanicznie i nieustannie wiedzy potocznej są własne przekonania, opinie, zasady na temat wychowania (osobista teoria wychowania),
- Powstała na drodze przednaukowego poznania w sposób naturalny, biograficzny.
II. Otwarcie się na kontekst społeczny (przednaukowy) - pojawia się wtedy, gdy przyjmuje się do wiadomości doświadczenia i obserwacje innych, porównuje się je z własnymi, analizuje.
- większa ogólność i bardziej powszechna ważność wiedzy,
- najczęściej wyrażana językiem literackim, emocjonalnym, obrazowym.
III. Poziom refleksji (teorii naukowej) – sformułowania uogólniające, logiczne, komunikowalne, sprawdzalne za pomocą metod przyjętych w badaniach w danym typie nauki;
rozpoczyna się, gdy fakty oraz zjawiska zaczynamy gruntownie badać i systematyzować
3) Przedmiot i funkcje teorii wychowania:
- przedmiotem teorii wychowania są wszelkie świadome akty wychowawcze, ich uwarunkowania, przebieg, skutki => systematyzowana, spójna i uporządkowana wiedza o jego celach, treściach, metodach, formach, środkach i uwarunkowaniach
- poza procesem wychowania znajduje się wiele różnorodnych, nieświadomych, form oddziaływań, które przyczyniają się do zmiany w świadomości lub zachowaniu człowieka
- w socjologii ‘socjalizację’ określa się jako wpływ, jaki wywiera jedna osoba na drugą – wpływ ten wynika z miejsca jednostki w hierarchii społecznej
- pojęcie socjalizacji odnosi się do każdej sytuacji społecznej, w której następuje próba zmiany zachowania jakiejś osoby
Funkcje:
- funkcja deskryptywna, diagnostyczna – opisuje i wyjaśnia badane zjawiska
- funkcja oceniająca, ewołuatywna – poddaje owe zjawiska ocenie z punktu widzenia systemu wartości obowiązujących w danym okręgu społecznym
- funkcja prognostyczna, projektująca – prognozuje kierunki rozwoju rzeczywistości i na ich podstawie konstruuje projekty działań edukacyjnych
4) Status naukowy teorii wychowania.
- Problemy metodologiczne teorii wychowania dotyczą przede wszystkim ustalenia precyzyjnego przedmiotu badań, stworzenia swoistej aparatury pojęciowej i specyficznych metod gromadzenia informacji o zjawiskach społecznych.
- krytyka teorii wychowania: krytycy zarzucają jej, ze nazwa tej nauki nie jest adekwatna do obszaru problemowego, jakim się zajmuje (nie prezentuje jednej teorii, lecz wiele takich teorii)
- brak autonomicznego przedmiotu badań (Znaniecki uważa, że zjawiska, które ona bada dadzą się wyjaśnić na gruncie innych nauk społecznych; teoria wychowania dostarcza tylko wiedzy praktycznej); ograniczona jest ideałem wychowania i tylko do tego ideału odnosi swoje sądy
- brak precyzyjnej aparatury pojęciowej tej dyscypliny (wieloznaczność pojęć)
- brak specyficznych metod gromadzenia informacji o przedmiocie badań
Jednak teoria wychowania powoli dostosowuje się do procedury stosowanej na gruncie innych nauk społecznych. Wyraźnie precyzuje przedmiot badań, stosuje coraz bardziej skomplikowane metody badań, dąży do precyzyjnego formułowania pojęć
Kryteria odróżniające naukę od innych form zorganizowanej działalności społecznej:
- własny przedmiot badać
- własny system pojęciowy
- własne metody badań
- własne teorie, opisujące i wyjaśniające przedmiot badań
Ad.1)
Przedmiot badań teorii wychowania:
- to zjawisko wychowania, jego uwarunkowania, przebieg i skutki
- przede wszystkim odniesienia instytucjonalne, działania profesjonalistów,
- zwraca szczególną uwagę na aspekt relacji pojawiających się między wychowawcą i wychowankiem.
