TEMAT: RODOWÓD HISTORYCZNY ANDRAGOGIKI
Z refleksją nad człowiekiem pod kątem całożyciowego ujmowania procesu jego rozwoju i wychowania spotykamy się już w starożytności, wychowanie jest bowiem czymś tak dawnym, jak społeczeństwo ludzki.
W dialogach Sokratesa (469-399p.n.e.) znajdujemy wzmianki o uczeniu się dorosłych, o starszych panach, którzy późno uczyć zaczęli).
W twórczości Platona (427-347 p.n.e.) zwłaszcza w dziele pt. Rzeczypospolita przedstawiającym idealne państwo, ukazane zostały początkowe koncepcje edukacji dorosłych z możliwościami kształcenia najzdolniejszych ludzi do 35 roku życia.
Pewien zarys koncepcji edukacji dorosłych znajdujemy w twórczości Tomasza Morea (1478-1535), Tomasza Campanelli (1568-1639) Tomasz More, najwybitniejszy przedstawiciel kultury renesansowej w Anglii, w swojej książce pt. Utopia, opublikowanej w 1516 r., przedstawił jako pierwszy koncepcję powszechnej oświaty dorosłych, którą byli objęci wszyscy mieszkańcy opisywanej wyspy Utopia. W społeczeństwie tym praca była obowiązkiem, każdy pracował 6 –godzin dziennie, pozostały czas przeznaczał na obowiązkowe kształcenie się, na swobodną działalność umysłową na rozwój duchowy
Znaczna część obywateli przez całe życie spożytkowała swój czas wolny na studia. Dla zaspokojenia ich potrzeb kulturalno-oświatowych władze państwowe organizowały publiczne wykłady z różnych dziedzin wiedzy, tworzyły muzea i biblioteki. Wyspa Utopia była więc pokryta siecią szkół i urządzeń kulturalnych.
Podobne idee przedstawił Tomasz Campanella w swojej pracy pt. „Państwo słońca”, wydanej w 1623r. Uznaje on równe prawa wszystkich ludzi do korzystania z kultury i zdobyczy gospodarczych, opierających się na wspólnej pracy i wspólnej własności.
Poglądy te w zwarty system ujął i rozwinął najszerzej przywódca ,,braci czeskich” Jan Amos Komeński (1592-1670) w odkrytym dopiero w połowie lat trzydziestych bieżącego wieku dziele pt. Pampaedia (Wszechoświecenie). Zarysował w nim wielki plan ,,powszechnego kształcenia całego rodu ludzkiego”. Twierdził, że wiedza jest niezbędna każdemu człowiekowi i że każdy człowiek powinien mieć nieograniczony do niej dostęp. Uzasadniał także, iż wszyscy ludzie zdolni są do przyswajania wiedzy, poznawania i wykształcenia.
Współcześnie żyjący z J. A. Komeńskim, jeden z najodważniejszych myślicieli XVII wieku, angielski reformator społeczny Gerard Winstanley w swej pracy pt. Prawo wolności (1652) rozwijał również pogląd, iż wychowaniem powinni być objęci wszyscy obywatele republiki. Zwracał przy tym uwagę na duże znaczenie pracy kulturalno-oświatowej wśród dorosłych. Dlatego też w swojej koncepcji organizowania życia społecznego w niedzielę – w dniu wolnym od pracy – przewidywał wspólne zebrania dorosłych, mające na celu podtrzymywanie między nimi przyjaznych stosunków i właściwe spożytkowanie czasu wolnego.
Jedną ze wspólnych cech szesnastowiecznych i siedemnastowiecznych utopistów było to, że w ich idealnych państwach było przedstawione jako powszechnie oświecone, a system oświaty – pojmowany bardzo szeroko – obejmował system szkolny i pozaszkolną oświatę dorosłych. Według założeń tych myślicieli zintegrowana i traktowana równorzędnie z pozostałymi elementami ogólnego systemu edukacji narodowej oświata dorosłych miała wszystkim obywatelom zapewnić wychowanie przez całe życie.