Ad.2)
System pojęć teorii wychowania:
- o dojrzałości nauki świadczy system precyzyjnie, jednoznacznie zdefiniowanych pojęć, pozwalających w sposób jasny opisywać i tłumaczyć badaną rzeczywistość => podstawowe pojęcia teorii wychowania: wychowanie, socjalizacja, proces wychowania, ideał, cele wychowania, sytuacje wychowawcze, itp…
Ad.3)
Metody badań stosowanych w teorii wychowania:
- w teorii wychowania, podobni jak w pedagogice stosowana jest metodologia nauk społecznych
- metody ilościowe – pozwalają określać ogólne tendencje w przebiegu zjawisk edukacyjnych, np. sondaż diagnostyczny, monografia pedagogiczna, eksperyment pedagogiczny
- metody jakościowe – pozwalają na rozpoznanie istoty rzeczy w odniesieniu do działania konkretnych podmiotów, np. etnografia, wywód narracyjny, obserwacja, fenomenografia
5) Orientacje badawcze teorii wychowania.
Pojęcie orientacja badawcza wskazuje na kierunek poszukiwań zarówno problematyki jak też sposobu gromadzenia wiedzy i jej publicznego prezentowania. Koncentrując się na jakimś ustalonym kierunku poszukiwań. Termin ten jest zakresowo szerszy niż szkoła naukowa i węższy niż paradygmat. W dziejach teorii wychowania następowało kilka orientacji badawczych.
Pierwsza z nich związana najbardziej z hadycją pedagogiczną, nazwać można hadycjonalistyczną. Poszukiwała ona wspólnych zainteresowań badawczych teoria wychowania i nauk bliską z nią współdziałających. Problemy wychowawcze sytuuje w kontekście zainteresowań badawczych innej nauki i poprzez zastosowane różnych jej teorii próbuje się je zrozumieć.
Druga orientacja badawcza próbowała wprost opisać praktykę bez założeń teoretycznych, światopoglądowych czy filozoficznych. Tę teorię nazwano fenomenologiczną.
Kolejna- scjentystyczna- tu bada się zjawiska lub procesy zachodzące między różnymi podmiotami za pomocą metod eksperymentalnych. Metoda badania jest tu równie ważna co sam przedmiot.
6) Socjalizacja jako proces zjawisko i proces społeczny (mechanizmy socjalizacyjne).
Wpływ wywierany przez ludzi na innych, wpływ społeczny na jednostkę, który prowadzi do uzyskania przez jednostkę kompetencji do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Odbywa się wszędzie. Uczy się jak się zachowywać. Stosuje normy przekazywane z pokolenia na pokolenie. Przygotowuje się do życia w społeczeństwie.
Socjalizacja pierwotna – jest pierwszą socjalizacją, którą jednostka przechodzi w dzieciństwie i z której pomocą staje się członkiem społeczeństwa; tu tworzy się pierwszy świat jednostki, który jest trwały. W socjalizacji pierwotnej wpływ na jednostkę mają inni, przeważnie rodzice. Charakteryzuje się ona silnym emocjonalnie oddziaływaniem znaczących innych na jednostkę. Reguły działania przyswaja ona na zasadzie naśladownictwa oraz w mniejszym stopniu przez werbalny przekaz symboliczny. Socjalizacja pierwotna kończy się w momencie pojawienia się uogólnionego innego. W tym momencie rozpoczyna się etap socjalizacji wtórnej.
Socjalizacja wtórna - obejmuje ona starsze dzieci i rozciąga się na dorosłe życie jednostki. Odpowiedzialność za socjalizację przejmują inne instytucje: szkoła, grupy rówieśnicze, media, miejsce pracy. Zachodzące tam interakcje uczą jednostkę wartości, norm i przekonań składających się na wzór kultury, w jakiej żyje. Socjalizacja ta ma zawsze do czynienia z już wcześniej ukształtowaną osobowością oraz z już zinternalizowaną rzeczywistością.
MECHANIZMY SOCJALIZACYJNE, czyli czynniki społeczne i psychiczne przyczyniające się do nabywania i utrwalania określonych zachowań społecznych jednostki:
a) Rola społeczna - pełniona przez jednostkę rola społeczna wyznacza jej pozycję w strukturze grupy, określa jej uprawnienia oraz obowiązki, jakie musi wypełnić. To względnie stały system zachowań będących reakcjami na zachowania innych osób. Rolę budują takie elementy jak: jaźń subiektywna, czyli świadomość samego siebie, jaźń odzwierciedlona, czyli odbierane przez daną jednostkę reakcje innych osób na jej zachowania społeczne oraz system praw i obowiązków jakie jednostka przyjmuje będąc członkiem grup społecznych.