Rozwój praktyki wychowawczej dotyczącej postępował powoli i niełatwo. Początkowo przejawy praktyk tego rodzaju miały charakter ograniczony. Występowały one w działalności zakonów religijnych, uniwersytetów średniowiecznych i ruchu reformacyjnym.
W epoce Oświecenia za sprawą fizjokratów podejmowane były próby oświecenia chłopstwa w celu zapewnienia odpowiedniego poziomu produkcji rolnej. Jednakże pracą wychowawczą przez wiele wieków objęte były raczej tylko dzieci i młodzież. Ten stan rzeczy ulegał zmianie w XIII wieku. Szybki postęp nauki, techniki, rewolucjonizujący produkcję przemysłową spowodował zasadnicze zmiany w stosunkach społecznych. Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Anglii, ale z biegiem czasu objęła wszystkie kraje Europy i Ameryki. Ta zmiana stosunków gospodarczych i społecznych doprowadziła do nowej sytuacji w dziedzinie oświaty. W tych nowych warunkach rodziły się owe potrzeby oświatowe. Oświata stała się potrzebą chwili. Zaczęto bowiem dostrzegać duże znaczenie oświaty dla gospodarki. Uznano więc, że robotnik obsługujący maszyny, produkujący towary zaspokajające potrzeby społeczne, musi zdobyć jakieś wykształcenie, gdyż w przeciwnym wypadku nie da sobie rady z maszynami.
Jednym z pierwszych , którzy wyraźnie sformułowali ideę powszechnego nauczania dla postępu i rozwoju ludzkości, był wybitny myśliciel francuskiego Oświecenia XVIII wieku Jam Antoni Mikołaj Condorcet (1743-1794). Według niego zdobywanie wiedzy nie może się skończyć w wieku szkolnym, lecz powinno trwać przez całe życie. Zgodnie z tym poglądem, żądał w swym Projekcie organizacji wychowania publicznego (1792) rozszerzenia oświaty również na dorosłych, podając zarys pełnego systemu oświaty dorosłych. Postulował m.in. konieczność organizowania wykładów powszechnych, udostępnienia wszystkim obywatelom bibliotek, muzeów i innych instytucji kulturalno-oświatowych.
W tym samym czasie ukazuje się również książka angielskiego działacza demokratycznego Thomasa Painea (1737-1809), wydana w 1792r. pt. Prawa człowieka, stanowiąca obronę rewolucji francuskiej, a zarazem uzasadniającą prawa każdego człowieka do oświaty.
Podobne poglądy znajdujemy także w twórczości późniejszych reformatorów społecznych, m.in. u Karola Fouriera (1772-1837), Roberta Owena (1711-1858) i in.
Przemiany społeczno-gospodarcze w XVIII wieku spowodowały powstanie nowych potrzeb oświatowych. Zaspokajanie ich wymagało nowych rozwiązań praktycznych, powołania do życia nowych instytucji i organizacji. Na przełomie XVIII i XIX wieku rozpoczyna się dynamiczny rozwój instytucji służących edukacji dorosłych. Najwcześniej do zaspokajania nowych potrzeb oświatowych przystąpiono w Anglii. Pierwsza szkoła dla dorosłych została utworzona w 1798r. w Nottingham. Stała się ona wzorem dla licznych tego typu szkół w początkach XIX wieku, które od 1812r. rozpowszechniają się w całej Anglii. Pierwszymi uczniami szkół dla dorosłych byli robotnicy.
Dla tej części robotników i rzemieślników, którzy zdobyli kwalifikacje zawodowe i ogólne podstawy wiedzy (zwano ich mechanikami) były organizowane specjalne wykłady, które z biegiem czasu przekształciły się w tzw. instytuty mechaników. Pierwsze z nich powstały w 1823 r., a w połowie XIX wieku rozprzestrzeniły się po całej Anglii. Placówki tego typu były organizowane i nadzorowane przez przedstawicieli warstw wyższych i średnich. W późniejszym okresie robotnicy angielscy zaczęli podejmować samodzielną działalność w celu zaspokojenia swoich potrzeb oświatowych.
Wyrazem tego był ruch czartystów, który powstał w latach trzydziestych i trwał do połowy lat pięćdziesiątych XIX wieku. Rzecznikiem oświatowego charakteru ruch czartystów był jego główny przywódca ideowy W. Lovett, który opracował odezwę do robotników w sprawach oświaty. Odezwa wskazywała na doniosłe znaczenie wychowania młodego pokolenia oraz dorosłych, głosiła prawo klasy robotniczej do oświaty i kultury i zawierała m. in. zarys systemu kształcenia obejmującego całe życie człowieka.
Drugim krajem, który obok Anglii wywarł duży wpływ na rozwój praktyki oświaty dorosłych w XIX wieku, była Dania. W pierwszej połowie XIX wieku państwo to przeżywało głęboki kryzys społeczno – gospodarczy. W wyniku tego dokonały się zmiany społeczne i ustrojowe, sprzyjające tworzeniu się samodzielnego ruchu chłopskiego, dążącego do emancypacji politycznej i kulturalnej. W celu zaspokojenia potrzeb oświatowych tej klasy społecznej powstaje koncepcja internatowych uczelni dla dorosłych, zwanych uniwersytetami ludowymi. W drugiej połowie XIX wieku uczelnie internatowe dla dorosłych upowszechniły się w całej Skandynawii stały się wzorem dla innych krajów europejskich. Zapoczątkowały one proces kształcenia chłopów na szeroką skalę. Wzory angielskie i duńskie wywarły ogromny wpływ na rozwój edukacji dorosłych w Europie niezależnie od tego , że rozwój kierunków i form oświatowych dorosłych w każdym kraju szedł innymi drogami.
W wyniku rozwoju oświaty dorosłych Europa pokryła się siecią szkół i instytucji kulturalno – oświatowych przeznaczonych głównie dla młodzieży i dla dorosłych. Rozwój praktyki wychowawczej osiągnął w drugiej połowie XIX wieku tak znaczne rozmiary, że stało się jasne, iż refleksja naukowa o wychowaniu człowieka nie może ograniczać się tylko do dzieci, lecz powinna uwzględniać również dorosłych. Wśród pierwszych którzy zwrócili uwagę na ten fakt był niemiecki pedagog społeczny Paweł Bergemann. Przeciwstawił się on tradycyjnemu ograniczeni przedmiotu pedagogiki do nauki o wychowaniu dzieci i młodzieży, wprowadzając do niego problematykę wychowania człowieka dorosłego. Paweł Bergman w dziele pt. „Pedagogika społeczna na podstawi doświadczeń” przedstawił w sposób usystematyzowany nowe zjawiska w praktyce wychowawczej wśród dorosłych. Uważał on, że proces przygotowania człowieka do pełnego udziału w życiu społecznym nie może ograniczać do wychowania tylko w wieku szkolnym. Wychowanie powinno być, według niego, kontynuowane w wieku pozaszkolnym – przez uczestnictwo ludzi dorosłych w działalności instytucji kulturalno – oświatowych. Ten rodzaj wychowania określił jako samowychowanie dorosłych. Wskazał on również na możliwości edukacyjne dorosłych, w przeciwieństwie do powszechnie panującego wówczas poglądu o ograniczonych możliwościach uczenia się tej kategorii wiekowej ludzi. Badania innych psychologów w zasadniczy sposób podważyły tezy dotyczące ograniczonej plastyczności psychiki człowieka po osiągnięciu dojrzałości fizycznej. Teza o traktowaniu życia ludzkiego jako ciągłego procesu rozwoju od urodzenia aż do śmierci, a zwłaszcza zwrócenie uwagi na pierwszoplanowe znaczenie czynników społecznych w rozwoju człowieka dorosłego, umożliwiły dalszy rozwój kształtowania się myśli andragogicznej na naukowych przesłankach.
W drugiej połowie naszego stulecia problematyka dorosłych nabrała szczególnego znaczenia w wyniku głębokich przeobrażeń społecznych. Działalność UNESCO obejmuje m. in. całą sferę edukacji dorosłych i myśli andragogicznej. Szczególne znaczenie dla rozwoju andragogiki miały prace naukowo – badawcze amerykańskich teoretyków edukacji dorosłych – Malcolma S. Knowlesa. Jego twórczość naukowa obejmująca całokształt teorii wychowania i kształcenia dorosłych, przyczyniła się w znacznym stopniu do nadania andragogice statusu naukowego.