b) Odruch warunkowy - powstaje na podstawie popędu i skojarzonego z nim bodźca, warunkuje on popędowe formy zachowania przystosowując je do wymagań grupy społecznej. Najbardziej pierwotny z mechanizmów, powoduje odraczanie pierwotnych popędów na docierające do niego bodźce ze środowiska.
c) Kanalizacja - polega na tym, że społeczeństwo determinuje sposoby zaspakajania potrzeb przez jednostkę. Występuje silny nacisk na podporządkowanie się jednostki obowiązującym już wzorcom społecznego zachowania się w określonych sytuacjach związanych z zaspakajaniem potrzeb.
d) Motywy - pojawiają się później w rozwoju ontogenetycznym. Związane są bowiem z rozwojem zainteresowań jednostki, jej pragnieniami, marzeniami, dążeniami. Motywem nazywa się czynnik popychający jednostkę do działania. Skierowanie na osiągnięcie danego celu. Człowiek ukierunkowuje swoje wysiłki na realizacje powziętych zamierzeń. Charakterystycznym stanem motywu jest odczuwalne napięcie, niepokój związany z brakiem zaspokojenia potrzeby. Początkowo są to potrzeby fizjologiczne, później osiągają charakter społeczny.
e) Aspiracje - nadbudowane są nad motywami. Są one na ogół odległe, a droga do nich może być najeżona różnymi trudnościami. Różnią się od motywów pod względem siły, wyrażanej w efektach podejmowanych działań. Wyróżnia się aspiracje wyrównane(jednostka podejmuje działania na miarę swoich możliwości), aspiracje zawyżone(postawione zadanie przewyższa możliwości jednostki) oraz aspiracje zaniżone (gdy zadania nie odpowiadają możliwościom jednostki). Występują aspiracje związane z usytuowaniem człowieka w strukturze społecznej. Analizuje się aspiracje edukacyjne, kulturowe, zawodowe, sportowe czy militarne. Zauważono współcześnie wzrost aspiracji w społeczeństwie. Natomiast podaż środków mogących zaspokoić te potrzeby jest ograniczona.
f) Procesy identyfikacji i internalizacji – oparte są na bezpośredniej konfrontacji jednostki z grupą.
· Identyfikacja - to proces, który prowadzi do utożsamiania własnych interesów z interesami i wartościami grupy, wskutek podporządkowania się wymaganiom stawianym przez grupę. Osoba ta akceptuje wartości i normy grupowe, broni stanowiska wyrażanego przez członków grupy, podporządkowuje swoje działania interesowi zbiorowemu tej grupy społecznej.
· Internalizacja – reakcja na reprezentowane przez grupę wartości; jednostka uwewnętrznia wzory, normy i wartości grupy w sposób świadomy, akceptuje je. Internalizacja prowadzi do identyfikacji z grupą i przyjmowania panujących w niej zasad współżycia między poszczególnymi członkami.
7) Istota i właściwości wychowania.
Definicja wychowania wg Schallera - Mówi on o wychowaniu jako kategorii humanistycznej, która pomaga osobie ludzkiej urzeczywistniać i rozwijać w interakcjach społecznych swoje człowieczeństwo. Autor zakłada istnienie pewnej wartości przysługującej istocie ludzkiej, wartości, godności nadanej jej w momencie narodzin. Wychowanie jest właśnie poszukiwaniem owej wartości i realizowaniem jej w życiu. Dokonuje się ono w dialogu partnerskim pomiędzy wychowawcą i wychowankiem.