W Polskim piśmiennictwie pedagogicznym najważniejszą refleksją nad całożyciowym kształceniem znajdujemy w wybitnym dziele XVI wieku, a mianowicie w obszernym traktacie pt. „O szkołach czyli akademiach”. Autorem tego dzieła z zakresu teorii pedagogicznej był Szymon Marycjusz. Głosił on pogląd, że uczyć się trzeba całe życie i lepiej późno niż wcale.
Podobne założenia występują później w działalności Komisji Edukacji Narodowej, która uważała, ze wychowanie dorosłych powinno być w ówczesnej sytuacji w Polsce przeprowadzone nie tylko równolegle i zgodnie z kierunkiem wychowania młodzieży, ale także zgodnie z reformą praw krajowych. Powstawały również prace teoretyczne, które torowały drogę ludziom dorosłym do uczestnictwa w oświacie i kulturze. Do takich publikacji można zaliczyć prace:
Karola Libelta, Augusta Cieszkowskiego Mieczysława Brzezińskiego, Władysława Kozłowskiego.
W XX wieku, należy zaliczyć przede wszystkim niektóre uogólnienia teoretyczne w twórczości S. Karpowicza, L. Krzywieckiego, którzy traktowali samokształcenie jaką podstawową drogę do zdobycia rzetelnej wiedzy, rozwinięcia umysłu i zainteresowań przez jednostkę. Najpełniejszym jednak i najbardziej znamiennym przejawem tworzenia się teoretycznych podstaw pedagogiki dorosłych na początku XX wieku były prace Heleny Radlińskiej.
Maria Libertowa, profesor psychologii w rozprawie „Dorosły a dziecko” przedstawia różnice między psychiką i sposobami percepcji w przypadku dziecka i człowieka dorosłego. Stwierdziła, że człowiek dorosły z uwagi na swoje dyspozycje psychiczne ma lepsze możliwości uczenia się niż dziecko. Zwraca uwagę na duże różnice w zakresie postrzegania, stwierdzając, że postrzeganie dziecka jest ogólne i całościowe, a dorosłego – analityczne i obiektywne. Na doniosłą rolę samokształcenia w życiu człowieka wskazywał także Florian Znaniecki w pracy pt.
„ Podstawy i granice celowego działania wychowawczego”
Sergiusz Hessen przedstawiciel pedagogiki kultury, w swoje koncepcji wychowanie człowieka, którą przedstawił w pracy pt. Podstawy pedagogiki uwzględnił również teoretyczne aspekty edukacji dorosłych. Wskazał on uwagę na dużą rolę samokształcenia jako czynnika determinującego wychowanie moralne. Według Hessena wychowanie człowieka nie kończy się na okresie szkolnym. „Wychowanie jest podróżą w świecie kultury ludzkiej” Polska myśl andragogiczna jest nierozłącznie związana również z takimi nazwiskami jak: S. Szuman, J. Chałasiński, M. Siemieński, W. Radwan B. Suchodolski, A. Kamiński, W. Wroczyński, Cz. Maziarz.
W wyniku wszystkich wymienionych poszukiwań badawczych nagromadzony został duży zasób wiadomości, tworząc wiedzę o edukacji dorosłych, obejmującą wyniki badań empirycznych i filozoficzne refleksje nad powszechnymi w życiu ludzkimi zjawiskami.
Późniejsza praca naukowo – badawcza nowej generacji andragogów prowadzona głównie w ośrodkach uniwersyteckich stanowi nieustanne uzupełnienie, pogłębienie i aktualizację teorii edukacji dorosłych.
LITERATURA:
Tadeusz Wujek: „Wprowadzenie do andragogiki” -Warszawa 1996 rok.
Encyklopedia Pedagogiczna pod red. Wojciecha Pomyłko, PWN Warszawa 1993 rok
man1957