Trudności w określaniu istoty wychowania:
- składa się ono z wielu elementów (działań, procesów) złożonych i niepowtarzalnych;
- istotny dla niego zarówno kontekst wewnętrzny ( => trudno go zauważyć, zbadać to, co się dzieje z wychowankiem), jak i zewnętrzny;
- w badaniu tego procesu należy uwzględnić tzw. „czynnik humanistyczny”, – czyli nasza niepowtarzalność, indywidualność, kreatywność;
- występuje mnogość definicji tego pojęcia (synonimiczność)
4 grupy definicji wychowania (S. Kunowski):
Ø Prakseologiczne – które zwracają uwagę na celowe działania wychowawców i wychowanków, np. „wychowanie jest planowym oddziaływaniem na jeszcze dające się kształcić wewnętrznie życie innych” (T. Weitz)
Ø Ewolucyjne – które podkreślają, że istotą wychowania jest swobodny rozwój dziecka, np. „wychowanie jest procesem, który zachodzi w jednostce jako rezultat działalności w środowisku i jej reakcji na to środowisko” (J. Doughton) => wskazuje na jednostkę, zwracamy uwagę na to co się dzieje z wychowankiem; wychowawca pełni rolę wspierającą, tworzy pewne środowisko pedagogiczne, motywuje dziecko do podejmowania aktywności
Ø Sytuacyjne – które koncentrują się na warunkach i bodźcach przyczyniających się do rozwinięcia wychowanka, np. „wychowanie to przygotowanie do życia przez życie” (O. Decrdy) => zwracamy uwagę na bodźce , czynniki zewnętrzne, które wpływają na rozwój wychowanka, działania muszą być mocno osadzone rzeczywistości – muszą odnosić się do życia
Ø Adaptacyjne – które zwracają uwagę na wytwory i osiągane skutki działania wychowawczego, np. „wychowanie polega na przysposobieniu wychowanka do pełnoprawnego członkostwa w grupie społecznej” (F. Znaniecki) => staramy się, aby wychowanek potrafił odnaleźć się w działaniach w grupy
Treściowo-zakresowe znaczenie pojęcia „wychowanie”
I. Znaczenie szerokie: „ poprzez wychowanie (…) rozumie się wszystkie rodzaje działań społecznych, które charakteryzują się następującymi właściwościami (cechami) konstytutywnymi: akomodacją, aproksymacją oraz indoktrynacją” (A. Tchorzewski)
Ø Akomodacja – oznacza przystosowanie jednostek (bądź grup) do zastanych warunków i wymagań społecznych
Ø Aproksymacja – odzwierciedla się w przybliżaniu jednostkom ich możliwości oraz form zachowań, które przyjmują postać określonych powinności jakich powinien dopełniać członek danej społeczności => działania, w których widać zależność, czujemy się z tą grupą związani, grupa określa zakres praw i obowiązków
Ø Indoktrynacja – związana jest z systematycznym i zorganizowanym wpływem na poglądy i przekonania jednostek lub grupą => mamy do czynienia z organizowanym wpływem; działania, których celem jest wpływanie na jednostkę lub grupę.
II. Znaczenie wąskie:
Wychowanie jako „byt społeczny, będący wytworem przynajmniej dwóch osób, pomiędzy którymi zachodzi relacja wyrażająca się w przekraczaniu przestrzeni międzypodmiotowej za pomocą obranej formy kontaktu, w ramach którego przedmiot wychowujący (działający) kierując się powszechnie uznanym dobrem umożliwia podmiotowi wychowywanemu (doznającemu) osiągnąć wzrost własnej tożsamości” (A. Tchorzewski) => wykluczamy samowychowanie
Wychowanie ujmuje przede wszystkim na płaszczyźnie teologicznej (celów) i prakseologicznej (działania), to planowa aktywność człowieka zorientowana na osiągnięcie pewnych celów (por. Schulz) => planowe i celowe działanie – rozpoczyna się od stawiania celów przez wychowawcę, zaplanowane działanie odnoszące się do pewnych wartości
III. Znaczenie najwęższe – to definicje eksponujące tylko jeden aspekt złożonego procesu,
„Mówiąc o wychowaniu mamy na myśli zamierzone wpływanie na sferę emocjonalno-wolicjonalną jednostki” (H. Muszyński)
8) Dynamizmy wychowania
1) Bios (gr. życie) – pęd życiowy do naturalnego, psychologicznego rozwoju organizmu (wyposażenie dziedziczne) – czynniki genetyczne (wrodzone)
· Najbardziej działającą w wychowaniu siłą jest pęd życiowy do psychologicznego rozwoju organizmu
· Pęd ten w pedagogice nazywa się biosem
· Na podstawie odziedziczonej budowy działa, systemu nerwowego i hormonalnego (po rodzicach i poprzednich pokoleniach) bios wyraża się w rozmachu życiowym, który od przyjścia dziecka na świat może być albo silny, odporny na czynniki stresowe, albo słaby i nikły
· Na siłę biosu danej jednostki składają się dane wyposażenia dziedzicznego (związane np. z rozdzieleniem się lub nie chromosomów, z prawidłowością działania enzymów, z zetknięciem się przeciwciał we krwi)
· Obok dziedziczenia biologicznego działa także dziedzicznie dyspozycji psychicznych, np. talentów, zdolności
2) Etos (gr. ethos – obyczaj, przyzwyczajenie) – wpływy społeczne (np. wychowawców) unormowane zwyczajami i obyczajami życia określonego społeczeństwa
· Etosem nazywa się siłę społeczną obyczajowości i moralności zbiorowej, urabiającą kształt biosu przy pomocy przymusu, nacisku, presji opinii społeczeństwa, etc
· Moc etosu polega na poziomie moralności grup rodzinnych, szkolnych, zawodowych czy szerszych organizacji
· Etos działa na bios przez stwarzanie sytuacji wychowawczych w środowiskach społecznych, w których obowiązują określone wzorce postępowania, odgrywanie ról zgodnie z metodami społecznymi
· W sytuacjach wychowawczych wytwarza się poczucie obowiązku, odpowiedzialności w postępowaniu
· W sytuacjach społecznych dzięki stosunkom grupowym i międzygrupowym kształtuje się etos pracy i zabawy, samorządu i zależności, stosunków między ludźmi i płciami, etos nauki, sztuki i kultury
· Na skutek działania etosu następuje w wychowaniu tzw. dziedziczenie społeczne lub kulturalne. Dziedziczenie społeczne jest nabywaniem drogą uczenia się przy pomocy mowy, pisma, druku, radia, obrazów, itp. wszelkiego rodzaju wykształcenia
· Pod wpływem siły etosu jednostka przyswaja cały dorobek kultury; wchodzi we wspólnoty tradycji, historii, języka, itp., następnie przystosowuje się społecznie i przysposabia do bycia członkiem społeczeństwa
· Warunkiem normalnego przebiegu tej asymilacji i adaptacji społeczeństwa jest zdrowie biosu (brak zaburzeń, nienormalności)
· Etos grup społecznych dotyczy przeciętnych uznanych przez otoczenie wzorów postępowania
3) Agos (gr. ago-prowadzę) – wprowadzenie w świat wartości, kultury wyższej. Psychagogia – wyprowadzenie wychowanka ze stanu natury i przeciętności do wyższej kultury, zbliżenie do ideału, doskonalenie we wszechstronnym rozwoju.
· Siła agosu może przyczynić się do tego, że wychowanek wzniesie się ponad swoje popędy biosu i ponad przeciętność etosu grupowego, a to przez samo opanowanie siebie i kulturę duchową
· Agos wychowawców stanowi siłę wychowania, która uszlachetnia młode pokolenia, rozwijając je osobowo jako dojrzałe osobowości w procesie personalizacji
9) Proces wychowania – pojęcie i struktura.
Proces wychowania jest ciągiem działań lub zmian, które są uporządkowane i wynikają jedne z drugich.
Proces wychowania wg Sośnickiego: to pewien ciąg zmian zachodzących w obrębie osobowości, zmian które prowadza do nowego stanu psychicznego i fizycznego człowieka. Proces wychowania niejako ugruntowuje się w wychowanku i tylko poprzez zmiany w osobowości można orzekać o skuteczności oddziaływań wychowawczych => podejście subiektywistyczne – Sośnicki koncentruje się na tym jak tworzy się relacja.
Proces wychowania wg Wroczyńskiego: to ciąg zmian podejmowanych przez wychowawców wobec wychowanka lub wychowanków. Działania bowiem te są zaplanowane, zhierarchizowane i można ocenić ich skuteczność pedagogiczną w postaci zmian w zachowaniu wychowanka uznanych przez wychowawcę za pożądane. Tylko działania zewnętrzne wobec wychowanka możliwe są do kontroli, korekcji i ewentualnej zmiany => podejście obiektywistyczne
Proces wychowania wg Miller: odbywa się na dwóch poziomach. Pierwszy z nich wyznaczają politycy(wskazują kierunek rozwoju danego kraju jak i zakres środków finansowych przeznaczonych na edukacje).Drugi poziom procesu wychowania wyznaczają działania podejmowane przez wychowawców, od których zależy efektywność procesu wychowania. Dają one określone skutki w osobowości wychowanków.
Struktura procesu wychowania:
· Warstwa aksjologiczna (ideał wychowania i cele wychowania) – dział, który zajmuje się wartościami, odnosi się do świata wartości.
· Warstwa operacyjna (formy wychowania, metody wychowania i środki wychowania) – odnosi się do wykonawstwa.
...
madziorek95